1-Mavzu: Axborot va qaror qabul qilish tizimlari Reja

7-Mavzu: Tekshirish tizimlari
Reja:
1. Axborotni himoyalashda tekshirish tizimlari
2. Viruslarni tekshirish tizimlari
Axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarining ommaviy ravishda qog’ozsiz avtomatlashtirilgan asosda boshqarilishi sababli axborot xavfsizligini ta’minlash murakkablashib va muhimlashib bormoqda.
Himoyalash tizimi uzluksiz, rejali, markazlashtirilgan, maqsadli, aniq, ishonchli, kompleksli, oson mukammallashtiriladigan va ko’rinishi tez o’zgartiriladigan bo’lishi kerak. U odatda barcha ekstremal sharoitlarda samarali bo’lishi zarur.
Axborot hajmi kichik bo’lgan tashkilotlarda axborotni himoyalashda oddiy usullarni qo’llash maqsadga muvofiq va samaralidir. Masalan, o’qiladigan qimmatbaho qog’ozlarni va elektron hujjatlarni alohida guruhlarga ajratish va niqoblash, ushbu hujjatlar bilan ishlaydigan xodimni tayinlash va o’rgatish, binoni qo’riqlashni tashkil etish, xizmatchilarga qimmatli axborotni tarqatmaslik majburiyatini yuklash, tashqaridan keluvchilar ustidan nazorat qilish, kompyuterni himoyalashning eng oddiy usullarini qo’llash va hokazo. Odatda, himoyalashning eng oddiy usullarini qo’llash sezilarli samara beradi.
Murakkab tarkibli, ko’p sonli avtomatlashtirilgan axborot tizimi va axborot hajmi katta bo’lgan tashkilotdarda axborotni himoyalash uchun himoyalashning majmuali tizimi tashkil qilinadi. Lekin ushbu usul hamda himoyalashning oddiy usullari xizmatchilarning ishiga haddan tashqari xalaqit bermasligi kerak.
Himoya tizimining kompleksliligiga unda huquqiy, tashkiliy, muhandis-texnik va dasturiy-matematik elementlarning mavjudligi bilan erishiladi.
Aniq tizimni ko’p turli elementlardan iborat, deb tasavvur qilish mumkin.
Tizim elementlarining mazmuni nafaqat uning o’ziga xosligini, balki axborotning qimmatliligini va tizimning qiymatini hisobga olgan holda belgilangan himoya darajasini aniqlaydi.
Axborotni xuquqiy himoyalash elementi himoyalash choralarining haqli ekanligi ma’nosida tashkilot va davlatlarning o’zaro munosabatlarini yuridik mustahkamlash hamda personalning tashkilot qimmatli axborotini himoyalash tartibiga rioya qilishi va ushbu tartibning buzilishida javobgarligi tasavvur qilinadi.
Axborotni himoyalashning tashkiliy chora-tadbirlari tashkilot xavfsizligi xizmatining me’yoriy uslubiy hujjatlarida o’z aksini topadi. SHu munosabat bilan ko’p hollarla yuqorida ko’rilgan tizim elementlarining yagona nomi — axborotni tashkiliy-huquqiy himoyalash elementini ishlatadilar. Axborotni texnik himoyalash elementi — texnik vositalar kompleksi yordamida hudud, bino va qurilmalarni qo’riqlashni tashkil qilish hamda texnik tekshirish vositalariga qarshi sust va faol kurash uchun mo’ljallangan. Texnik himoyalash vositalarining narxi baland bo’lsada, axborot tizimini himoyalashda bu element muxim ahamiyatga ega.
Doktor dasturlari nafaqat virus bilan kasallangan fayllarni topadi, balki ularni davolab, dastlabki holatiga qaytaradi. Bunday dasturlarga Aidstest, DrWeb dasturlarini misol qilib keltirish mumkin. YAngi viruslarning to’xtovsiz paydo bo’lib turishini hisobga olib, doktor dasturlarini ham yangi versiyalari bilan almashtirib turish lozim.
Filtr dasturlar kompyuter ishlash jarayonida viruslarga xos bo’lgan shubhali harakatlarni topish uchun ishlatiladi.
Bu harakatlar quyidagicha bo’lishi mumkin:
 fayllar atributlarining o’zgarishi;
 disklarga doimiy manzillarda ma’lumotlarni yozish;
 diskning ishga yuklovchi sektorlariga ma’lumotlarni yozib yuborish.
Kompyuterni viruslar bilan zararlanishidan saqlash va axborotni ishonchli saqlash uchun quyidagi qoidalarga amal qilish lozim:
- kompyuterni zamonaviy antivirus dasturlar bilan ta’minlash;
- disketalarni ishlatishdan oldin har doim virusga qarshi tekshirish;
- qimmatli axborotning nusxasini har doim arxiv fayl ko’rinishida saqlash.
Kompyuter viruslariga qarshi kurashning quyidagi turlari mavjud:
 viruslar kompyuterga kirib buzgan fayllarni o’z holiga qaytaruvchi dasturlarning mavjudligi;
 kompyuterga parol bilan kirish, disk yurituvchilarning yopiq turishi;
 disklarni yozishdan himoyalash;
 litsenzion dasturiy ta’minotlardan foydalanish va o’g’irlangan dasturlarni qo’llamaslik;
 kompyuterga kiritilayotgan dasturlarda viruslarning mavjudligini tekshirish;
 antivirus dasturlaridan keng foydalanish;
 davriy ravishda komp’yuterlarni antivirus dasturlari yordamida viruslarga qarshi tekshirish
irusologiya (viruslar va ...logiya) — viruslar haqidagi fan, biologiyaning bir tarmogi. Virusologiya tarixi 1892-yilda rus olimi D. I. Ivanovskiyning tamakida mozaika kasalligini vujudga keltiradigan mikroblarni aniqlashidan boshlanadi. 1893-yilda nemis bakteriologlari F. Leffler va P. Frosh qoramollarda oqsil (yashchur) kasalligini, 1901-yilda amerikalik Rid va boshqa sariq isitmani paydo qiladigan mikroblarni oddiy bakteriologik filtrdan oʻtib ketishini aniqlashdi. "Virus" tushunchasi birinchi marta golland M. Beyerink (1898) va nemis genetigi E. Baur (1904) ishlarida uchraydi. 1911-yilda amerikalik F. T. Rous tovuklarda xavfli oʻsma paydo qiluvchi virusni topadi. Bakteriya viruslari (bakteriofaglar)ning topilishi vaksina virusini toʻqimalar kulturasida undirish, virus zarralarini kumush bilan boʻyash metodlarining ishlab chiqilishi, tamaki mozaikasi virusini kristall holida ajratib olib, uning oqsil tabiatini, virus tarkibiga nuklein kislota kirishining aniklanishi Virusologiyaning rivojlanishida katta rol oʻynadi. 20-asr oʻrtalarida viruslarning tuzilishi elektron mikroskop yordamida va rentgenstruktura analizi metodi bilan tekshirila boshlandi. Virusologiya tekshirish obʼektiga koʻra qishloq xoʻjaligi, veterinariya va tibbiyot Virusologiyasiga boʻlinadi. Virusologiyaning rivojlanishi molekulyar genetika bilan uzviy bogʻliq. 1952-yil virus DNKsi,1956-yil virus RNKsi, 1955-yil virus zarralarining RNK va oqsildan oʻz-oʻzidan toʻplanishi hodisasi aniqlandi,1957-yil viruslar interferensiyasi, DNK-sintezi kashf etildi.
Zamonaviy Virusologiya umumiy va maxsus Virusologiya ga boʻlinadi. Umumiy Virusologiya viruslarning tuzilishi prinsiplari, koʻpayishi, xoʻjayinhujayra oʻrtasidagi munosabatlarning kelib chiqishi, viruslarning tabiatda tarqalishini oʻrganadi. Molekulyar Virusologiya viruslar nuklein kislotalari tuzilishi va funksiyasini, virus genlarining ekspressiyasi mexanizmlarini, organizmning viruslar qoʻzgʻatadigan kasalliklarga chidamligi tabiati va viruslarning molekulyar evolyutsiyasini oʻrganadi. Maxsus Virusologiya odam, hayvon va oʻsimlik viruslari guruhlarini tadqiq qiladi.
Oʻzbekistonda Virusologiya sohasidagi tadqiqotlar 20-asr oʻrtalarida boshlangan. D. X. Vahobov, A. Yu. Abdukarimova, N. K. Tursumetova, M. Z. Isamuhamedov, Virusologiya Mirzahmedov va boshqaning ishlari gʻalla, gʻoʻza, sabzavot va boshqa ekinlar viruslarini ajratib olish, virus kasalliklarini aniqlash va ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqishga bagʻishlangan. Soʻnggi yillarda viruslarni interferon hosil qilish faolligini oshirish (A. Sayitqulov), gepatit virusi shtammlari va oqsillarining struktura hamda funksiyalarini oʻrganish va virusli kasalliklarning zamonaviy tashhisini ishlab chiqish (A. M. Ivanova) borasida bir qancha ishlar amalga oshirildi. Oʻsimlik viruslarini oʻrganish sohasidagi ilmiy tadqiqotlar ishlari Oʻzbekistan fanlar akademiyasi Mikrobiologiya institutipya, OʻzMUning biologiya, tuproqshunoslik fakultetida, tibbiyot Virusologiyasi sohasidagi ishlar Virusologiya instituti va tibbiyot oliy oʻquv yurtlari kafedralarida olib boriladi.