1. Investitsiya loyihalari moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning ahamiyati va ob’ektiv zarurligi

Qabul qilingan mablag'lar
shundan:
davlat byudjeti	banklarning kreditlari va boshqa qarz mablag'lari	chet el investitsiyalari va kreditlari		davlat byudjeti	banklarning kreditlari va boshqa qarz mablag'lari	chet el investitsiyalari va kreditlari
2020						2021
Qoraqalpog'iston Respublikasi	34,3	65,7		15,3	7,1	36,9		39,1	60,9	12,1	7,7	38,9
Andijon	38,2	61,8		8,6	12,3	39,6		47,6	52,4	6,3	8,7	36,3
Buxoro	28,9	71,1		7,1	9,1	53,9		38,3	61,7	5,8	7,4	48,2
Jizzax	22,5	77,5		10,8	15,6	48,8		20,9	79,1	5,5	9,3	61,9
Qashqadaryo	22,2	77,8		3,7	3,0	70,3		21,6	78,4	3,6	3,8	69,3
Navoiy	15,7	84,3		2,8	22,1	39,9		25,8	74,2	1,9	2,3	67,8
Namangan	29,4	70,6		4,9	15,9	45,8		41,9	58,1	5,9	14,3	37,2
Samarqand	38,5	61,5		12,1	20,0	27,8		53,0	47,0	8,0	10,7	27,0
Surxondaryo	15,7	84,3		5,8	11,1	66,3		23,7	76,3	7,5	7,6	60,1
Sirdaryo	20,4	79,6		10,5	22,4	44,8		29,9	70,1	7,8	11,2	48,7
Toshkent	38,6	61,4		11,5	16,2	26,0		51,6	48,4	9,6	8,8	26,7
Farg'ona	34,7	65,3		8,1	13,7	42,7		43,3	56,7	7,6	7,0	41,3
Xorazm	32,8	67,2		9,5	13,6	42,5		41,2	58,8	8,5	14,5	32,0
Toshkent sh.	36,6	63,4		7,6	16,1	36,7		54,0	46,0	6,8	6,1	29,9

Moliyalashtirish manbalari bo‘yicha asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan investitsiyalar tarkibi,investitsiyalar tarkibi¹⁴

1^ 1 Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. - T.: O’zbekiston, 2009. - b.53-54.

2^ Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi / -T.: O’zbekiston, 2011. – b. 27.

3^ Prezident Shavkat Mirziyoyev 23 dekabr kuni investitsiyalar va tashqi savdo sohasidagi ishlar natijadorligi hamda 2021 yilga mo‘ljallangan asosiy vazifalar muhokamasi bo‘yicha yig‘ilish o‘tkazdi.

4^ Stat.

1Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan investitsiyalar tarkibida korxonalar va aholining o’z vositalari 2020-yilda 29,3 foizni tashkil etgan bo’lsa, ushbu ko’rsatkich 2021-yilda 40,8 foizni tashkil etgan. E’tiborli jihati, 2021-yilda asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan investitsiyalar tarkibidagi qabul qilingan mablag’lar tarkibida chet el investitsiyalari va kreditlari keskin oshgan va 42,7 foizni tashkil etgan.Investitsiya loyihalarinining samaradorligini baholashda qo‘llaniladigan qoplash muddati va investitsiyalarning rentabellik darajasi ko‘rsatkichlari avvaldan ma’lum bo‘lib, ular milliy va chet el amaliyotida to pul tushumlarining dikontlanishiga asoslangan usullarning keng qo‘llanilishiga qadar asosiy ko‘rsatkichlar sifatida amal qilib kelgan.
Ushbu ko‘rsatkichlarning soddaligi va tushunarliligi uning maxsus iqtisodiy bilimga, ko‘nikmaga, malakaga, tayyorgarlikka va tajribaga ega bo‘lmagan xodimlar ham keng qo‘llashiga sabab bo‘ldi.
Hozirgi kunda tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari potensial qarz oluvchilarga investitsion resurslarni taqsimlash shartlarini ma’lum qilishda, odatda, ushbu ikkita ko’rsatkichdan, ya’ni qoplash muddati va rentabellik darajasi ko‘rsatkichlaridan foydalanmoqdalar.
Investitsiyalarning qoplash muddatini hisoblash usuli pul oqimlarini diskontlashga asoslangan usullardan farqli ravishda investitsiyalarning nominal miqdorda qaytarilishi mumkin bo‘lgan davrni aniqlashga xizmat qiladi. Shunga ko‘ra, bu usul investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olinadigan daromadlar hisobiga qilingan investitsiya sarflarini qoplash davrini aniqlashga asoslangan.
4.Invеstitsiyalar kiritishning barcha shakllaridagi muvaffaqiyatlarning
umumiyroq shartlari quyidagilardan iborat:
 kеrakli axborotlarni yig’ish;
 sarmoyador qiziqayotgan sohalar bo’yicha bozor holatining istiqbollarini
bashoratlash; invеstitsion tovarlar bozoridagi hulq stratеgiyasini tanlash;
 invеstitsion taktikaga va shuningdеk stratеgiyaga ham egiluvchan joriy
tuzatishlar kiritish.
Invеstitsiyalar kiritishning eng samarali usulini tanlash ehtimol bo’lgan
variantlarni aniq bеlgilashdan boshlanadi.
Muqobil loyihalar navbatma navbat bir birlari bilan solishtiriladilar va
ulardan daromadlik, xavfsizlik va ishonchilik nuqtai nazaridan eng yaxshisi tanlab
olinadi. Invеstitsiya kiritish haqidagi masalani hal qilishda sarmoyalarni qaеrga:
ishlab chiqarishgami, ko’chmas mulkkami, qimmatbaho qog’ozlargami, qayta
sotish uchun tovarlar xarid qilishga yoki valyutaga kiritish foydaliroqligini
aniqlash maqsadga muvofiqdir. Shuning uchun invеstitsiya kiritishida amaliyot
tomonidan tanlab olingan quyidagi qoidalarga rioya qilish tavsiya etiladi.
1. Muddatlarning moliyaviy muddatlar tamoyili (“oltin bank qoidasi”)
dеydiki: mablag’larni olish va taqsimlash bеlgilangan muddatlarda sodir bo’lishi
kеrak, o’zini o’zi oqlashining uzoq muddatlariga ega kapital kiritmalarni uzoq
muddatli mablag’lar (uzoq muddatli bank krеditlari va to’lashning uzoq
muddatlariga ega obligatsiyali qarzlar) hisobiga moliyalashtirish maqsadga
muvofiqdir.
2. Xatarlarning muvofiqlashtirilganlik tamoyili – ayniqsa xatarli
invеstitsiyalarni shaxsiy mablag’lar (sof foyda va amortizatsion ajratmalar hisobiga
moliyalashtirish) maqsadga muvofiqdir. Ushbu holda korxona o’zini o’zi
moliyalashtirish tamoyiliga rioya qiladi va o’zini qo’shimcha qarzli majburiyatlar
bilan bog’lamaydi.
3. Eng yuksak rеntabеllik qoidasi – sarmoyadorga eng katta (eng yuksak)
daromadlilikka erishishni ta'minlovchi kapital kiritmalarni tanlashni tavsiya qiladi.
Harbiy iqtisodchi olimlarni hisoblashlariga kompaniyani foyda(dеmak,
sarmoyalarga daromadlik mе'yori)ni ko’paytirishga intilishi rahbariyatning
aktsiyadorlar boyligini ko’paytirish istagiga tеngdir. Bu tasdiqni tushuntirib
bеramiz. Foydani ko’paytirishga qarama qarshi bo’lgan maqsadlarning ko’pchiligi
haqiqatda ikkinchi darajali bo’ladilar. Aktsiyadorlar kompaniyaning egasi sifatida
boshqa maqsadlarga (masalan, raqobat kurashidagi yеtakchilikka) erishish uchun
qanday narxni to’lashlari kеrakligini bilishlari kеrak. Bundan tashqari kompaniya
dirеktsiyasi aktsiyadorlar oldida hisobot bеradilar. Agar rahbariyat faoliyati
kiritilgan sarmoyalarga ularga ma'qul foydani kеltirmasa, ular almashtirilishlari
mumkin, yoki firma yutib yuborish ob'еkti bo’ladi. Dеmak, foydani ko’paytirish
asosida invеstitsion qarorlarini qabul qilish mеzonlaridan kompaniya ishi
samaradorligini baholash uchun (agar foydani kеyingi taqsimlanishidan
abstraklanilsa) foydalanish mumkin. Bu juda muhimdir, chunki hozirgi vaqtga
qadar kompaniya samaradorligini o’lchashning samaraliroq usuli yoki
aktsiyadorlar va umuman jamiyatning uzoq muddatli boyligini ta'minlovchi boshqa
muqobil maqsadlar taklif qilinmagan.
4. Investitsiya loyihalari samaradorligini xalqaro ko’rsatkichlar tizimi hamda an’anaviy usullarni qo’llash va hisoblash uslubiyati
Xalqaro amaliyot investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash usullari ancha oldin ishlab chiqilganligi va ularning iqtisodiy hayotda keng qo’llanilayotganligini tasdiqlaydi. Mazkur usullar har qanday investitsiya loyihasining daromadliligini, samarasini, foydaliligini hamda ularning jalb etuvchanligini aniqlab bera oladi. Lekin, ayrim hollarda, investitsiya loyihalarini baholashda barcha usullarni qo’llash zaruriyati tug’ilmasligi ham mumkin. Bu usullarning qo’llanilishi tahlil qilinayotgan har bir loyihaning o’ziga xos jihati va xususiyatlarini inobatga olgan holda amalga oshirilishi lozim. Investitsiya loyihasini tahlil etish nazariyasi umumiy holatda ishonchli va ob’ektiv xulosaga olib keluvchi analitik usullar va ko’rsatkichlarining muayyan tizimidan foydalanishni ko’zda tutadi. Investitsiyalarning absalyut jalb etuvchanligi to’g’risida gapirganimizda, biz, kompaniyaning boshqa investitsiya imkoniyatlarini amalga oshirish chegaralangan, ajratilgan holatdagi loyiha sifatida har qanday loyihani ko’rib chiqish kerakligini nazarda tutamiz. Biroq real hayotda taqdim etiladigan ko’pchilik investitsiya loyihalari ziddiyatli va qarama-qarshi hisoblanadi, ya’ni firmaning bir va boshqa maqsadiga erishishning turli xil yo’llarini nazarda tutadilar. Ayrim hollarda, masala faqat investitsiyalarning nisbiy jalb etuvchanligi to’g’risida borishi mumkin. Bundan tashqari, tahlil etilgan investitsiya loyihalari bilan bog’liq bo’ladigan harakatlar va natijalarni ham nazarga olmoq zarur bo’ladi.
³ Bogatin Yu.V., Shvandar V.A. “Investitsionniy analiz”: Uchebnoe posobie dlya vuzov.-M.: YuNITI-DANA, 2000., 142-str.


Xulosa
Investisiyalar samaradorligini baholash investision qarorlar qabul qilish jaraѐnidagi mas'uliyati eng yuqori bo‘lgan bosqichlardan biridir. Kompaniyaning rivojlanish sur'ati va kiritilgan kapitalni qaytarish muddatlari baholashning qanchalik ob'ektiv va har tomonlama amalga oshirilganligiga bog‘liq bo‘ladi. Buni ko‘p jihatdan baholashning zamonaviy usullardan foydalanish belgilab beradi. Shuni aytib o‘tish kerakki, hozirgi paytda mamlakatimizda kapital qo‘yilmalar samaradorligini baholash usullarini unchalik sipo deb hisoblash to‘g‘ri emas. Bu maqsadda qo‘llanuvchi ikkala ko‘rsatkich samaradorlik koeffisienti (o‘rtacha yillik foyda miqdorining kapital qo‘yilmalar hajmiga nisbati) va o‘zini qoplash muddati (unga teskari ko‘rsatkich) bir qator jiddiy kamchiliklarga ega bo‘lib, ular real investisiyalar samaradorligini baholashda ob'ektiv ma'lumot olishga imkon bermaydi. Bu kamchiliklar nimalardan iborat? Ulardan biri sanab o‘tilgan ko‘rsatkichlarning har bittasini hisob-kitob qilishda vaqt omili hisobga olinmasligidadir – na foyda va na investisiya mablag‘lari hajmi haqiqiy qiymatga keltirilmaydi. Demak, hisob-kitob jaraѐnida oldindan solishtirib bo‘lmaydigan ko‘rsatkichlar – investisiyalar summasi hozirgi qiymatda va foyda summasi kelajakdagi qiymatda beriladi. Yana bir kamchilika ko‘ra investisiya qilingan kapitalni qaytarish ko‘rsatkichi sifatida faqat foyda qabul qilingan. Biroq amalda investisiyalar sof foyda va amortizasiya ajratmalari ko‘rinishida ham qaytarib beriladi. Demak, investisiyalar samaradorligini faqat foyda asosida baholash hisob-kitob natijalarini juda o‘zgartirib yuboradi. Va nihoyat, uchinchi kamchilik shundan iboratki, ko‘rib chiqilaѐtgan ko‘rsatkichlar investisiya loyihasi to‘g‘risida faqat bir tomonlama baho olishga imkon beradi, chunki ularning ikkalasi ham bir xil boshlang‘ich ma'lumotlardan foydalanishga asoslanadi.
Real investisiyalar samaradorligini baholashda xorijda amal qiluvchi, so‘nggi paytlarda O‘zbekistonda ham qo‘llana boshlagan asosiy tamoyil va uslubiy ѐndashuvlarni ko‘rib chiqamiz. Bunday tamoyillardan biri investisiya qilingan kapitalning pul oqimi ko‘rsatkichi (cash flow) asosida qaytarilishiga bog‘liq bo‘lib, investisiya loyihasini ekspluatasiya qilish davomida amortizasiya ajratmalari va sof foyda hisobiga shakllantiriladi. Bunda pul oqimi ko‘rsatkichi investisiya loyihasining har bir yili bo‘yicha alohida ѐki o‘rtacha yillik ko‘rsatkich sifatida baholanishi lozim. Baholashning ikkinchi tamoyili investisiya qilinuvchi kapitalni ham, pul oqimlari miqdorini ham pul mablag‘larining hozirgi qiymatiga keltirishdir. Bir qarashda investisiya qilinuvchi mablag‘lar doimo hozirgi qiymatida aks ettirilgan bo‘ladi, chunki pul oqimlari shaklida ularni qaytarish muddati bo‘yicha ancha ilgarilab ketadi. Haqiqatda esa bunday emas – investisiyalash jaraѐni ko‘p hollarda bir vaqtning o‘zida emas, balki bir nechta bosqichda amalga oshiriladi. Shu sababli birinchi bosqichdan tashqari kelgusida investisiya qilinuvchi barcha summalar pul mablag‘larining hozirgi qiymatiga keltirilishi lozim bo‘ladi. xuddi shu tarzda puo mablag‘lari oqimi ham hozirgi qiymatga keltiriladi. Baholashning uchinchi tamoyili turli investisiya loyihalari uchun pul oqimlarini diskontlash jaraѐnida differensiyalangan foiz stavkasini (diskont stavkasini) tanlash hisoblanadi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, investisiyalardan olinuvchi daromad hajmi (real investisiyalashda bunday daromad vaztfasini pul oqimlari bajaradi) quyidagi to‘rt omil asosida shakllantiriladi: o‘rtacha real depozit stavkasi; inflyasiya surati (ѐki inflyasiya mukofoti); risk mukofoti; past likvidlik uchun mukofot. Shu sababli risk darajasi turlicha bo‘lgan ikkita investisiya loyihasini taqqoslashda turlicha foiz stavkali diskontlash qo‘llanishi lozim (yuqori foiz stavkasidan risk darajasi yuqori bo‘lgan loyiha bo‘yicha foydalanish lozim). Xuddi shu tarzda umumiy investisiyalash davri (investisiyalar likvidligi) har xil bo‘lgan investisiya loyihalari uchun yuqori foiz stavkasi amalga oshirish muddati uzoqroq bo‘lgan loyiha uchun qo‘llanishi kerak. Va nihoyat baholashning to‘rtinchi tamoyili baholash maqsadlaridan kelib chiqqan holda diskontlash uchun foydalaniluvchi foiz stavkalari variasiyasi hisoblanadi.
Investisiyalar samaradorligining turli ko‘rsatkichlarini hisoblashda diskontlash uchun tanlab olinuvchi foiz stavkasi sifatida quyidagilardan foydalanish mumkin: o‘rtacha depozit ѐki kredit stavkasi; inflyasiya darajasi, ris darajasi va investisiyalar likvidligini hisobga olgan holda investisiyalar daromadliligining individual normasi; boshqa investisiya turlari bo‘yicha daromadlilikning muqobil normasi; joriy xo‘jalik faoliyati bo‘yicha daromad normasi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. 
   O’zbekiston Respublikasi qonunlari, Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining Qarorlari
   

1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O’zbekiston, 2017.
2.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 7 maydagi “Iqtisodiyot tarmoqlari va sohalariga innovatsiyalarni joriy etish mexanizmlarini takomillashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-3698- sonli qarori
4.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 24 noyabrdagi “Tadbirkorlik va innovatsiyalar sohasidagi loyihalarni moliyalashtirish mexanizmlarini takomillashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-5583- sonli Farmoni
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik sub’ektlariga davlat xizmatlarini ko’rsatish mexanizmlarini takomillashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 01.02.2017 yildagi PQ-2750-sonli Qarori

2. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidenti ma’ruzalari va asarlari.
   

6.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. –T.: O’zbekiston NMIU, 2017, 430 bet.
7.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. Toshkent. 2018 yil. https://president.uz/uz/lists/view/2228


III. Darsliklar, o’quv qo’llanmalar
8.E.SH.Shodmonov, D.SH.Bababekova, B.O.Tursunov Korxona iqtisodiyoti va innovatsiyalarni boshqarish T Iqtisod-moliya 2020yil
9.Robert S.PINDAYK, Deniel L.RUBINFELD Mikroekonomika, KALIFORNIYSKIY UNIVERSITET, BERKLI, per. s angl., (Seriya «Zarubejniy ekonomicheskiy uchebnik») M.: - Izdatelstvo Delo, 2001. – S. 605-606
10.Bankovskoe delo i finansirovaniya investitsiy, /Pod redaktsii N.Bruka. Institut ekonomicheskogo razvitiya Vsemirnogo banka, 1-tom 2-chast, 1995. – S. 281-282 11.Angelidi M.S., Karimov N.G. Analiz investitsionnix proektov, Uchebnoe posobie, T. : Tashkentskiy Finansoviy institut, 2000., 50-51 str.