1. Kirish. Feodal dunyosi. Hududlarni boshkarish. Ijtimoiy tashkilotlar

«Sali haqiqatiga» ko‘ra franklarning ijtimoiy tuzumi. Franklarning V asr oxiri —VI asr boshlaridagi ijtimoiy tuzumi «Sali haqiqati» franklarning sud sohasidagi rasm-qoidalarni to‘plami bo‘lib, Xlodvig zamonida, uning podsholi-gining oxirlarida (500 yilga yaqin) yozilgan bo‘lsa kerak. «Sa­li haqyqati»ga («Lex Salia») asoslanib turib, franklarning asosiy mashg‘uloti dehqonchilik bo‘lgan, degan xulosaga kelish mumkin. «Sali haqiqati»dagi bir qancha moddalar erkin frank­larning ekin erlari, turli xildagi dehqonchilik qurollari, ish hayvonlari bo‘lganligidan, boshoqli o‘simliklar etishtir-ganligidan dalolat beradi.

Ularning xo‘jaligida chorv'achilik (ayniqsa cho‘chqa boqish) ham katta rol o‘ynagan. «Sali haqiqati»da yana baliqchilik, asala-richilik, bog‘dorchilik va dehqonchilikka oid bo‘lgan asosiy hunarlar to‘g‘risida ham gapiriladi. Unda dehqonning hovlisi va bu hovlidagi har turli xo‘jalik binolari, asbob-uskunalar to‘la tasvirlab berilgan. Jam-oa a’zosi bo‘lgan frank dehqon-lari shaxsiy mulk tarzida tomorqa erga ega bo‘lganlar, jamoaga qarashli bo‘lgan dalada ma’lum er uchastkalarini ishlaganlar, jamoaga qarashli keng o‘rmon va yaylovlardan birgalikda foy-dalanganlar. «Sali haqiqati»da erni sotish va sotib olish to‘g‘­risida, uni birovga in’om qilish yoki vasiyatga muvofiq boshqa kishiga topshirish to‘g‘risida hech narsa deyilmaydi. Haqiqatda franklarda o‘sha vaqtda er xususiy mulk emas edi. Er jamo~a tash1kilotiping mulki bo‘lyb, ayrim frank o‘z er uchastkasidan ma’lum shartlar asosida foydalanardi, xolos. Hosil yig‘ib olingapdan keyin dalalarda hamma birgalikda mol boqardi.

«Sali haqiqati»da o‘rmon va yaylovdan, suvdan birgalikda foydalanish haqida gapirilgan moddalar bor. Qishloq jamoa-si (marka) bu manbaga ko‘ra, o‘z hayotining ilk bosqichida hali mutlaqo urug‘chilik tuzumiga xos bo‘lgan belgilarga ega edi. <-Sali haqiqati»ga ko‘ra urug‘ jamoaga qarashli erlarning aso­siy egasi bo‘lish bilan birga, yana siyosiy tashkilot ham edi. Urug‘ a’zolarining havdmasi ,kafillgakda qatnashardi, ya’ni sudda aybdor qarindoshi uchun kafolat berardi. Qotillik uchun to‘la- shdig.'sh xunning (vergeldning) faqat bir qlsminigina qotil-ippg oilasi to‘lar edi. Buni urug‘ a’zolari ham to‘lashi lozym edi. SHuningdek vergeld ham o‘ldirilgan odamning oilasi bilan urug‘ o‘rtasida taqsimlanardi. Er urug‘dan tashqariga chiqib ketmasin uchun erni ayollarga berish yoki qoldirish taqiq-langan edi. Farzandsiz frank o‘lsa, uning eri aka-ukalariga va o‘zining urug‘idagi boshqa erkak qarindoshlariga o‘tar edi.

Biroq «Sali haqiqati» urug‘chilik tuzumining emirila bosh-laganligidan ham dalolat beradi. Vorislik va kafolat huquqi-dan voz kechib, urug‘dan chiqish mumkin edi. Franklarda sotsial va mulkiy bo‘linish (tabaqalanish) ochiq ko‘rinib turardi. Bi-rinchi o‘rinda korol drujinachilari turardi, bularning ver-geldi (xuni) 600 solid¹ belgilangan zdi. Oddiy erkin frank-ning joni uchun faqat 200 solid vergeld to‘lanar edi. YArim erkin kishining — litning — vergeldi esa 100 solid edi. Qul-ni o‘'ldirganlik uchun quldorga 30 solid to‘lanardi, ya’ni urushda miniladigan otni o‘g‘irlaganlik uchun qancha to‘lansa, qul uchun ham o‘shancha to‘lanardi. SHunisi xarakterliki, rimlikni o‘ldir-ganlik uchun to‘lanadigan vergeld franknikidan ancha kam edi.

Yirik pomestelar bo‘lgan-bo‘lmaganligi «Sali haqiqati»da ochiq aytilmagan. Lekin, ba’zi bir alomatlarga (xonaki hu-narmandlar sonining ro‘yxatiga qullar sonining juda ko‘pchi-ligiga va boshqalarga) qarab fikr yuritganda, V—VI asrlar-dayoq 'erkin frank qishlog‘i bilan bir qatorda yirik er egala-rining pomestelari ham bo‘lgan. Katta er egalari korolning o‘zi, uning drujyanachilar, govori tabaqa ruhoniylari va qis-man erlarni saqlab qolgan hamda saroy ahliga yaqin bo‘lgan («Sali haqi!qati»da aytilishicha, «korolning hamtovoqlari» bo‘lgan) rimlik er egalari edi. SHunday bo‘lishiga qaramay, bu davrdagi frank jamiyatida asosiy figura erkin frank edi, u qishloq jamoasining to‘la huquqli a’zosi, jamoa erining egasi, yirik er egasiga qaram bo‘lmagan, mustaqil bo‘lgan erkin deh-qon edi. F. Engels feodalizmdan oldingi frank qishlog‘ining o‘ziga xos ahvolda bo‘lganligivi qayd qili|b, «Erkin frank dehqoni rim kol'oni bilan yangi krepostnoy o‘rtasidagi figura edi»² deb yozgan edi.