1-Mavzu: Axborot va qaror qabul qilish tizimlari Reja

2-Mavzu: Axborot tizimlarini boshqarish
Reja:
1.Boshqarish tushunchasi, boshqarishning maqsadi.
2.Boshqarish darajalari
Boshqarish - bu o‘ta muhim funktsiya, usiz hech bir tashkilot maqsadgayo‘naltirilgan faoliyat yurita olmaydi. Boshqarishning maqsadi raqobat kurashidaomon qolish, ko‘proq foyda olish, muayyan bozorlarga chiqish va hokazolardir.Boshqarish aniq bir tashkilotlarning o‘ziga xosligi va boshqarish maqsadlarigabog‘liq holda ularni barqarorlashtirish, sifat belgilarini saqlash, muhit bilan iqtisodiymuvozanatni ushlash, tashkilotni takomillashtirishni va u yoki bu foydali samaragaerishishni ta’minlashga imkon beradi.
Boshqarishni amalga oshirish alohida vazifa sanaladi.
Uni bajarish uchuntashkilotning ayrim elementlari ixtisoslashadi. Shu bois ham tashkilot doirasidaboshqariladigan jarayon (boshqarish ob’ekti) va boshqaruvchi qism (boshqaruvorgani) ni ajratib ko‘rsatish mumkin. Ularning yig‘indisi boshqaruv tizimi sifatidabelgilanadi.
Boshqariladigan obyekt kirish oqimlarini (masalan, xom-ashyo. materiallar) chiqish maxsulotlariga (tayyor mahsulot) aylantirish bo‘yicha operatsiyalar yig’indisini bajaradi.
Boshqaruvchi qism boshqariluvchi jarayonga muayyan ta’sir ko‘rsatadi.Boshqaruvchi qism boshqaruvni amalga oshirishi uchun unga boshqariladigan jarayonni boshqarish maqsadida aniq holatini qiyoslash talab etiladi, chunki shu boisboshqariladigan jarayon boshqaruvchi qismga ta’sir ko‘rsatadi.Ikkala qismning bir-biriga o‘zaro ta’siri axborotni uzatish shaklida amalga oshiriladi. Shu tariqaboshqaruv tizimida doimo yopiq axborot konturi mavjud bo‘ladi.
Axborot konturi doirasida boshqarish maqsadlari haqida, boshqariluvchi jarayon holati haqida, boshqaruvchi ta’sirlar haqida axborotga egabo‘linadi va uzatiladi. Axborot tizimiga kiradigan ma’lumot sifatida axborotnishakllantiruvchi axborot manbalari va ma’lumotlarni yig‘ish tizimi ko‘rib chiqiladi.
Axborot tizimini boshqarish - axborotni qayta ishlash va boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun tan olingan ma'lumotlar, iqtisodiy va matematik usullar va modellar, texnik, dasturiy ta'minot, boshqa texnologik imtiyozlar va fahivtsivlar to'plami. Axborotni boshqarish tizimlarining tasnifi boshqaruv jarayonlarining turlariga, boshqaruv darajasiga, ushbu tashkilotning iqtisodiy ob'ektining ishlash ko'lamiga, boshqaruvni avtomatlashtirish darajasiga qarab belgilanadi. 
Operatsion darajasi boshqaruv takrorlanuvchi vazifalar va operatsiyalarga yechim va joriy joriy ma'lumotlarning o'zgarishiga tezkor javob beradi. Bu darajada bajariladigan operatsiyalar hajmi ham, boshqaruv qarorlarini qabul qilish dinamikasi ham ancha katta. Boshqaruvning bunday darajasi ko'pincha o'zgaruvchan vaziyatlarga tezda javob berish zarurati tufayli operativ deb ataladi. Operatsion (operativ) boshqaruv darajasida buxgalteriya hisobi vazifalari katta hajmni egallaydi. Masalan, sotilgan mahsulotlar sonini hisobga olish; muayyan ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarishda vaqt, xom ashyo va materiallarni hisobga olish; ishlab chiqarilgan mahsulotlarni hisobga olish; buxgalteriya hisobi va boshqalar.
Funktsional daraja boshqaruv birinchi darajada tayyorlangan ma'lumotlarni dastlabki tahlil qilishni talab qiladigan muammolarni hal qilishni ta'minlaydi. Ushbu darajadagi IACS o'rta darajadagi rahbarlar va mutaxassislar uchun mo'ljallangan (xizmatlar, bo'limlar, ustaxonalar boshliqlari, smena boshlig'i, bo'lim boshlig'i, tadqiqotchilar va boshqalar). Muayyan faoliyat sohasidagi asosiy funktsiyalarni hal qilishda kompaniyaning taktik boshqaruvi asosiy vazifadir
Ushbu darajada tahlil kabi boshqaruv funktsiyasi katta ahamiyatga ega. Yechiladigan vazifalar hajmi kamayadi, lekin ularning murakkabligi oshadi. Shu bilan birga, kerakli yechimni tezda ishlab chiqish har doim ham mumkin emas, tahlil qilish, tushunish, etishmayotgan ma'lumotlarni to'plash va hokazolar uchun qo'shimcha vaqt talab etiladi. Menejment ma'lumotlar kelgan paytdan boshlab qarorlar qabul qilish va ularni amalga oshirishgacha, shuningdek qarorlar qabul qilingan paytdan boshlab ularga javob olishgacha bo'lgan ma'lum kechikish bilan bog'liq. Masalan, mahsulotga bo'lgan talab, raqobatchilarning narxlari va boshqa ko'rsatkichlar bo'yicha statistik ma'lumotlarni tahlil qilish asosida foyda bashorat qilinadi va kelgusi davr (hafta, oy, chorak) uchun ishlab chiqarish rejasi tuziladi. Qabul qilingan boshqaruv qarorlarining natijalari bir muncha vaqt o'tgach paydo bo'ladi.
Strategik daraja tashkilotning uzoq muddatli strategik maqsadlariga erishishga qaratilgan boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishni ta'minlaydi. Menejmentning ushbu darajasida IASU tashkilotning top-menejerlariga xizmat qiladi, ularning asosiy vazifasi korxona faoliyatini bozorda strategik rejalashtirish va kompaniya ichidagi boshqaruv taktikasini muvofiqlashtirishdir. Ushbu darajadagi boshqa boshqaruv funktsiyalari hozirda to'liq ishlab chiqilmagan .
Boshqaruv tizimining pog‘onaliligi. Odatda istalgan tashkilot bir necha ob‘ektlardan iborat murakkab kompleks bolib, ularning ozi ham boshqaruv jarayoni va qismlaridan tashkil topgan. Shu bois ham kompleksning kelishilgan holda ishlashi uchun qoshimcha boshqarish qismi kiritiladi. U boshqa boshqarish qismlari va boshqariluvchi jarayonlar (lokal boshqarish tizimlari kabi) harakatlarini muvofiqlashtiradi, ular faoliyatini kompleksning umumiy maqsadlarini bajarishga yonaltiradi. Ancha murakkab tuzilishli boshqaruvchi jarayonda boshqarish qismi kop darajali tuzilmaga ega bolishi mumkin. Bu koplab boshqaruv tizimlari uchun xos xususiyat.Odatda ob‘ektning boshqarish qismida boshqarishning oliy, orta, quyi darajasi farqlanadi .Ulardan har biri oz funksiyalari toplami, kompetensiya darajasi bilan izohlanadi va tegishli axborotga muhtoj boladi. Boshqarishning yuqori darajasida strategik boshqarish, tashkilot vazifasi, boshqarish maqsadlari, uzoq muddatli rejalari, ularni amalga oshirish strategiyasi belgilanadi. Boshqarishning ortacha darajasi – texnik boshqaruv darajasi hisoblanadi.Bunda taktik rejalar tuziladi, ularni amalga oshirish nazorat qilinadi, resurslar kuzatib boriladi va hokazo. Boshqaruvning kuyi darajasida tezkor boshqaruv rejasi, ya‘ni, hajm-takvim (kalendar) rejalari bajariladi, tezkor nazorat va qayd etish amalga oshi-riladi. Boshqarish darajasi (boshqaruv faoliyat turi) hal etiladigan masalaning murakkabligi bilan belgilanadi. Masala qanchalik murakkab bolsa, uni hal etish uchun shunchalik yuqori darajadagi boshqaruv talab etiladi. Bu urinda shuni nazarda tutish kerakki, tezkor hal etishni talab etuvchi oddiy masalalar nisbatan kop yuzaga keladi. Demak, ular uchun tezkor qaror qabul qilinadigan, nisbatan quyi boshqaruv darajasi qabul qilinadi. Boshqaruv paytida shuningdek, qabul qilinadigan qarorlarni amalga oshirish dina-mikasini kam hisobga olish zarur. Bu hol boshqaruvga vaqtinchalik omil nuqtai nazaridan qarash imkonini beradi. boshqaruv darajasi kop marta qaytariluvchi vazifalar va operatsiyalarini hal etishni hamda keladigan joriy axborotlar ozgarishini tez qayd etishni ta‘minlaydi. Mazkur darajada bajariladigan operatsiyalar hajmi ham, boshqaruv qarorlarini qabul qilish dinamikasi ham yetarlicha yuqori.
Boshqarish darajalarining o‘zaro ta’siri. vaziyat ozgarishiga tez javob qaytarish zaruriyati tufayli tezkor boshqaruv darajasi, deb ham yuritishadi. Orta (taktik funksional) boshqaruv darajasi birinchi darajada tayyorlangan axborotlarni oldindan tahlil etishni talab qiladigan masalalar yechimini ta‘minlaydi. Mazkur darajada boshqaruv-ning tahlil vazifalari keng ahamiyatga ega boladi. Hal etiladigan masalalar hajmi kamayadi, birok ularning murakkabligi oshadi. Ayni paytda kerakli yechimni har doim ham tezkor ishlab chiqish imkoni bolmaydi. Buning uchun yetmagan ma‘lumotlarni yigash, tahlil etish va fikrlashga qoshimcha vaqt talab etiladi. Boshqaruv xabar kelib tushgan vaqtdan to qaror qabul qilish va uni amalga oshirguncha, shuningdek qarorni amalga oshi-rish vaqtidan to unga bolgan ta‘sirni qayd etguncha bolgan ayrim oralik tuxtalishlar bilan bogliq.Strategik daraja tashkilotning uzoq muddatli strategik maqsadlariga erishishga yonaltirilgan boshqaruv qarorlarini tanlashni ta‘minlaydi. Madomiki, qabul qilinadigan qarorlar natijalari oradan uzoq vaqt utgach kurinar ekan, ushbu darajada strategik rejalashtirish kabi boshqaruv vazifalari muhim ahamiyatga ega. Boshqaruvning boshqa funksiyalari bu darajada yetarlicha toliq ishlab chikilmagan. Kopincha boshqaruvning strategik darajasi strategik yoki uzoq muddatli rejalashtirish deb yuritiladi. Ushbu darajada qabul qilingan qarorning haqqoniyligi uzoq vaqt utgachgina uz tasdigini topishi mumkin. Qaror qabul qilish mas‘uliyati juda katta. Bu matematik va maxsus apparatlardan foydalangan holdagi tahlil natijalari bilangina emas, shuningdek, menejerlarning kasbiy intuitsiyasi bilan ham belgilanadi.Boshqaruvning uchta darajasidagi faoliyat mazmuni 1.2-jadvalda keltirilgan.Boshqaruvning har bir darajasidagi ma‘lum bir mehnat taqsimoti boshqaruv qismining alohida elementlariga rejalashtirish, tashkillashtirish, hisob-ga olish va nazorat, bayon etish, tahlil va boshqaruv kabi alohida vazifalarni biriktirishga olib keladi. Bu vazifalar turli hajmda va boshqaruvning turli darajasida amalga oshiriladi.
Axborot tizimi boshqarish tizimining asosi sanaladi. Biroq butun boshqarish tizimi u bilan tugamaydi. Qarorlar qabul qilish ishlab chiqarishga ta‘sir korsatuvchi boshqarish tizimining boshqa tomonini tashkil etadi.Axborot tizimi tushunchasi uzluksiz axborot tushunchasi va uning moddiy namoyon bolishi bilan bogliq. Bunda axborot tizimining ikki tomoni, ya‘ni texnologik va mazmuniy jihatini farqlash lozim. Axborot tizimiga texnologik yondashuv uni axborot protseduralarini (ma‘lumot yigish, royxatga olish, uzatish, saqlash, jamlash, qayta ishlash va hokazolar) kompleks amalga oshirish bilan bogliq boshqaruv jarayonlarining biri sifatida kourib chiqishni kozda tutadi. Protseduralarni bajarish tashkilotning asosiy faoliyatini amalga oshirish jarayonida roy beradi. Boshqarishni avtomatlashtirish birinchi galda axborot protseduralarini bajarishga yonaltirilgan. Axborot tizimiga mazmuniy yondashuv u yoki bu tashkilotning funksional vazifasi bilan bogliq va aniq bir axborot birliklarining (rekvizit va korsatkichlar, massiv va oqimlar) tarkibi shu bilan belgilanadi. Hal qiluvchi axborot vazifalari doirasi va natijalar royxati axborot tizimining mazmuni bilan belgilanadi.