1-Ma’ruza: Morfologiya haqida umumiy ma’lumot. Ot. Otning leksik-grammatik xususiyatlari Dars rejasi

yoqtirmaysan, bu esa insondagi eng yomon xislatdir. Olmoshlar turlanadi, gapda 
ko`pincha ega, to`ldiruvchi, aniqlovchi va undalma bo`lib keladi: Hamma keldi. 
Bizni tabriklang. SHu kitobni bering. Hoy sen, beri kel! 
Olmoshlar gapda so`zlarni o`rinsiz takrorlashdan qutqaradi, fikrni ixcham, qisqa 
qilib ifodalashga yordam beradi. Olmoshlar quyidagi grammatik xususiyatlariga 
ega: 1) so`z yasalish xususiyati yo`q (lekin olmoshlar asosida ot, fe’l, ravish, sifat 
yasalishi mumkin: o`zlik, sensirama, o`zicha, menbop); 2) juftlanib, boshqa so`z 
turkumi vazifasida keladi: o`sha-o`sha, shu-shu (ravish); 3) olmoshlar otlarga xos 
so`z o`zgartiruvchi qo`shimchalarni olishi mumkin:  unga, shunisi; 4) olmosh 
hech vaqt o`zidan oldin aniqlovchi olmaydi. Olmoshlarni gapda bajargan vazifasiga 
ko`ra quyidagi turlarga bo`lsa bo`ladi: 1) ot toifasidagi olmoshlar. Bular otlarning 
so`roqlariga javob bo`ladi, otlarga o`xshab so`z o`zgartuvchi qo`shimchalarni qabul 
qiladi va gapda ot bajargan vazifalarni bajaradi. 2) sifat toifasidagi olmoshlar. 
Bular sifatlarga o`xshab sifatlovchi-aniqlovchi, kesim va hol vazi-falarini bajaradi, 
otlashish xususiyatiga ega. 3) son toifasidagi olmoshlar. Bular miqdorni ifodalash 
uchun qo`llanadi va gapda sifatlovchi-aniqlovchi, kesim, ba’zan hol vazifalarini 
bajaradi.  
Olmoshlarning ma’no turlari 
1. Kishilik (shaxs) olmoshlari uchta shaxsni bildiradigan quyidagi olmoshlardir: 
men, sen, u, biz, siz, ular. Kishilik olmoshlari otlar kabi turlanadi. U kishilik 
olmoshiga jo`nalish, o`rin-payt, chiqish kelishigi qo`shimchalari qo`shilganda, bir 
n orttiriladi: unga, unda, undan. Qaratqich, tushum kelishigi va qarashlilik shakli 
qo`shimchasi –niki qo`shilganida esa, -n tushiriladi: men+ning=mening, 
sen+ni=seni, sen+niki=seniki. Ayrim vaqtlarda biz, siz, ular olmoshlari birlik 

---

ma’nosida ham ishlatiladi, bunda biz olmoshi kamtarlik, bajirilgan ishda o`zining 
rolini oshirmaslik kabi ma’nolarni ifodalaydi. Siz, ular esa hurmat ma’nosini 
bildiradi, bunda siz olmoshiga ko`plikni ifodalash uchun –lar qo`shimchasi 
qo`shiladi. Bu olmoshlarga egalik qo`shimchalari deyarli qo`shilmaydi. Kishilik 
olmoshlari gapda ega (Men keldim), to`ldiruvchi (Senga aytaman), qaratqich 
aniqlovchi (Uning ukasi kelibdi), ot-kesim (Mening do`stim sensan)  vazifalarini 
bajaradi.