1-Mavzu: Axborot va qaror qabul qilish tizimlari Reja

4-Mavzu: Ekspert tizimlardan foydalanish
Reja:
1. Ekspert tizimlari
2. Ekspert tizimlaridan foydalanish
Ekspert tizimlar — bu sun'iy intellektning yorqin va tez rivojlanadigan sohalaridan biridir. ETlar maslahat beradi, tahlil qiladi, sinflarga ajratadi va diagnoz qo'yadi. Ular odatda mutaxassis tomonidan ekspertiza o'tkazilib, yechiladigan masalalarga yo'naltirilgandir. Protsedura tahlil ishlatadigan mashina dasturlaridan farq qilib, ETlar deduktiv fikrlash asosida kichik predmet sohada masalani hal etadi, bu tizimlar ko'pgina hollarda yaxshi tuzilmagan va aniqlanmagan masalalarning yechimini topa olish bilan farqlanadi. Ular evristik qoidalar yordamida masalani aniq bo'lmagan qismlarini mantiqan to'ldirishadi, bu esa kerakli bilimlar yoki vaqt yetishmasligi bois butunlay tahlil qilib bo'lmaydigan tizimlarga juda ham to'g'ri keladi. ETlarning afzal shundaki, ular bilimlarni to'play olish, uzoq vaqt saqlash, eskilarini yangilay olish kabi xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar ma'lum bir korxonada ma'lum vaqtgacha mutaxassislarsiz, nisbatan mustaqil ishlash imkoniyatini yaratadi. Bilimlarni to'plash, eng yaxshi va tekshirilgan yechimlarni qoilab, korxonada ishlayotgan mutaxassislarning malakasini oshirish imkonini beradi. Sun'iy intellektning mashina sanoati va iqtisodda qo'llanishi ETlarga asoslangan. Ular yordamida mahsulot sifatini oshirish va vaqtni tejash, shuningdek ish unumi va mutaxassis malakasini oshirish yaxshi natijalar bermoqda .
Mahsulot tizimlari uchta asosiy komponentlardan iborat:
• Bilim bazalari yoki qoidalar to'plami;
• Ishchi xotira;
• Chiqarish mexanizmi.
Hatto, hozirda katta EHM da ham, kichik EHM da ham yaxshi ishlaydigan
Ekspert tizimlar odam ekspertga nisbatan ma'lum chegaralanishga ega.
1. Ko'pchilik ET foydalanuvchi tomonidan ishlatishga yaroqli emas. Agar siz bu tizimlar bilan avvaldan ishlamagan bo'lsangiz, unda siz katta qiyinchiliklarga duch kelishingiz mumkin. Ko'pchilik tizimlar faqatgina bilimlar bazasidan yaratuvchi ekspertlar tomonidan foydalanishlari mumkin.
2. Odatda bu tizimlarda qo'llaniladigan savol-javob rejimi, yechimni olishni qiyinlashtiradi. Masalan, MYCIN tizimidan foydalanmagan vrach, tizimdan foydalanganga nisbatan yechimga tezroq ega bo'lishi mumkin (ko'pgina hollarda shunday bo'ladi).
3. Ekspertiza seansidan keyin tizimni ishlata bilish darajasi o'zgarmaydi.
4. Ekspertlardan olingan bilimlarni mashinada effektiv holda ishlatadigan ko'r
inishga keltirish haligacha muammoligicha qolmoqda.
5. ET larni o'qitish mumkin emas, ular ongli fikrlay olmaydi. Uy mushugi maxsus o'rgatmasdan ham oddiy vazifalarni bajarishi mumkin, yosh bolaning idishdagi suvni ustiga ongli holda to'ka olmasligi tabiiy holdir, lekin kompyuter klaviaturasiga kofeni to'ka boshlasangiz, uning klaviaturani tortib olishga «aqli» yet-masligi aniqdir.
6. ET larni katta predmet sohada qo'llab bo'lmaydi. Ulardan foydalaishda ekspaert bir necha minut yoki bir necha soatda yechimni bera olishi mumkin bo’lgan kichik predmet sohalar bilan chegaralangan.
7. Ekspertlar bo'lmagan soha (masalan, astrologiya) da ET lardan foydalanib bo'lmaydi.
8. ET larni faqat kognitiv masalalarni yechish uchun jalb qilish maqsadga muvofiq. Tennis, velosiped poygasi ET uchun predmet soha bo'la olmaydi, lekin bu tizimlarni futbol komandalarini tahrirlashda ishlatish mumkin.
9. Agar natijaning formal usullari yoki shu masalaga o'xshash masala bo'lmasa, inson-ekspert yechimni topish uchun masalaga ongli yondashadi.
10. Yechim ming xil hodisa va vaqt o'tishi bilan o'zgarib turadigan o'zgaruvchilarga bog’liq bo'lsa, bilimlarga asoslangan tizimlar to'liq tahlil uchun yaroqsiz ekanligi kelib chiqadi. Bunday hollarda oddiy tildagi ma'lumotlar bazasi interfeysini ishlatgan ma'quldir.
Ekspert tizimlardan foydalanish va ularni yaratish
Ekspert tizimlar — bu sun'iy intellektning yorqin va tez rivojlanadigan
soha-laridan biridir. ETlar maslahat beradi, tahlil qiladi, sinflarga ajratadi va diag-noz qo'yadi. Ular odatda mutaxassis tomonidan ekspertiza o'tkazilib, yechiladi-gan masalalarga yo'naltirilgandir. Protsedura tahlil ishlatadigan mashina dastur-laridan farq qilib, ETlar deduktiv fikrlash asosida kichik predmet sohada ma-salani hal etadi, bu tizimlar ko'pgina hollarda yaxshi tuzilmagan va aniqlan-magan masalalarning yechimini topa olish bilan farqlanadi. Ular evristik qoi-dalar yordamida masalani aniq bo'lmagan qismlarini mantiqan to'ldirishadi, bu esa kerakli bilimlar yoki vaqt yetishmasligi bois butunlay tahlil qilib bo'lmaydi-gan tizimlarga juda ham to'g'ri keladi. ETlarning afzal shundaki, ular bilimlar-ni to'play olish, uzoq vaqt saqlash,eskilarini yangilay olish kabi xususiyatlar-ga ega. Bu xususiyatlar ma'lum bir korxonada ma'lum vaqtgacha mutaxas-sislarsiz, nisbatan mustaqil ishlash imkoniyatini yaratadi. Bilimlarni to'plash, eng yaxshi va tekshirilgan yechimlarni qoilab, korxonada ishlayotgan mutaxas-sislarning malakasini oshirish imkonini beradi. Sun'iy intellektning mashina sa-noati va iqtisodda qo'llanishi ETlarga asoslangan. Ular yordamida mahsulot sifa-tini oshirish va vaqtni tejash, shuningdek ish unumi va mutaxassis malakasini oshi-rish yaxshi natijalar bermoqda.
Mahsulot tizimlari uchta asosiy komponentlardan iborat:
• Bilim bazalari yoki qoidalar to'plami;
• Ishchi xotira;
• Chiqarish mexanizmi.
Bu tizimda biror masala yechilganda: bilimlar bazasida kerakli qoidalar t
o'pla-nadi, muayyan masalaga taalluqli to'plangan bilimlar, qoidalar asosiy ishchi xoti-rasida ishlanadi va yangi qonun-qoidalar natija sifatida chiqarish mexanizmi orqali olinadi. Odatda, logika masalalarini yechishda ikkita usul qo’llaniladi: birin- chi usulda ishchi xotiralardagi boshlang'ich informatsiyani olish, boshqa yordam-chi narsalardan foydalanib, qoidalarni qo'llash ishlari bajariladi. Bu usul to’g’ri zanjirli fikrlash deyiladi. Bilimlarga asoslangan tizimlar qo'llanilish sohasini birnechta asosiy sinflarga guruhlash mumkin: bular tibbiyot diagnostikasi, nazorat qilish va boshqarish, mexanika va elektr qurilmalar diagnostikasi,
o’qitish va hokazo.
Tibbiyot diagnostikasi. Diagnostik tizimlar organizm faoliyati buzilishi va ular-ni keltirib chiqarish sabablari orasidagi bog'liqlikni topish uchun xizmat qiladi. MYCIN tizimi eng ko'p tarqalgan tizim hisoblanadi (u davolanayotgan odam miningit yoki bakterial infeksiyalar yuqtiril-ganda) diagnostika va kuzatuv olib borish uchun qo'llaniladi. Uning birinchi g'oyasi 1970-yillar o’rtalarida Stendford Universitetida ishlab chiqilgan edi. Ayni vaqtda bu tizim mutaxassis vrach kabi diagnoz qo'yish imkoniyatiga ega. Ushuningdek, kengaytirilgan bilimlar bazasiga ega. Bu esa uni tibbiyot sohasida qo'llash imkoniyatini yaratadi.
3. Ekspert tizimni yaratishning bosqichlari.
ETni yaratish oddiy dasturiy mahsulotni yaratishdan farq qiladi. ET yaratishdagi tajribalar shuni ko’rsatadiki, an’anaviy Muloqoqtli komponent Tushuntirish komponeneti Bilimlarni hosil qilish komponenti Yechuvchi Ishchi xotira (IX) Bilimlar bazasi(BB) Texnik qurilmalar Lokal tarmoq Tizim Tashqi dunyoni modellashtirish tizimosti Tashqi dunyo bilan aloqa o’rnatish tizimosti MB va ADD bilan interfeys Datchiklar dasturlashtirishda qabul qilingan uslubiyotni ET larni yaratishga qo’llaganda ET yaratish jarayonini yanada uzoqlashtiradi yoki salbiy natijalarga olib keladi. ETdan foydalanish mumkin, qachonki ETni yaratish mumkin bo’lsa, o’zini oqlasa va bilimlar injenerining usullari yechilayotgan masalaga mos kelsa. ETni yaratish berilgan soha uchun mavjud bo’lsa, u holda quyidagi talablarning bir vaqtda bajarilishi muhimdir: - mavjul sohada ishni endi boshlovchi mutaxasislarga ko’ra masalani yaxshi yechadigan ekspert mavjud bo’lsa; - taklif qilingan yechimni baholashda ekspertlarning xulosasi mos kelsa, aks holda ishlab chiqilgan ETning sifatini baholashning imkoni bo’lmaydi; - ekspertlar o’zlarining qo’llagan usullarini tabiiy tilda oddiy tushunarli qilib tushuntira bilishlari lozim, aks holda ekspertlar bilimlarini ETga kiritilgan deb hisoblab bo’lmaydi; - masalalarning yechimi harakatlarni emas, balki faqatgina fikrlashlarni talab qilsa; - masala juda ham murakkab bo’lmasligi kerak (ya’ni, uning yechimi bilan ekspert bir necha hafta emas, balki soat va kunda band bo’lishi lozim); - masala formal ko’rinishda tasvirlanmagan bo’lsa ham, lekin yetarlicha «aniq» va strukturalashgan sohaga tegishli bo’lishi kerak, ya’ni asosiy tushunchalar, munosabatlar va (hyech bo’lmaganda ekspertga) ma’lum bo’lgan masalaning yechimi yo’llari ajratib ko’rsatilishi kerak. ET ni qo’llash quyidagi faktorlardan birida o’zini oqlash mumkin: - masalaning yechimi ma’lum samara olib kelsa, masalan iqtisodiy; - inson – ekspertdan foydalanishning mumkin emasligi ekspertlar miqdorining yetarli bo’lmasligidan yoki bir vaqtning o’zida turli xil joylarda ekspertiza o’tkazish lozimligidan bog’liq bo’lsa; - ekspert ma’lumotlarni uzatishda ko’p vaqt yoki ayrim ma’lumotlarni yo’qotishi mumkin bo’lsa; - atrof – muhitning insonga salbiy ta’siri bo’lgan holda masalani yechish majburiy bo’lsa