1. kirish nazariy materiallar reja

Tokning o‘sishi va rivojlanishiga tashqi muhitning ta’siri–Tokda 
kechadigan fotosintez suratiga u joylashgan tashqi muhit xususan, yorug‘lik, havo
harorati, karbonat angidrid kontsentratsiyasi va namlik darajasi kabi tashqi 
omillar katta ta’sir ko‘rsatadi. Aynan shu tashqi omillardan kelib chiqib, tok 
parvarishi yo‘lga qo‘yiladi.

---

4 
Yorug‘lik tok va boshqa o‘simliklarning o‘sishi uchun muhim faktorlardan biri
hisoblanadi. Yorug‘lik barcha o‘simliklarda fotosintez uchun eng muhim 
ishtirokchidir ya’ni bargda organik moddalar paydo bo‘lishida ahamiyati kattadir. 
Tok barglarida fotosintez surati barg yuzasiga tushayotgan yorug‘lik kuchayishi bilan 
oshib boradi. Yorug‘lik kuchi ma’lum bir darajadan oshgandan keyin u fotosintez 
suratiga ortiq ta’sir ko‘rsatmay qo‘yadi. Bu yorug‘likka to‘yinish nuqtasi (darajasi) 
deb yuritiladi. 
Ba’zi bir barglarda yorug‘likka to‘yinish sodir bo‘lsada, butun boshli tok hech 
qachon quyosh nuriga to‘yinmaydi. Buning sababi quyosh nuri tokning barcha 
barglariga birdek etib bormaydi, quyi qismida joylashgan barglar yuqori qism 
soyasida qolib ketadi. Yuqori qismi zich o‘sib ketgan toklarda barglarning bir-birini 
o‘zaro to‘sib, salqin qilib qo‘yishi jiddiy holatdir, chunki barg o‘z spektridagi 90% 
yorug‘likni yutishi mumkin. Tokning yuqori qismida zich joylashgan barglar 
yorug‘likni quyi qismga o‘tishiga to‘sqinlik qilibgina qolmasdan, yorug‘lik uchun
o‘zaro kurashishlari ham mumkin. Tok quyi qismi odatda kerakli yorug‘lik miqdorini 
ololmaydi. Tok yuqori qismidagi barglar miqdori kun vaqti, tok rivoji bosqichi va 
ko‘tarish usuliga (simbag‘az, ishkom, ikki tomonlama simbag‘az, so‘ri kabilarga 
chirmashtirib o‘stirish) qarab umumiy tok barglarining 20% dan 40% gacha qismini
tashkil qilishi mumkin. Bu degani 60–80% barg soyada qolib ketishi mumkin. Tokda 
fotosintez jarayoni orqali hosil bo‘ladigan uglevodlarning 70% yuqori qism tashqi 
tomonida yorug‘likka yaxshi yuzlanib joylashgan barglardan keladi, qolgan 30% esa 
soyada joylashgan barglarda hosil bo‘ladi. Shuning uchun ham, tokning barcha 
qismlariga, ayniqsa, quyi qismlariga ham yorug‘lik yaxshi etib borishini ta’minlash 
muhim ahamiyatga ega. 
Yorug‘likda tok novdalari tez o‘sadi, rivojlanadi va kech kuzga kelganda
chiniqib pishadi. U10–15°li sovuqqa bardosh bera oladi. Quyosh nuri yaxshi 
tushmaydigan soya yerlarda g‘ovlab ketadi, barglari noziklashib o‘sadi va uzum 
boshlari maydalashib, g‘ujumlari rangsiz va kamshakar bo‘lib yetiladi. Soya salqinda 
o‘sgan toklarda O‘rta Osiyo sharoitida ko‘pincha oidium kasalligi uchraydi. 
Aksincha, tok shox-shabbalariga ertayu kech quyosh nuri tushib tursa, tuproqda nam 
etarli bo‘lsa, tok novdalari kuchli o‘sadi, barglar ham yaxshi shakllanadi, bir yillik
novda bo‘g‘imlaridan kurtaklar chiqadi va kelgusida bunday toklar mo‘l va sifatli 
hosil beradi. 
Tok juda soyada qolganda barglari sarg‘ayadi, gul va g‘ujumlariga uglevodlar
yetarlicha kelib turmaganligidan ularning ko‘pchiligi to‘kilib ketadi.
Toshloq va yer osti suvi yuza joylashgan uchastkalarda tok ildizi yerlarning 
pastki chuqur qatlamlariga emas, balki yer osti yuza qatlamlarida yoyilib o‘sadi. Yer 
osti suvi yuza joylashgan yerlarda kuchli o‘sadigan tok novdalari ko‘pincha g‘ovlab 
ketadi.
O‘rtacha sutkalik temperatura 10° bo‘lganda tok kurtaklari bo‘rta boshlaydi, 
temperatura 11–12° bo‘lganda esa kurtaklar barg yozadi. Shu sababli 10° temperatura 
tokning o‘sishi uchun biologik nol qabul qilingan. Kuzda o‘rtacha sutkalik 

---

5 
temperatura 10° gacha pasayganda tokning o‘suv davri tugallanadi, barglar to‘kila 
boshlaydi. Shunga ko‘ra tokning o‘sishi va hosil berishi uchun 10° va undan
yuqori harorat aktiv hisoblanadi. 
Temperatura 28–30° bo‘lganda novdalar zo‘r berib o‘sadi, 40° dan yuqori 
temperatura tokka yomon ta’sir qiladi, ya’ni o‘sishi sustlashadi.
Tok tanasida shira harakati mart oyining o‘rtalaridan boshlanadi. Tokning 
ertagi, o‘rtagi va kechki bo‘lishidan qat’iy nazar kurtaklar aprel oyining boshlaridan
bo‘rta boshlaydi. Tok may oyining ikkinchi yarmidan boshlab gulga kiradi va bu ikki 
hafta ichida butunlay tugaydi. Gullashdan to hosil etilguncha bo‘lgan muddat tok 
navlariga bog‘liqdir.
Harorat ham tok barglaridagi fotosintez jarayoniga bevosita ta’sir ko‘rsatadi:
harorat ta’sirida fotosintez jarayoni uchun muhim bo‘lgan barg hujayralaridagi 
fermentli reaktsiyalar surati oshadi. Tok bargidagi fotosintez uchun eng yaxshi harorat 
25°C va 30°C daraja orasida. Bundan quyi yoki yuqori harorat darajasi fotosintez 
suratini kamaytiradi. Barg harorati 10°C darajaga tushib ketishi barglarda fotosintez 
to‘xtab qolishiga sabab bo‘ladi, 40°C darajaga ko‘tarilib ketishi esa fotosintez
samarodorligini 25–40% ga kamaytiradi. Yuqori darajadagi harorat toklarda 
suvsizlanish ro‘y berishiga olib keladi, natijada barglardagi gazlar almashinuvini 
ta’minlaydigan teshikchalar yopilib qoladi, chunki bu teshikchalarni tokdagi suv
nazorat qilib turadi. Gazlar almashinuvi esa fotosintezning ajralmas qismidir. 
Shundan xulosa qilish mumkinki, suv tanqisligi fotosintez suratining tushib ketishiga 
olib keladi. Shakl berish, uni ma’lum bir usulda o‘stirish, qatorlar yo‘nalishini
belgilash, yuqori qismini nazorat qilish, mineral o‘g‘itlar solish, sug‘orish va suv 
tarkibiy sifati kabi tok parvarishiga oid yumushlar tokdagi fotosintez jarayoniga
katta ta’sir ko‘rsata oladi. Sharq va g‘arb yo‘nalishida qatorlangan tokzorlar shimol 
va janub yo‘nalishida qatorlangan tokzorlarga qaraganda kamroq quyosh nurini oladi.
Sharq va shimol yo‘nalishida qatorlangan toklarning janubiy qismi ertalab va kech
tushki soatlarda kamroq yorug‘lik yutsa, shimoliy qismi deyarli butun kunni salqinda
o‘tkazishi ham mumkin. Toklarning yuqori qismi oladigan yorug‘lik miqdori birinchi
o‘rinda ularga qanday usulida shakl berilganligiga bog‘liq. Ko‘p tokzorlarda 
yorug‘likning tok ichki qismiga etib borishiga ahamiyat berilmaydi, bu esa fotosintez 
jarayoniga jiddiy zarar yetkazadi. Fotosintez jarayonini ishga tushiruvchi nurning 80–
90% tok yuqori qismidagi barglar tomonidan so‘rib olinadi, qolgan qismi esa tok
ichkari qismiga o‘tadi, yoki yuqori qismdagi barglarga urilib orqaga qaytadi.
Toklarning samarali yorug‘lik olishi uchun yuqori qismini baland va yoyib o‘stirish 
usullari ishlab chiqilgan. Tik simbag‘azlarga ko‘tarilgan toklar ishkom, so‘ri, ikki
yoqlama simbag‘az usulida ko‘tarilgan toklarga qaraganda kamroq yorug‘lik oladilar: 
bunda yuqori yoyilgan qismda joylashgan barglar ko‘proq yorug‘lik yutish imkoniga 
ega bo‘ladi. 
Tok rivoji va hosildorligida mineral o‘g‘itlar muhim ahamiyatga ega. Azot va 
magniy moddalari xlorofill molekulasining ajralmas qismlarini tashkil qiladi. 
Shuningdek, azot moddasi ferment oqsillar tarkibiga ham kirib, aynan shu ferment 

---

6 
oqsillar fotosintez jarayoni davomida quyosh energiyasini kimyoviy energiyaga, 
karbonat angidridni esa uglevodlarga aylantirishda ishtirok etadilar. Temir moddasi 
xlorofillni sintezlash jarayoni uchun talab qilinadi. Kaliy va rux moddalari birgalikda 
fermentlarni faollashtirish uchun kerak bo‘ladi, bu moddalarning yetish-masligidan 
hujayralardagi moddalar almashinuvi jarayonining buzilishiga olib keladi. 
Tokni sug‘orish uning ildizidan tortib yuqori shoxlari rivojigacha birdek
muhim ahamiyatga ega bo‘lish bilan birga uzumzor mikroklimatiga ham ta’siri bor. 
Tok yetarlicha barglar bilan qoplanishi uchun u o‘ziga kerakli suv miqdorini olishi 
lozim. Sug‘orish jarayonida suv tarkibiy sifatiga ham etibor berish kerak. Tok 
novdalari yuqori sho‘rlik darajasiga ancha ta’sirchan hisoblanadi. Tuproq yoki suv 
tarkibida tuzning ko‘p bo‘lishi osmotik bosimni vujudga keltirib, ildizlar tuproqdan
so‘rib olgan suvni tanaga chiqarib bera olmaydilar. O‘simliklar suv tarkibiy 
kontsentratsiyasini o‘z tanalarining barcha qismlarida birdek ushlab turish
xususiyatiga ega. Shuning uchun sho‘rlik darajasi yuqori bo‘lgan suvni tok yuqoriga
tortib ololmagach, ildizdagi suv kontsentratsiyasini pasaytirish uchun tok
novdalaridagi suvni so‘rib olib, ildizga yuborishi mumkin. Buning ta’sirida esa tok 
yuqori qismi rivojlanish uchun eng asosiy omillardan biri suvni yo‘qotib, novdalar
bujmayib qoladi. Suv tarkibida ion holatida uchraydigan natriy va xlorid moddalari 
miqdorining ham me’yordan ortib ketishi tokni quritib qo‘yishi mumkin. Umuman 
olganda, aksariyat o‘simliklar uchun suv tarkibidagi tuzlarning oshib ketishi o‘sish 
suratini pasaytirib, hosil miqdorini kamaytiradi.