1. Geodezik asboblarning rivojlanish tarixi haqida qisqacha ma’lumot bering?

Fokuslovchi linzalar iplar to`ri tekisligida ob`ektiv tomonidan uzatilgan tasvirni shakllantirishda qayta fokuslash uchun mo'ljallangan.
Kremalyera yordamida ko`rish trubasini ob'ektga qaratish amalga oshiriladi, uning aylantirish natijasida ob'ektning aniq tasviriga erishadi.
Iplar to`ri ob`ektni aniq ko'rish uchun mo'ljallangan. Ob'ektivning markazi va iplar to`rining markazi ko'rish o`qini tashkil qiladi.
Okulyar iplar to`ri tekisligida hosil bo'lgan tasvirni ko'rish uchun mo'ljallangan.
Ko`rish trubasining korpusi ma'lum bir holatda optik qismlarning o`z`aro joylashuvi xavfsizligini ta'minlash va namlikning ichkariga kirishiga yo'l qo'ymaslik uchun mo'ljallangan.

9. Geodezik asboblar maqsadiga ko’ra nechta guruhga bo’linadi.?

Javob;geodezik asboblar –maqsadiga qarab geodezik qidiruv va tadqiqot ishlarida hamda qurilishda qoʻllaniladigan oʻlchov vositalari, qurollari majmui; astronomiya-geodeziya tarmoqlarini, nivelir toʻrlarini yasashda, planlarni suratga tushirish (sʼyomka)da, muhandislik inshootlari, radioteleskoplarning antenna qurilmalari va b.ni qurish, tiklash va ulardan foydalanishda masofalarni, burchaklarni, past-balandliklarni oʻlchash uchun ishlatiladigan mexanik, optik-mexanik, elektr-optik va radioelektron qurilmalar toplami.
10.Raqamli nivelirlarning asosiy avzalliklari nimalardan iborat.
Javob; Raqamli nivelirlarning asosiy afzalliklari:
-o‘lchashlarning avtomatlashishi operatorning charchashini kamayishiga olib keladi, reykadan sanoq olishdagi tasodifiy xato xoli bo‘linadi. Atmosferaning pastki qatlamlarida havoni titrashi (tebranishi)paytida o‘lchash natijalarini - 49 -avtomatik ravishda o‘rtachasini hisoblaydi va ushbu sharoitda sanoq olish aniqligini oshiradi;-asbob to‘liq avtonom holda ishlashi mumkin. Deformatsiyalarni va vertikal yo‘nalishida kichik siljishlarni doimiy nazorat qilishda unga tengi yuq;-avtomatik ravishda o‘lchash natijalarini qayd qilinishi dala jurnalida ma’lumotlarni yozishda yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatoliklardan (notug‘ri yozishlardan) xoli buladi. Asbobga o‘rnatilgan dastur yordamida nisbiy balandlik zudlik bilan hisoblanadi va tabloda yoziladiva ongda hisoblashga xojat bulmaydi;-nivelirlash reykasini yoritilishi geodezik ishlarni nafaqat kun davomida, balki oqshom va kechqurinlari ham bajarish imkoniyatini beradi.

11.Raqamli va lazerli nivelirlar haqida ma’lumot bering?

Javob; Nivelirlash reykasidan sanoq olishni avtomatlashtirishning texnik murakkabligini asosiy sababi sanoq olinishi (o‘qilishi) kerak bo‘lgan shkala balan indeks (iplar to‘ri)orasida bevosita kontakt yo‘qligidadir.
Bu muammoni yechish uchun ikki yo‘l tanlandi: birinchi yo‘l sanoq olish reyka tomonidan bajariladi, bunda nivelir tomonidan beriladigan aktiv-lazer nuri yordamida vizir chizig‘i shakllantiriladi yoki ikkinchi yo‘l reykadan sanoq olish asbobning o‘zida joriy qilinadi, buning uchun ZBA-qabullovchi qurilmadan foydalaniladi, u o‘z navbatida reykadagi ta’svirni raqamli ko‘rinishga keltiradi va uni boshqa predmetlardan ajratib oladi. Fazoda aktiv vizir chizig‘ini lazerli nivelirlar hosil qiladi. Bu asboblar komplektiga lazer dog‘ining markazini aniqlash uchun fotodiodlarga ega bo‘lgan reykalar kiradi. Bunday usulda o‘lchashda ajrata olish qobiliyati reykani nurlanishni qabullovchi qurilmalar orasidagi masofaga bog‘liq bo‘ladi va bu aniqligi jihatidan yuqori bo‘lmaydi. Tekislikni hosil qiluvchi lazer niveliri bilan stansiyada nisbiy balandliklarni aniqlash o‘rta kvadratik xatoligi 3mm va undan ko‘pni tashkil qiladi, agar reykagacha bo‘lgan masofa kichik bo‘lsa. Lazerli nivelirlar qurilishda geodezik ishlarni bajarish uchun qo‘llaniladi. 90 yillar oxirida hisoblash (sanoq olish) qurilmasi asboblarni o‘zida o‘rnatilgan birinchi raqamli nivelirlar qatoriga Wild firmasining NA 2000 niveliri kiradi, bu nivelir bilan to‘g‘ri va teskari yo‘nalishda (ikki yo‘l bilan) bir kilometr masofada nivelirlash xatoligi 1,5 mm ga teng.

12.Gorizontal burchak deb nimaga aytiladi

Javob; Gorizontal burchaklar yarim qabullar usuli bilan o'lchanadi. Biz birinchi nuqtaga qaratib gorizontal doiradan sanoq olamiz. Keyin biz ikkinchi nuqtaga qaraymiz doira chap holatida gorizontal doiradan sanoq olamiz. Ko`rish trubasini zenit orqali aylantirib ikkinchi nuqtaga qaraymiz doira o`ng holatida gorizontal doiradan sanoq olamiz. Ko`rish trubasini birinchi nuqtaga qaytaramiz va doira o`ng holatida gorizontal doiradan sanoq olamiz. Keyin hisob-kitoblar amalga oshiriladi: DCh2-DCh1 va DO`2-Do`1. Hisob-kitoblar bir daqiqadan ko'proq farq qilmasligi kerak. Biz ikkita hisob-kitobning o'rtacha qiymatini olamiz. Bu gorizontal burchak bo'ladi.
13. Vertikal burchak qanday o’lchanadi
2T5K teodolit bilan vertikal burchak quyidagicha o'lchanadi: sanoqlar doira chap va doira o'ng holatida, lekin vertikal doiradan olinadi. Keyin nol o`rni hisoblanadi. 𝑁𝑂`=𝐷𝐶ℎ+𝐷𝑂`2
va shundan keyin vertiqal burchaklar hisoblanadi:
𝑉=𝐷𝐶ℎ−𝑁𝑂′
𝑉=𝑁𝑂′−𝐷𝑂′
𝑉=𝐷𝐶ℎ−𝐷𝑂′2 Olingan uchta qiymat bir-biridan unchalik farq qilmasligi kerak (maksimal bir daqiqa).
2T2 teodolit bilan vertikal burchak quyidagicha o'lchanadi: sanoqlar doira chap va doira o'ng holatida va faqat vertikal doiradan olinadi. Keyin zenit o`rni hisoblanadi.
𝑍𝑂′=𝐷𝐶ℎ+𝐷𝑂′−360°2
va shundan keyin zenith masofalar hisoblanadi:
𝑍=𝐷𝐶ℎ−𝑍𝑂′
𝑍=𝑍𝑂′−𝐷𝑂′
𝑍=𝐷𝐶ℎ−𝐷𝑂′2
Olingan uchta qiymat bir-biridan unchalik farq qilmasligi kerak (maksimal sekundning o`ndan biriga). 𝑉=90°−𝑍
14.Qanday reykalarga raqamli nivelir reykalari deyiladi.
Javob; Raqamli nivelirlar reyka bo‘yicha hisoblash prinsiplari bilan reykalar esa shtrix-kodlari bilan farqlanadi. Shuning uchun, LeicaGeosystemAG firmasining nivelirlari bilan ishlaganda, shu firmaning nivelirlari uchun mo‘ljallangan reykalarini qo‘llash lozim,TOPCON firmasi nivelirlaridan foydalanilganda TOPCON firmasining reykalaridan foydalanish lozim va hakozo. 1 km ikkilangan - 71 - yo‘lni nivelirlashda nisbiy balandligini aniqlash o‘rta kvadratik xatoligio‘lchashda qo‘llaniladigan reykalar materiallarining sifatiga bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqaruvchi firmalar nafaqat yuqori aniqlikda o‘lchashga erishishga intiladilar,bir vaqtda reykalar yengil va mustahkam bo‘lishini ta’minlashga xarakat qiladilar. Hozirgi kunda mustahkamligi va og‘irligi va chiziqli kengayish koeffitsentining kichikligi –10 PPm (mm/km) bilan juda yaxshi munosabatga ega bo‘lgan –shishatola (fiberglas) yangi materiali paydo bo‘ldi. 2.5.1-jadvalda raqamli nivelirlarni asosiy texnik xarakteristikalari reyka tiplarini hisobga olib keltirilgan.Odatda reykaning bir tomoniga, avtomatik ravishda hisoblash uchun binarli kodlar, boshqa tomoniga esa, vizual hisoblash uchun shkala tushiriladi. 2.5.2-jadvalda NA 2002/NA 2003 nivelirlari bilan birgalikda qo‘llanuvchi reykaning xarakteristikalari, ularning materialiga bog‘liqholda keltirilgan.

15.Topcon firmasining nivelirlaridan foydalanganda qanday reykadan foydalaniladi`

Javob; TOPCON firmasi nivelirlaridan foydalanilganda TOPCON firmasining reykalaridan foydalanish lozim.

16. Nivelirlash reykalarini tekshirish qanday nizomga asoslanadi.

Javob; Nivelir o‘lchash aniqligi nafaqat nivelirlarning xatoligi bilan, shtrix kodli reykalarning sifati bilan ham aniqlanadi.Bu reykalarga tushirilgan kodlar o‘zining nazariy modeli bilan imkoni boricha aniq mos kelish kerakligini bildiradi. Bu hammadan ham invar shtrix-kodli reykalarga tegishlidir.
Nivelirlash reykalarida tekshirish o‘tkazishda «Nivelirlash reykalari tekshirish uslublari» MIBGEI 02-89 nizomiga amal qilinadi. Tekshirish jarayonida reykalarning tashqi holatlari tekshirilgandan so‘ng quyidagilar aniqlanadi.
-reykaning shkala yuzasining to‘g‘richiziqligi (egilish strelkasi);-reyka shkala bo‘ylama o‘qining tavon yuzasiga perpendikulyarligi.

17. Shtrix kodli reykalarni tekshirish necha usulda bajariladi.

Javob; Yuqori aniqlikdagi shtrix-kodli reykalarni tekshirish uchun ikkita usul taklif etiladi: -kodlarning alohida shtrixlarini holati va ularning kengliklarini tekshirish, ya’ni tayyorlash jarayonida shtrixlarni tushirish aniqligini va invar reykaning chiziqli kengayish koeffitsentini aniqlash. Bu holda kodlarning alohida shtixlarining holati, ularning haqiqiy qiymatini nazariysi bilan taqqoslash orqali nazorat qilandi; -raqamli nivelir yordamida reykadan olingan sanoqlarning farqlarini, lazerli interforometr yordamida olingan etalon farqlarni taqqoslash yo‘li bilan «nivelir-reyka» o‘lchash sistemasining aniqligi baholanadi.

18. Necha xil nivelirlash turlari mavjud

Javob; N.ni bajarish uslubiga qarab geometrik N., trigonometrik N., fizik (gidrostatik, barometrik va aero) N. va stereofotogrammetrik N. turlariga boʻlinadi. Geometrik N. gorizontal vizir nur, trigonometrik N. esa kiya vizir nur yordamida bajariladi. Stereofotogrammetrik N. bir joyning ikkita qoʻsh aerosuratlarini maxsus optik asbob (Mas, stereoskop)da kuzatib hosil qilinadigan joy rel-yefi modelida oʻlchab bajariladi. Geometrik N. nisbatan sodda va anikligi yuqori boʻlib, amalda juda keng qoʻllanadi; trigonometrik N. esa aniqligi nisbatan past, u togʻli hududlarda qoʻllanadi. Katta hududlarning topofafik haritalarini tuzishda stereofotogrammetrik N. asosiy hisoblanadi. 

19. Geometrik nivelirlash qaynday tartibda bajariladi

Javob; Geometrik nivelirlash - ikki nukta orasidagi nisbiy balandlikni aniqlash. Nivelir asbobi bilan gorizontal chiziq oʻtkazish orqali bajariladi. Bunda/4 va V — joydagi nuqtalar. / — asbob gorizonti. Nivelir reykalari nul tomoni bilan balandlik belgisi ustiga qoʻyiladi. Nuqtalar orasidagi nisbiy balandlik h=a— b ifodasidan topiladi (a, b — orqadagi va oldindagi reykalardan olingan sanoqlar).Asbob va refraksiya xatoliklarini kamaytirish maqsadida nivelirlash ikki nuqta oʻrtasidan amalga oshiriladi.

20. Teodalit so’zining ma’nosi nima va uning vazifasi nimadan iborat.

Javob; TEODOLIT — ochiq joylarda gorizontal va vertikal burchaklarni oʻlchashda ishlatiladigan koʻchma geodezik asbob. Burchaklarni oʻlchash, triangulyatsiya va poligonometriya ishlarini bajarishda foydalaniladi. Burchak oʻlchash ishlarida gorizontal yoʻnalishda G yoki 30» aniqlikda oʻlchaydigan Teodolitlar qoʻllaniladi. Triangulyatsiya ishlarida (yer sirti holatini aniklashda) anikdik darajasi yanada yuqori (0,5» gacha) boʻlgan Teodolit lardan foydalaniladi. Aniklik darajasi yuqori boʻlgan Teodolitlar universal Teodolit deb ataladi. Teodolitlar bilan ochiq joydagi vertikal burchaklar, masofalar hamda yoʻnalishlar, magnit azimutlarini ham oʻlchash mumkin. Teodolitning asosiy qismlari — koʻrish trubasi, gorizontal va vertikal doiralar. Gorizontal doyra limb va alidadan iborat. Vertikal doyra 15° kiya burchaklarni oʻlchash uchun moʻljallangan. Yangi optik Tlar metall limbli Tlarga nisbatan ixcham, yengil va ishlatish oson. Teodolitlar tuzilishi, anikligi va b. xususiyatlariga koʻra bir necha xil boʻladi (xisob kurilmali, optik mikrometrli, mikroskopli, indeksli va b.).

21.Teodalit qanday geometrik shartlarni qanoatlantirishi kerak?

Javob; Teodolitda burchaklarni o‖lchash uning qismlarining o‖zaro joylashishini burchak o‖lchashdan kelib chiqadigan qator geometrik shartlar bo‖yicha tekshirilgandan so‖ng boshlanadi. Agar geometrik shartlar bajarilmayotganligi aniqlansa, asbob tuzatiladi. Teodolitni tekshirish va tuzatish quyidagi tartibda bajariladi. 1.Gorizontal doira alidadasidagi stilindrik adilak o’qi UGUG asbob aylanish o’qi JJ ga tik bo’lishi kerak ya’ni U U JJ Г Г  , (12.6-rasm). Bu shartni tekshirish uchun adilak ikki ko‖targich vint yo‖nalishi bo‖yicha o‖rnatiladi, ularni qarama-qarshi tomonga burash orqali adilak pufakchas a- adilak pufakchasi nol punktga keltirish,b- asbobni yuqori qismini 180° ga burash,v- adilakni sozlash
2.Trubaning ko’rish o’qi trubaning aylanish o’qiga tik bo’lishi kerak (VV  HH). Bu shartni tekshirish uchun olisdan yaqqol ko‖rinadigan nuqta tanlanadi. Truba vertikal doiradan o‖ng (Do‖) holatida o‖sha nuqtaga qaratilib, gorizontal doiradan Dch sanoq olinadi. So‖ngra truba vertikal tekislikda 180° ga aylantirilib, yana o‖sha nuqtadan Dch sanoq olinadi. Kollimastion xatolik quyidagi formula yordamida hisoblanadi: s=0,25[(Dch1-Do‖1  1800 )+(Dch2-Do‖2  1800 ). (2) Uning qiymati asbob sanoq olish moslamasining ikkilangan aniqligi qiymatdan oshsa, gorizontal doirada G=Gch-s sanoq alidada qaratish vinti yordamida qo‖yiladi, bunda iplar to‖ri nuqtadan siljiydi. Endi iplar to‖rining kesishgan nuqtasi iplar to‖g`ri diafragmasining, vrasm) vintlari yonboshidagilari orqali surilib, kuzatilayotgan nuqta ustiga tushiriladi. Ishonch hosil qilish uchun tekshirish takrorlanadi. Teodolitning gorizontal o’qi vertikal o’qqa tik bo’lishi kerak Iplar to’rining vertikal ipi teodolit gorizontal tekisligiga tik bo’lishi kerak
22.Teodalitlar aniqligi bo’yicha necha gruhga bo’linadi

Javob; Teodolitlar burchak o‖lchash aniqligiga qarab yuqori aniqlikdagi T05, aniq 2T2, 2T5 va texnikaviy teodolitlar T30 (4T30, 2TZ0P), T10E ga bo‖linadi. Teodolit shifri oldidagi son uning modifikastiyasini, ortidagilari esa uning sekundlarda ifodalangan aniqligini, P to‖g`ri tasvirli, E - elektronli ekanligini bildiradi. Injenerlik ishlarida asosan texnik teodolitlar qo‖llaniladi. 3T seriyadagi teodolitlar: 3T2KP triangulyastiya, poligonometriya, geodezik zichlash tarmoqlarida, amaliy geodeziyada, astronomik geodezik o‖lchashlarda; 3T2K-mashina va mexanizmlar konstrukstiyalarini montajida, sanoat va boshqa inshootlari qurilishida qo‖llaniladi, 3T5KP-geodezik zichlash tarmoqlarida, amaliy geodeziyada qidiruv ishlarida, teodolitli s‖yomkalarda va h.k qo‖llaniladi. 4TZOP asbobi teodolitli va taxeometrik yo‖llarda gorizontal va vertikal burchaklarni o‖lchash, planli va balandlik tarmoqlarini rejalashda, ipli dalnomerida masofa o‖lchash, trubadagi adilak yordamida gorizontal nurda nivelirlash uchun mo‖ljallangan. 47-rasmda 2T30P teodolitining asosiy qismlari (a), orientirlash bussoli (b), trubaning ko‖rish maydoni ko‖rsatilgan. 2T30P teodolitining umumiy ko‖rinishi 47-rasmda keltirilgan.

23.Teodalitning asosiy elementlarini sanab bering.

Javob; Teodolit - gorizontal va vertikal burchaklarni o'lchash uchun mo'ljallangan qurilma. U mexanik va optik qismlardan iborat: