1. Халқаро валюта муносабатлари тушунчаси ва шаклланиши 7

Халқаро валюта операциялари ва уларнинг асосий турлари

Валюта операциялари деганда валюта олди-сотдиси ёки ҳар қандай шаклда қарз олиш, кредитлар бериш, валютани қабул қилиш ёки тақдим этиш далолатномалари тушунилади ва бу ибора, шунингдек, банк томонидан чет эл валютасига рухсат бериш актини ҳам ўз ичига олади.

Валюта операцияси деганда валютани бошқасига алмаштириш, конвертация қилиш ёки сотиш ёки бошқа мамлакатда тўлаш учун бир мамлакатда муомалага чиқариладиган векселларни чиқаришни назарда тутади.
Валюта операциялари деганда, хорижий валюталар ва валютавий қимматликлар билан амалга ошириладиган олди-сотди операциялари тушунилади.
Узбекистон Республикасининг 2003 йил 11 декабрда қабул қилинган янш гаҳрирдаги «Валютани тартибга солиш тўғрисида»ги Қонунига кўра, куйидагилар валютавий қимматлик ҳисобланади:
- куйма олтин;
- чет эл валютасидаги қимматли қоғозлар;
- чет эл валютасидаги тўлов ҳужжатлари.
Валюта операцияларининг уч асосий тури мавжуд:
- спот операциялари;
- муддатли валюта операциялари;
- своп операциялари.
Дунё бўйлаб молия марказлари ҳар хил турдаги харидорлар ва сотувчилар ўртасида кечаю кундуз савдо-сотиқ учун лангар сифатида ишлайди, дам олиш кунлари бундан мустасно. Валюталар ҳар доим жуфт-жуфт бўлиб сотилганлиги сабабли, валюта бозори валютанинг мутлақ қийматини белгиламайди, аксинча, агар бошқа валюта билан тўланган бўлса, бир валютанинг бозор нархини белгилаш орқали унинг нисбий қийматини белгилайди.
Спот операцияси - спот битами тузилгандан кейинги икки иш куни мобайнида амалга ошириладиган валюта операцияси. Шанба, якшанба кунлари, байрам кунлари ва битим тузилган кун бу икки кунлик муддатга кирмайди.
Спот операциялари спот курелар асосида амалга оширилади. Спот-курс спот битами тузилаётган вақгда белгилаб қўйиладиган курс бўлиб, икки иш куни мобайнида ўзгармасдан колади. Жаҳон валюта бозорларида амалга оширилаёгган спот операцияларининг 90 фоизга яқин қисми бешта валютада АҚШ доллари, евро, Япония иени, Англия фунт стерлинги ва Швейцария франкида амалга оширилади.
Етакчи валюталардан фақат фунт стерлинг эгри котировкага, қолган валюталар тутри котировкага эга. Агар миллий валютанинг курси аниқланаётганда бир бирлик сифатида миллий валютанинг ўзи олинса, бу эгри котировка дейилада. Агар миллий валютанинг курси аниқяанаёгганда бир бирлик сифагада хорижий валюта олинса, бу тугри котировка дейилада.
Валюта операцияларининг иккинчи тури - бу муддатли валюта операциялари хисобланади. Уз навбатида, муддатли валюта опера- цияларининг уч шакли мавжуд:
-форвард операциялари;
-валюта опционлари билан амалга ошириладиган операциялар;
-валюта фьючерслари билан амалга ошириладиган операциялар.
қилиш мақсадида кўлланилади. Форвард шартномалари тижорат банки билан экспортёр ўртасида, тижорат банки билан тижорат банки ўртасида тузилади.
Форвард операциялари деганда, маълум бир валютани белгиланган курс бўйича келгусида сотиб олиш ёки сотиш тушунилади. Форвард шартномалари тузишнинг куйидаги стандарт муддатлари мавжуд:
-1 ҳафта;
- 1, 2,3, 6,9,12 ой.
Форвард операциялари форвард курслари асосида амалга оширилади. Форвард курси - бу форвард шартномаси имзоланаетганда белгилаб кўйиладиган курс бўлиб, у шартнома ижросига қадар ўзгармасдан қолади.
Форвард шартномаси куйидаги икки формула орқали аникданади:
Форвард курси = Спот курс+ Усгама
Форвард курси = Спот курс – Дисконт
Спот курс тижорат банкларида доимо мавжуд бўяадиган курс хисобланади. Шу сабабли, форвард курсини аниқлаш учун устама ёки дисконтни аниқлаш кифоя.
Устама ва дисконт ягона формула асосида аникланади:
У Д = (СКх ФСўФ х ФШМ (кунлар да)) * ((360л: 100) = (БВФС х ФШМ(кунларда))
бу ерда: У/Д - усхама ёки дисконт;
СК— спот курс.
ФСўФ — фоиз ставкалари ўртасидаги фарқ;
ФШМ— форвард шартномасининг муддати;
БВФС— битим валютаси буйича фоиз ставкаси.⁵
Фоиз ставкалари ўртасидаги фарқ аниқланаёгганда баҳоловчи валюта бўйича депозитларнинг фоиз ставкаси олинади, битим валютаси бўйича эса. Кредитларнинг фоиз ставкаси олинади. Кейин улар ўртасидаги фарқ аникланади.
Агар битим валютаси бўйича кредитларнинг фоиз ставкаси баҳоловчи валютадаги депозитларнинг фоиз ставкасидан катга бўлса, у ҳолда, олинган натижа дисконт дейилада. Агар битим валютаси буйича кредитларнинг фоиз ставкаси баҳоловчи валютадаги депозитларнинг фоиз ставкасидан паст бўлса, у ҳолда, олинган натижа устама дейилади. Устама ва дисконтшгаг ўлчов бирлиги «пипс» деб аталади.
Валюта опционлари қимматли қоғозлар бўлиб, маълум бир валютани белгиланган курс буйича келгусида сотиб олиш ёки сотиш ҳукуқини беради.
Валюта опционлари, форвард шартномаларидан фарқли равишда, ўз эгасига мажбурият юкламайди, фақат ҳукуқ беради. Шу сабабли, валюта опционлари валюта захираларини валюта рискидан тўлиқ ҳимоя қилиш имконинит берадиган молиявий инструмент хисобланади.
Валюта опционларининг икки тури мавжуд:
- колл опционлар;
- пут опционлар.
Колл опционлар валюталарни сотиб олиш хукуқини беради. Пут опционлар эса, валюталарни сотиш хуқуқини беради.
Валюта опционларининг иккита стандарта мавжуд:
1. Европа стандарта.
2. Америка стандарта.
Валюта бозори молия институтлари орқали ишлайди ва бир неча даражаларда ишлайди. Саҳна ортида банклар катта миқдордаги валюта савдоси билан шуғулланадиган "дилерлар" деб номланувчи камроқ миқдордаги молиявий фирмаларга мурожат қилишади. Аксарият валюта дилерлари банклардир, шунинг учун бу саҳна ортидаги бозор баъзан "банклараро бозор" деб аталади (гарчи бир нечта суғурта компаниялари ва бошқа турдаги молиявий фирмалар жалб қилинган бўлса ҳам). Валюта дилерлари ўртасидаги савдолар жуда катта бўлиб, юзлаб миллион долларларни ўз ичига олиши мумкин. Икки валютани жалб қилишда суверенитет муаммоси туфайли, Форех ўз ҳаракатларини тартибга солувчи кам (агар мавжуд бўлса) назорат қилувчи органга эга.
Европа стандаргида опцион эгаси валюта опционидан фақат опцион муддати тугагандан кейингина фойдаланиш ҳуқуқигаэга.
Америка сгандартида опцион эгаси валюта опционидан опцион шартномаси муддаггининг исталган вақгнда фовдаланиш ҳуқуқига эга.
Валюта фьючерен - шундай шартнемаки, маълум бир валютани белгиланган курю буйича келгусида сотиб олиш ёки сотиш ҳукуқини беради. Валюта фьючерслари бўйича ҳисоб-кигоблар клиринг палатаси оркали амалга оширилади. Клиринг палатаси иштирокчи банклардан аванс тўловларини ўгказишни талаб қилади. Бундан мақсад - фьючерслар буйича амалга ошириладиган ҳисоб-китобларнинг узлуксизлигини таъминлаш.
Валюта фьючерслари буйича ҳисоб-китоблар стандарт мудцатларда амалга оширилади. Масалан, Ғарбий Европада валюта фьючерслари бўйича ҳисоб-китоблар бир йилда 4 марта, яъни март, июнь, сентябрь, декабрь ойларининг ҳар иккинчи пайшанбасида амалга оширилади.
Валюта фьючерслари стандарт суммаларга ёзилади. Масалан, 25 минг фунт стерлинг, 100 минг доллар, 12,5 млн. Япония иени.
Валюта операцияларининг учинчи тури своп операцияларидир.
Своп операцияси — маълум бир валютани спот шарти буйича сотиш ва уни форвард шарти буйича сотиб олиш ёки валютани форвард шарти буйича сотиш ва уни спот шарти бўйича сотиб олиш.
Своп операциялари валюта захираларини валюта рискидав ишончли тарзда химоя қилади, лекин катга даромад келтирмайди. Чунки своп операцилларида ҳар доим бир-бирига мазмунан тескари булган иккита операция мавжуд бўлади.
Агар банк маълум бир валютада қисқа позицияга эга бўлса, бу валюта курсининг ошиши натижасида банк зарар кўради, агар ушбу валютанинг алмашув курси пасайса, банк фойда кўради.
Агар банк маълум бир валюта тури бўйича узун позицияга эга бўлса, бу валютанинг курси ошиши натижасида банк фойда кўради, курснинг пасайиши натижасида эса, зарар кўради. Шу сабабли, ҳар бир тижорат банкида узун ва қисқа валюта позициялари микдорини мувофиқлаштириш масалаларига катга эътибор берилади.
Агар банк маълум бир валюта тури бўйича узун позицияга эга бўлса, бу валютанинг курси ошиши натижасида банк фойда кўради, курснинг пасайиши натижасида эса, зарар кўради.
Валюта бозори валюта конвертациясини амалга ошириш орқали халқаро савдо ва инвестицияларга ёрдам беради. Мисол учун, у Қўшма Штатлардаги бизнесга Эвропа Иттифоқига аъзо давлатлардан, айниқса Эврозона аъзоларидан товарларни импорт қилиш ва унинг даромади АҚШ долларида бўлса ҳам, эвро тўлаш имконини беради. Шунингдек, у валюталар қийматига нисбатан тўғридан-тўғри спекуляция ва баҳолашни ва икки валюта ўртасидаги дифференсиал фоиз ставкаси асосида олиб бориладиган савдо чайқовчилигини қўллаб-қувватлайди.
Валюта айирбошлаш (ёки "форех") бозорида иштирок этишни ўйлаётган якка тартибдаги инвесторлар бозорни ва унинг ўзига хос хусусиятларини тўлиқ тушунишлари керак. Форех савдоси жуда хавфли бўлиши мумкин ва барча инвесторлар учун мос эмас.
Кўпгина форекс савдо стратегияларида калдıраçдан фойдаланиш одатий ҳолдир. Левераж бу капитал қийматидан бир неча баравар қиммат валютани сотиб олиш учун нисбатан кичик миқдордаги капиталдан фойдаланишни назарда тутади. Калдıраç потенциал даромад ва йўқотишларни ошириш учун валюта бозорларидаги кичик тебранишларни кучайтиради. Форех савдоси учун калдıраçдан фойдаланиб, сиз барча бошланғич капиталингизни йўқотиш хавфини туғдирасиз ва бошланғич капиталингиз миқдоридан ҳам кўпроқ пул йўқотишингиз мумкин. Ҳар қандай инвестиция қарорини қабул қилишдан олдин сиз ўзингизнинг молиявий аҳволингизни диққат билан кўриб чиқишингиз, форекс савдоси бўйича маълумотга эга бўлган молиявий маслаҳатчи билан маслаҳатлашингиз ва сиз учун форех билан савдо қилишни таклиф қилаётган ҳар қандай фирмани ўрганишингиз керак.
Форех транзаксиялари валютада котировка қилинади, чунки сиз бир валютани бошқа валюта билан сотиб олмоқдасиз. Баъзан харидлар ва сотишлар АҚШ долларига нисбатан амалга оширилади, худди кўплаб акциялар ва облигациялар АҚШ долларида баҳоланади. Мисол учун, сиз АҚШ долларидан фойдаланиб эвро сотиб олишингиз мумкин. Форекс операцияларининг бошқа турларида бир чет эл валютасини бошқа чет эл валютаси ёрдамида сотиб олиш мумкин. Бунга мисол қилиб еврони Британия фунт стерлингидан сотиб олиш мумкин, я’ни битта транзаксияда ҳам евро, ҳам фунт стерлинг савдоси. Маҳаллий валютаси АҚШ доллари боʻлган инвесторлар учун (яʼни, асосан АҚШ долларида коʻрсатилган активларга эга боʻлган инвесторлар) биринчи мисол, одатда, еврога ягона, ижобий тикишни коʻрсатади (Евронинг қимматлашишини кутиш), ҳолбуки иккинчи мисол эврога ижобий тикишни ва Британия фунтига салбий тикишни (Евронинг Британия фунтига нисбатан қимматлашишини кутиш) ифодалайди.
Валюта, бозор ва баъзан ҳатто котировкани кўрсатадиган тизимга қараб валюта курслари учун турли хил котировка конвенциялари мавжуд. Баъзи инвесторлар учун бу фарқлар чалкашлик манбаи бўлиши мумкин ва ҳатто мўлжалланмаган савдоларни жойлаштиришга олиб келиши мумкин.
Валюталар билан савдо қилишга уринишдан олдин сиз валютани котировка қилиш конвенциялари, форекс операциялари қандай баҳоланиши ва бир валютани бошқа валютага айлантириш учун зарур бўлган математик формулалар ҳақида қаттиқ тушунчага эга бўлишингиз керак.
Валюта курслари одатда "таклиф" ва "сўраш" ни ифодаловчи жуфтликдан фойдаланган ҳолда котировка қилинади. Қимматли қоғозларни котировка қилиш усулига ўхшаб, "сўраш" бу валютани сотиб олиш учун қанча сарфлашингиз кераклигини кўрсатадиган нархдир ва "таклиф" - бу (пастроқ) миқдорни ифодаловчи нарх. валютани соцангиз, оласиз. Таклиф ва сўров нархлари ўртасидаги фарқ "таклиф-сўраш спреди" деб номланади ва у савдонинг ўзига хос нархини ифодалайди - таклиф ва сўров спреди қанчалик кенг бўлса, маълум бир валютани сотиб олиш ва сотиш шунчалик қимматга тушади. ҳар қандай бошқа комиссиялар ёки транзаксия тўловлари.
Форех бозори йирик, глобал ва умуман ликвид молиявий бозордир. Банклар, суғурта компаниялари ва бошқа молия институтлари, шунингдек, йирик корпорациялар валюта курсларининг ўзгариши билан боғлиқ рискларни бошқариш учун форекс бозорларидан фойдаланадилар.
Форех шартномалари билан савдо қилувчи индивидуал инвесторлар учун йўқотиш хавфи катта бўлиши мумкин. Чет эл валютасида чайқовчилик қилганингизда хавф остига қўйишингиз керак бўлган ягона маблағ бу сиз бутунлай йўқотишингиз мумкин бўлган маблағлардир ва сиз доимо ёдда тутишингиз керакки, баъзи стратегиялар сизнинг дастлабки инвестицияларингиз миқдоридан ҳам кўпроқ пул йўқотишингизга олиб келиши мумкин. Баъзи асосий хавфлар қаторига қуйидагилар киради:

• 
  Иқтибослар бир хил эмас. Кўпгина валюталар одатда АҚШ долларига нисбатан котировка қилинган бўлса-да (яъни, бир доллар маълум миқдордаги хорижий валютани сотиб олади), форекс бозорида ягона котировка конвенциялари талаб қилинмайди. Масалан, эвро ҳам, Британия фунти ҳам тескари кўринишда кўрсатилиши мумкин, яъни бир Британия фунт стерлинги маълум миқдорда АҚШ долларини (ГБП/УСД) ва бир эвро маълум миқдорда АҚШ долларини (ЕУР/УСД) сотиб олади. . Шунинг учун, сиз валютанинг котировка конвенциясига алоҳида эътибор беришингиз керак ва котировканинг ошиши ёки камайиши сизнинг савдоларингиз учун нимани англатиши мумкин.
  
• 
  Транзаксия харажатлари аниқ бўлмаслиги мумкин. Форех бозорига сармоя киритишга қарор қилишдан олдин, бир нечта турли фирмалар билан маслаҳатлашинг ва уларнинг тўловлари ва хизматларини солиштиринг. Дилер инвестордан дилер тақдим этган форех хизматлари учун қандай ҳақ олиши ёки дилер қанча ҳақ олиши мумкинлиги ҳақида жуда чекланган қоидалар мавжуд. Баъзи дилерлар ҳар бир савдо учун комиссия оладилар, бошқалари эса инвесторларга таклиф қилган таклиф ва сўраш нархлари ўртасидаги тарқалишни кенгайтириш орқали устама тўлайдилар. Дилер транзакцияни "комиссиясиз" деб эълон қилганда, транзакция сиз учун ҳеч қандай харажациз амалга оширилади деб ўйламаслигингиз керак. Бунинг ўрнига, дилер комиссияси кенгроқ таклиф-сўров тарқалишига ўрнатилиши мумкин ва спреднинг қанча қисми дилернинг баҳоси эканлиги аниқ бўлмаслиги мумкин. Бундан ташқари, баъзи дилерлар ҳам комиссия, ҳам устама тўлашлари мумкин. Шунингдек, улар валютани сотишдан кўра сотиб олиш учун бошқа устама тўлашлари мумкин. Дилер билан тузилган шартномани диққат билан ўқинг ва дилер сизнинг савдоларингиз учун сиздан қандай ҳақ олишини тушунганингизга ишонч ҳосил қилинг.
  
• 
  Транзаксия харажатлари фойдали савдоларни йўқотилган операцияларга айлантириши мумкин. Муайян валюталар ва валюта жуфтлари учун транзаксия харажатлари нисбатан катта бўлиши мумкин. Агар сиз тез-тез валютада ва валютада савдо қилсангиз, бу харажатлар баъзи ҳолларда фойдали бўлиши мумкин бўлган савдоларни йўқотилган операцияларга айлантириши мумкин.
  
• 
  Сиз бутун инвестициянгизни ёки ундан кўпроқ нарсани йўқотишингиз мумкин. Биржадан ташқари форекс шартномасини сотиб олиш ёки сотиш учун сиздан форех дилерига маълум миқдордаги пулни (одатда "хавфсизлик депозити" ёки "маржа" деб аталади) депозит қилишингиз талаб қилинади. Кичик сумма сизга дастлабки депозит қийматидан бир неча баравар қиммат бўлган форех шартномасини сақлашга имкон беради. Маржадан бундай фойдаланиш "левераге" нинг асосидир, чунки инвестор омонатни анча катта форех шартномасини қўллаб-қувватлаш учун "тутқич" сифатида ишлатиши мумкин. Валюта нархлари ҳаракати кичик бўлиши мумкинлиги сабабли, кўплаб форекс трейдерлари ўзларининг даромадларини ошириш воситаси сифатида леверагедан фойдаланадилар. Депозит шартноманинг асосий қийматига нисбатан қанчалик кичик бўлса, левераге шунчалик катта бўлади. Агар нарх ноқулай йўналишда ҳаракат қилса, юқори калдıраç сизнинг дастлабки депозитингизга нисбатан катта йўқотишларга олиб келиши мумкин. Калдıраç ёрдамида сизнинг позициянгизга қарши кичик бир ҳаракат ҳам бутун сармоянгизни йўқ қилиши мумкин. Дилер билан келишувингизга қараб, сиз дастлабки депозитингиздан ташқари қўшимча йўқотишлар учун ҳам жавобгар бўлишингиз мумкин.
  
• 
  Савдо тизимлари мўлжалланганидек ишламаслиги мумкин. Агар сиз валютани узоқ муддатли қадрлашига ишонсангиз, уни сотиб олиш ва ушлаб туриш мумкин бўлса-да, кўплаб савдо стратегиялари валюта бозорларидаги кичик, тезкор ҳаракатлардан фойдаланади. Ушбу стратегиялар учун кенг доирадаги валюталарда сотиб олиш ва сотиш сигналларини ёки ҳатто автоматик бажарилишини таъминлайдиган автоматлаштирилган савдо тизимларидан фойдаланиш одатий ҳолдир. Ҳар қандай бундай тизимдан фойдаланиш махсус билимларни талаб қилади ва тизим параметрларини нотўғри тушуниш, кутилмаган савдоларга олиб келиши мумкин бўлган нотўғри маълумотлар ва қўлда назорат қилинадиган ва текширилиши мумкин бўлган тезликдан юқори тезликда савдо қилиш қобилиятини ўз ичига олган ўзига хос хавф-хатарлар билан бирга келади.
  
• 
  Фирибгарлик. Форех савдоси орқали минимал таваккалчилик билан сезиларли даромад ваъда қиладиган тез бойиб кетиш инвестиция схемаларидан эҳтиёт бўлинг. СЕC ва CФТC форех инвестиция дастурлари билан боғлиқ ишларда фирибгарлик ҳақида даъво қўзғатди. Муайян фирмалар ва шахсларнинг аъзолик мақомини текшириш учун тегишли федерал регулятор билан боғланинг.
  

Валюта бозори, шунингдек, форех бозори сифатида ҳам танилган, валюталар билан савдо қилиш учун жаҳон бозоридир. Бу чет эл валютасини сотиб олиш ва сотиш имконини берувчи марказлашмаган бозор. Бозор биржадан ташқари бозор бўлиб, валюта курсларини у белгилайди. Бу бозор курси бўйича валюталарни сотиб олиш, сотиш ва алмаштиришни ўз ичига олади.

4.