1. Fanning predmeti, maqsad va vazifalari

 Lyudvig Feyerbax (1804-1872) moddiyunchilik nuqtai nazaridan Xegel 
falsafasini jiddiy va har tomonlama tanqid ostiga olgan birinchi faylasufdir. Falsafa 
mavzusini ifodalab, Feyerbax shunday qarorga keladiki, uning diqqat markazida 
inson turmog’i lozim. «YAngi falsafa, -deb yozadi nemis mutafakkiri, – tabiatni 
ham inson poydevori sifatida qo’shgan holda, insonni falsafaning yagona, umumiy 
va oliy mavzusiga aylantiradi»
10
. SHundan ko’rinadiki, Feyerbax moddiyunchiligi 
antropologik xususiyat kasb etadi. Insonni vujudga keltiradigan yagona sabab yoki 
asos tabiatdir. SHuning uchun, falsafaning vazifasiga qayta to’xtab, Feyerbax 
yozadiki, uni ta’limotini «ikki og’iz so’zda ifodalash mumkin: tabiat va inson». 
Tabiat (yoki olam) Feyerbax uchun abstrakt tushuniladigan substansiya emas, 
balki o’zining butun xilma-xil va behisob ko’rinishlarida berilgan hissiy hodisadir: 
«tabiat tushunchasi ostida men shuni tushunamanki, - deb yozadi faylasuf, - u 
insonni o’zidan boshqa insoniy bo’lmagan barcha hissiy kuchlar, narsalar va 
mavjudotlardan farq qiladigan majmuadir… Tabiat inson uchun bevosita uning 
hayotining asosi va mavzusi sifatida hissiy jihatdan namoyon bo’ladigan barcha 
narsadir»
11
. Xuddi shuningdek, cheksizlik, kuch-qudrat, birlik, zaruriyat, abadiylik 
kabi tabiatning xususiyatlari, ya’ni «barcha hissiy xususiyatlarni chiqarib 
tashlangandan keyingi qolgan mohiyat», «tabiatning mavhum mohiyatidan» yoki 
fikrdagi tabiatdan boshqa narsa emas. 
Tabiat abadiy bo’lib, hech kim tomonidan yaratilgan emas. U o’z-o’zining 
sababi bo’lib, «fikrda yoki niyatda va iroda hukmlarida emas, balki astronomik yoki 
samoviy, mexanik, kimyoviy, fizik, fiziologik yoki organik kuch yoki sabablarda»
12
o’zining asosiga ega. Biror bir vaqtda tabiat (olam) bo’lmagan edi degan tasavvurni 
faylasuf «be’mani va asossiz uydirma» deb ataydi. Tabiat doimiy ravishda 
rivojlanish jarayonidadir. Hozirgi yer qurasi o’zining avvalgi holatidan farq qiladi. 
Hayot murakkab kimyoviy o’zaro ta’sirlar (reaksiyalar) mahsuli sifatida paydo 
bo’lgan. Ilgari mavjud bo’lgan ko’plab hayvonlar va o’simliklar hozir vaqtda qirilib 
ketgan. Inson va uning ongi ham tabiat rivojining mahsulidir. Idealizmni tanqid 
qilib, Feyerbax borliq bilan ongning bir-biriga nisbati haqidagi masalaning 
moddiyuncha yechimini ifodalab beradi: «borliq - sub’ekt (ega), ong - predikat 
10
L.Feyerbax. Izbrannыe filosofskiye proizvedeniya. –M.: 1955. T.1 202-b. 
11
O’sha yerda. T.2. 590-591-b. 
12
O’sha yerda. 591-b. 

---

42 
(kesim)»
13
. «Fikriy borliq haqiqiy ongdan tashqaridagi siymosi modda bo’lib, 
voqeylikning umumiy asosidir»
14
. 
Feyerbax nuqtai nazaricha, idealizm va din umumiy ildizlarga ega. «Agar siz 
idealizmni inkor etsangiz, u vaqtda Xudoni ham inkor etasiz! – deb yozadi u. Faqat 
Xudogina idealizmning asoschisidir»
15
. Feyerbax yoshlik yillaridayoq o’z ismini 
yashirgan holda «O’lim va abadiy yashash haqida fikrlar» degan asarini nashr 
qildirib, unda jonning o’lmasligi haqidagi e’tiqodni tanqid ostiga olgan edi. Buning 
kim tomonidan yozilganligi aniqlangandan keyin, kitob musodara qilinib, uning 
muallifi esa dars berish huquqidan mahrum qilinib, universitetdan bo’shatildi. yetuk 
yoshda Feyerbax ochiqdan-ochiq xudosizlik nuqtai nazariga o’tib, uni u «insondan 
farq qiluvchi Xudodan yuz o’girish» sifatida ifodaladi. 
Feyerbax tug’ma diniy his-tuyg’ular haqidagi nazariyaga qarshi chiqib, dinni 
tarixiy taraqqiyot mahsuli sifatida qarab chiqadi. Xudo, Feyerbax qarashicha, 
insonlarning o’zlari tomonidan o’z mohiyatlarini ifodalash sifatida vujudga 
keltirilgan ob’ektga aylantirilgan abstrakt tushunchadir. Dinning ildizlarini Feyerbax 
kishilar hayotining sharoitidan, va avvalo, unga tobe bo’lmagan va hissiy jihatdan 
tashqi ta’siri insonga tushib turadigan kuchlarda ko’radi. Inson hamma vaqt o’z 
ehtiyojlarini qondirishga harakat qiladi. Ammo uning bu intilishlari insonning tabiat 
kuchlari oldidagi ojizligiga borib taqaladi. Uydirma va xayol xudolar to’g’risidagi 
tasavvurlarni tug’diradiki, ular insonning amalga oshirib bo’lmaydigan ehtiyojlarini 
qondirishga qoldirdilar. Din insonga uning hayotini o’zgartirish, orzulariga 
yetkazish imkonini beradigan umid va kuch bag’ishlovchi uydirma va xayol 
mahsulidir. «Xudo, - deb yozadi faylasuf, - shunday zotki, inson o’zining mavjudligi 
uchun unga ehtiyoj sezadi»
16
. Feyerbax fikricha, dinning ildizlari bashariyat tarixi 
jarayonida o’zgaradi. Agar ma’jusiylik dinlarining ildizlari insonning tabiat kuchlari 
oldida ojizligi va undan tobeligida yashiringan bo’lsa, hozirgi zamon jamiyatda ular 
ijtimoiy kuchlar sohasida yotadilar. 
Diniy axloqqa Feyerbax insonning baxt-saodatga bo’lgan tabiiy intilishi 
asosiga qurilgan «xudbinlik axloqi»ni qarama-qarshi qo’yadi. SHu bilan birga, 
faylasuf baxt-saodatni alohida olingan kishining emas, balki bashariyatniki sifatida 
nazarda tutadi. «Ayrim olingan baxt-saodat» g’oyasini u «umumiy baxt-saodat» 
g’oyasi bilan almashtiradi. Bu baxt - saodatga erishish imkoniyati faqat kishilarning 
bir - birlariga muhabbati asosidagina amalga oshishi mumkin. Feyerbax fikricha, 
aynan «muhabbat axloqi»gina jamiyatda uyg’unlikka olib keladi va ijtimoiy 
adolatsizlikka barham beradi. 
13
O’sha yerda T.1. 28 
14
O’sha yerda. 175-176-b. 
15
O’sha yerda. 159-160-b. 
16
O’sha yerda. T.2. 320-b. 

---

43 
Mumutoz falsafasi davrining tugallanishi bilan, uning yangi sahifasi ochiladiki, 
uni jahon falsafasining hozirgi bosqichining boshlanishi sifatida qayd etish mumkin. 
U XX asrning butun falsafasiga o’z ta’sirini o’tkazgan falsafiy tizimlarning paydo 
bo’lishi bilan belgilanadi. 
Nemis faylasufi Artur SHopengauer (1788-1860) falsafasi volyungarizm 
(o’zboshimcha irodaga ishonish), irratsionalizm, umidsizlik falsafasi sifatida 
maydaonga chiqdi. SHopengauer o’zining asosiy g’oyalarini o’zining bosh asari 
bo’lgan «Olam iroda va tasavvur sifatida» (1819) nomli ishida bayon etgan. Garchi 
SHopengauer o’z falsafiy sistemasini XIX asrning 20-nchi yillaridayoq vujudga 
keltirgan bo’lsa ham, uning asarlari butun umri davomida ma’lum bo’lmasdan qola 
berdi. Faqatgina umrining oxiridagina, ya’ni 50-yillarda u tan olindi. 1848 yil 
inqilobining mag’lubiyati, germaniyadagi yangi iqtisodiy va mafkuraviy vaziyat, 
umidsizlik kayfiyatlari, afsus-nadomat, bo’g’iq va umidsizlik muhiti SHopengauer 
falsafasi g’oyalarini qabul qilish uchun qulay sharoit yaratdi. 
SHopengauer falsafiy sistemasi asosida o’zining to’rt ko’rinishida yoki ildizida 
borliqning va bilishning umumiy qonuni sifatida namoyon bo’ladigan aprior yetarli