1-қисм. Тўртламчи давр геологиясини илмий асослари, ўрганиш усуллари ва фойдали қазилмалари

Геоморфологик циклларни тахлил усули – рельефнинг тараққий этиш тарихидаги цикллилик ходисасига асосланган. Цикллилик рельефнинг битта ассоцисини бошқаси билан қонуниятли алмашинишларида акс этади, бунда бошланғич ва якуний шакл бўлиб текисланишнинг полигенетик юзаси ҳисобланади. Геоморфологик циклнинг бошланишида дастлабки текисланишнинг полигенетик юзаси кўтарилади, деформациялашади ва қисмларга ажралади; кўтарилиб борувчи тарққий этишга дучор бўлган ёрқин рельеф (бурмаланган областларда тоғга хос тавсифли) вужудга келади. Циклнинг иккинчи ярми - пасайиб борувчи фазада – бу вақтда осуда тектоник шароитлар ўрнатилганда рельефнинг текисланиши ва янги текисланишнинг полигенетик юзаси ҳосил бўлиши кузатилади. Ушбу усул чўкинди ҳосил бўлиш шароитларини ва охир-оқибатда, тўртламчи ётқизиқларда мавжуд бўлган чўкинди фойдали қазилма конлари қайта тиклайди.

Геоморфологик сатҳларни тахли этиш усули К.К. Марков томонидан таклиф қилинган бўлиб, қуйидагиларга асосланади: -ҳар бир экзоген жараёнга (ёки жараёнлар гуруҳига) ўзининг геоморфологик сатҳлари мувофиқ келади ва улардан асосийлари : 1) океан сатҳи, унда абразион-аккумулятив платформа шаклланади; 2) эрозион пенеплен сатҳ; 3) қор чегаралари сатҳи; 4) тоғларнинг чўққи юзалари сатҳи. Баён этилаётган усул рельефнинг турли шаклларини ўзаро боғлаштириш ва таққослаш лозимлигини тахмин қилади (масалан, дарё ва денгиз террасалари, текисланиш юзалари ва ш.ў.).

Ётқизиқларнинг генезисини аниқлаш усули. Аккумулятив рельеф ўзларнинг шакллари бўйича музликларга хос, эол, аллювиал ва пролювиал ётқизиқлар аниқ равшан ажратилади, барча турлар ён бағирларга мансуб ва кўп турлари флювиогляциал ётқизиқлардир. Генетик тахлил кўпинча ётқизиқларнинг коррелятлиги услуби ҳамда денудацион рельеф шакли билан ишончли равишда асосланади. Масалан, пролювийнинг намоён этилиши жарликлар ва водийларни оғиз қисмлардаги тутган ўринлари билан, қулашга хос ётқизиқларни – узуқликдаги бузилишлар билан боғлиқликлари, кўчки таналарини – узилиш деворлари ва б. билан тасдиқланади. Шунингдек рельефда ётқизиқларни тутган ўринлари ҳам мухимдир. Масалан, аллювийни, унинг эрозон водийлардаги тутган ўринларига, кўлга хос ётқизиқларни – уларни кўлга мансуб эгиклар билан боғлиқликлари бўйича ажратилади.