1. Joriy aktivlar iqtisodiy kategoriya sifatida va uning tarkibi

3-chizma. Joriy aktivlarning tarkibi.

Yuklab jo’natilgan mahsulotlar harakatining hisobi 16-vedomostining II bo’limida yuritiladi.

Unda jo’natilgan, sotilgan mahsulotlar, material qiymatliklar, xizmatlar va xaridorlar bilan hisoblashishlarning analitik va sintetik hisobi birlashgan. Jo’natilgan va sotilgan mahsulotlar analitik hisobi ularning natural ko’rinishdagi turlari bo’yicha yoki to’lov hujjatlari bo’yicha ikki bahoda-haqiqiy tannarxda va sotish narxida tashkil etiladi.
16-vedomostning III-bo’limida to’langan, hisobdan chiqarilgan, to’lanmagan va hisobdan chiqarilmagan summalar to’g’risidagi yig’ma ma’lumotlar aks ettiriladi. Kassadagi pul mablag’lar, valyuta mablag’lari, qisqa muddatli qo’yilmalar va shunga o’xshash pul mablag’larini hisobini yuritish uchun 5000, 5100, 5200, 5500,
5600, 5700, 5800 kabi sintetik schyotlardan foydalaniladi. Kassa muomalalarini hisobga olish 5000-«Kassa» nomli schyotda hisobga olinadi.
Mustaqil balansga ega bo’lgan va xo’jalik hisobidagi korxona hisoblanuvchi yuridik shaxslarga bankda hisob-kitob schyoti ochiladi. Markaziy Bank yo’riqnomalariga binoan korxona (tashkilotlar)ga faqat bitta o’zlari tanlab olgan bankda («O’zbekiston Respublikasi banklarida bank schyotlari ochish to’g’risidagi Yo’riqnoma»ning 1.7.1. va 1.7.2. bandlarida nazarda tutilganlardan tashqari) pul mablag’larini saqlash va barcha turdagi hisoblashishlarni, ro’yxatdan o’tgan joyda kredit va kassa muomalalarini amalga oshirish uchun va talab qilib olingungacha valyuta depozit schyoti ochilishi mumkin.
Hisob-kitob schyoti bo’yicha sodir bo’ladigan muomalalarni hisobga olish uchun korxonalarda 5110- «Hisob-kitob» schyoti ochiladi. Bu schyot aktiv bo’lib, uning debetida hisob-kitob schyotiga tushgan har qanday tushumlar, kreditida esa hisob-kitob schyotidan sarflangan barcha pul mablag’lari aks ettiriladi.
5110- «Hisob-kitob» schyoti bo’yicha muomalalar tekshirilgan bank ko’chirmasi va unga ilova qilingan pul hujjatlariga asosan ko’rsatiladi. 5110- schyotining sal’dosi hisob-kitob schyotidan berilgan ko’chirmada ko’rsatilgan qoldiqqa teng bo’lishi kerak.
Horijiy valyutidagi pul mablag’larini va horijiy valyuta muomalalarini har bir korxona amalga oshirishi mumkin. Horijiy valyuta muomalalarini rasmiylashtirish uchun bankda valyuta joriy schyotini ochish kerak. Bu schyotga doir muomalalarni
amalga oshirish va rasmiylashtirish tartibi banklar tomonidan belgilanadi. Uning debetida korxonaga pul mablag’larining kelib tushishi, kreditda esa ularning chiqib ketishi aks ettiriladi. Agar mablag’lar bu schyotning debeti yoki kreditiga xato yozib qo’yilgan bo’lsa, unda xato yozilgan summaga bu schyot 4860- «Da’volar bo’yicha olinadigan schyotlar» bilan korrespondensiyada bo’ladi.
«Valyuta schyoti» ga doir ikkita subschyot ochilishi mumkin:

1. 
   Mamlakat ichidagi valyuta schyotidagi mablag’lar;
   
2. 
   Xorijiy valyuta schyotidagi mablag’lar.
   

«Valyuta schyoti» ga doir analitik hisob banklarda chet el valyutalarda pul mablag’larni saqlash uchun ochilgan har bir schyot bo’yicha yuritiladi.
Debitor qarz har doim boshqa korxonaning aktivlariga qilingan da’vo bo’lib hisoblanadi. Debitor qarzi bilan bog’liq bo’lgan asosiy buxgalteriya muomalalari tan olish va baholash hisoblanadi.
BHMA ning «Moliyaviy hisobotni tayyorlash va topshirish uchun konsepsiya asoslari» da kreditor qarzlar, ya’ni majburiyatlar «buxgalteriya balansida qachonki o’zida iqtisodiy foydani mujassamlagan resurslarni oqib ketishi ehtimoli bo’lsa, shuningdek majburiyatlarni qabul qilish natijasi bo’lsagina, buxgalteriya balansida tan olinadi» (66-paragraf) deyilgan.
Turli debitor va kreditorlarga notijorat xarakteridagi muomalalarni olib boruvchi tashkilotlar (oliy o’quv yurtlari, ilmiy muassasalar), ko’rsatilgan xizmatlar uchun hisob-kitoblar olib boradigan transport (temir yo’l va suv) tashkilotlari, tashkilot va shaxslar deponentlari, ijro hujjatlari asosida ushlab qolishlar, noturar joylarni ijaraga oluvchilar va hokazolar kiradi.
Debitorlar tarkibida moliyalanadigan va operativ lizinglar bo’yicha olinadigan to’lovlar, olinadigan foiz va dividendlar, royalti va gonorar bo’yicha olinadigan schyotlar va boshqa shaxslarning qarzlari (joriy qismi) hisobi 4800-
«Turli debitorlarning qarzlari hisobvaraqlari» bo’yicha olingan (4810, 4811, 4820,
4830, 4840, 4950, 4860 va 4890) schyotlarda aks ettiriladi.
Korxonaning turli kreditorlardan bo’lgan qarzlari tarkibiga moliyalanadigan va operativ lizinglari bo’yicha to’lanadigan summalar, to’lanadigan foizlar, royalti
va gonorarlar bo’yicha qarzlar, da’volar bo’yicha to’lanadigan schyotlar, xisobdor shaxslardan bo’lgan qarzlar va boshqa majburiyatlar kiradi. Bunday muomalalarning hisobi 6900-«Turli kreditorlarga bo’lgan majburiyatlarning hisobvaraqlari» bo’yicha ochilgan (6910, 6920, 6930, 6940, 6950, 6960, 6970 va 6990) schyotlarida aks ettiriladi.
4010-«Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4110-«Alohida balansga ajratilgan bo’linmalardan olinadigan schyotlar», 4610-«Muassislarning ustav kapitaliga badallar bo’yicha qarzlari», 4800-«Turli debitorlarning qarzlari hisobvaraqlari», 6110-«Alohida balansga ajratilgan bo’linmalarga to’lanadigan schyotlar», 6310-«Xaridor va buyurmachilardan olingan bo’naklar», 6500-«Davlat maqsadli fondlari va sug’urta bo’yicha qarzlarining hisobvaraqlari», 6600-
«Muassislarning qarzlari hisobvaraqlari», 6900-«Turli kreditorlarga bo’lgan majburiyatlarning hisobvaraqlari» va 7010-«Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyotlar» bo’yicha analitik hisob 7-vedomostda yuritiladi. Oy oxirida analitik hisob vedomosti bo’yicha jami chiqarilib keyingi oy boshiga qoldiq yoziladi.
Kredit oborotlari korrespondentlanuvchi schyotlar doirasida 7-vedomostdan 7010, 4010, 4860, 6410, 4710, 4810, 6910, 4110, 6110 va boshqa schyotlarning krediti bo’yicha 8-jurnal-orderga yozib qo’yiladi.
4110, 4860, 4710 schyotlar bo’yicha yozuvlar jurnal-orderda bir qatorda ko’rsatiladi. 4810, 6910-schyotlar bo’yicha sintetik va analitik hisob birga ko’rsatiladi.