1-mavzu: Davlat boshqaruvi tushunchasi. Reja: Davlat boshqaruvining umumiy tavsifi

Ijro hokimiyati organlari tizimini tashkil etish va ular faoliyatining asosiy prinsiplari.
Ijro hokimiyati organlari tizimi deganda — ijro hokimiyati organlarining yig'indisi va ular o'rtasida kompetensiyani taqsimlash asosida o'zaro munosabatlarining tizimi tushuniladi. Tizimlilik — ijro hokimiyatini tashkil etuvchi hamda uni amalga oshiruvchi subyektlar o'rtasida — faoliyat olib borish predmeti va valcolatlaming taqsimlanishini belgilab beradi. Yuridik adabiyotlarda, ijro hokimiyati organlari tizimini tashkil etish va ular faoliyatining asosiy prinsiplari turlicha ko'rsatib o'til­ gan. Jumladan, A.P.Alyoxinning ko'rsatib o'tishicha, ijro hoki­ miyati organlari tizimini tashkil etish va ular faoliyatining asosiy prinsiplariga:
a) ijro hokimiyati organlarining davlat tuzilishiga mos kelishi prinsipi',
b) markaziashganlik va markazlashmaganlikning о ‘zaro bir vaqtda mavjudligi prinsipi;
d) qonuniylik prinsipi kiradi.
Yu.M.Kozlovning fikricha, prinsiplar — ijro hokimiyati organ­ larini tashkil etish va ular faoliyatining muhim siyosiy-huquqiy va tashkiliy-huquqiy asoslari bo'lib, quyidagilardan iboratdir:
1) ijro hokimiyatining ma’muriy-hududiy va davlat tuzilishiga mos ravi shda tashkil etilishi va faoliyat ko 'rsatishi prinsip,
2) ijro hokimiyati organlari faoliyatining qonuniyligi prinsipi,
3) davlat boshqaruvi faoliyati obyektlarining xususiyatlarini ino­ batga olish prinsipi,
4) ijro hokimiyati organlarini tashkil etishda va ulaming faoliyat yuritishida kollegiallik va yakkaboshchilikning birgalikda mavjud bo - lishi prinsipi',
5) ijro hokimiyati organlarining javobgartigi prinsipi}
Ijro hokimiyati organlarini tashkil etish va ular faoliyatining asosiy prinsiplari, B.N.Gabrichidzening ko'rsatishicha, quyidagi- lardir:
— ijro hokimiyati organlarining davlat tuzilishiga mos kelishi prinsipi; .
— ijro hokimiyati organini huquqiy tartibga solish prinsipi;
— ijro hokimiyati organlarining tizimliligi prinsipi;
— funksiyalaming markazlashganligi va markazlashmaganligi hamda bu muammoni tizim ichida hal etish prinsipi;
— funksiya va vakolatlaming taqsimlanganligi prinsipi;
— professionallik va kompetentlik prinsipi;
— qonuniylik prinsipi;
— oshkoralik prinsipi;
— funksiya va vakolatlaming ketma-ketligi va ulaming ma’lum bir qismining bir ijro hokimiyatidan ikkinchisiga berilishi prinsipi;
— ijro hokimiyati organlarining qonunchilik va sud hokimiyati organlari bilan o'zaro munosabati va hamkorlikda funksiyalanishi prinsipi;
— ijro hokimiyati organlarini tashkil etishda fuqarolaming ishtiroki prinsipi;
— ijro hokimiyati organlarini tashkil etish va funksiyalanishi jarayonida nazoratni amalga oshirish prinsipi? Yuqorida ko'rsatib o'tilgan ijro hokimiyati organlarini tashkil etish va ular faoliyati prinsiplari ning tasnifi shartli bo'lib, bu ma- salaga yangicha yondashishga imkon beradi.
O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va joriy qonunlari bilan o'matilgan tartibdan kelib chiqqan holda hamda huquq­ shunos olimlaming ijro hokimiyati tizimini tashkil etish va ular faoliyatining prinsiplari bo'yicha bildiigan qarashlarini e’tiborga olib, O'zbekiston Respublikasi ijro hokimiyati organlarini tashkil etish va ular faoliyatining quyidagi asosiy prinsiplarini ko'rsatib o'tishimiz mumkin:
1) Ijro hokimiyati organlari tizimini tashkil etilishining O'zbekiston Respublikasi davlat tuzilishiga mos kelishi prinsipi. Mazkur prinsip — konstitutsiyaviy, keng qamrovli qoida bo'lib, nafaqat ijro hokimiyatining, balki 0 ‘zbekiston davlati tashkiliy-huquqiy tu- zilishining xususiyatini belgilab beradi. . O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan O'zbekiston Respublikasi — suveren demokratik respublikadir. O'zbekiston Respublikasi viloyatlar, tumanlar, shaharlar, sha­ harchalar, qishloqlar, ovullar, shuningdek, Qoraqalpog'iston Res­ publikasidan iborat. Demak, 0 ‘zbekiston Respublikasi davlat tuzilishiga unitarlik xususiyati xos boiib, aynan shu asosda ijro hokimiyati oiganlari tizimi tashkil etiladi (lekin unitarlik so‘zini asl ma’nosida tushunish kerak emas. Chunki, O'zbekiston Respublikasi tarkibida Qoraqal­ pog'iston Respublikasi ham mavjud. O'zbekiston Respublikasi dav­ lat tuzilishi aralash shaklga ega, ya’ni unitarlik va federativ davlat tuzilishlarining xususiyatlarini o'z ichiga olgandir);
2) Ijro hokimiyati organlarining fuqarolar oldida mas’ulligi prinsipi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 2-moddasiga bi­ noan, davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladi. Davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida mas’uldirlar. Konstitutsiyaning 14-moddasiga binoan esa davlat o'z faoliya­ tini inson va jamiyat farovonligini ko'zlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik prinsiplari asosida amalga oshiradi;
3) Ijro hokimiyati organlari faoliyatini tashkil etishda va amalga oshirishda qonuniylik prinsipi. Mazkur prinsip nafaqat ijro hokimiyati organlariga, balki bar­ cha shaxslarga taalluqlidir. Qonuniylik prinsipi — konstitutsiyaviy asosga ega boiib, unga amal qilish shartdir. Ijro hokimiyati oiganlari 0 ‘zbekiston Respublikasi Konsti­ tutsiyasi va qonunlari asosida tashkil etilishi, shuningdek, o‘z faoliyatlarini amalga oshirishlari mumkin.
4) Ijro hokimiyati organlari faoliyatida markazlashganlik va markazlashmaganlikning mavjud bo ‘lishi prinsipi. Markazlashganlik ijro hokimiyati oiganlari tizimining yago- naUgidan kelib chiqadi. Markazlashtiiganlik — quyi turuvchi oigan- laming yuqori turuvchi oiganlaiga bo‘ysunishi, yuqori turuvchi oiganlar normativ hujjatlarining quyi oiganlar uchun majburiy- ligida, ayrim hollarda yagona predmet va vakolatlar doirasida biigalikda faoliyatni amalga oshirishda yaqqol namoyon boiadi. Markazlashmaganlik esa qonunchilik aktlari bilan maium bir ijro hokimiyati oigani zimmasiga faoliyat predmeti va vakolat-
laming yuklatilishi boiib, tashqaridan (yuqori turuvchi organning) aralashuvisiz mustaqil amalga oshirishdir. Bunda vertikallik bo'yicha faoliyat predmeti va vakolatlaming taqsimlanishi, mavjud bo'lmaydi.
5) Ijro hokimiyati sohasida funksiyalar va vakolatlaming taq- simlanganligi prinsipi. Ushbu prinsip ijro hokimiyati organlari faoliyatining predmeti va vakolatlar doirasining tizimga kiruvchi organlar o'rtasida taq- simlanishini belgilab beradi. Har bir ijro hokimiyati organi aniq faoliyat va vakolatlar doirasiga ega boiadi, undan tashqariga chi- qishga yo'l qo'yilmaydi.
6) Ijro hokimiyati organlari faoliyatining kollegiallik va yakka- boshchilik asosida tashkil etilishi prinsipi. Mazkur prinsip ijro hokimiyati organlarini tashkil etishda va ular faoliyatini amalga oshirishda, davlat boshqaruv faoliyatining muhim masalalarini hal etishda jamoa fikrining hisobga olinishini ta’minlaydi. Shu maqsadda, ijro hokimiyati organlari tizimida turli xildagi maslahat, muvofiqlashtiruvchi kengash va hay’atlar tashkil etiladi. Masalan, O'zbekiston Respublikasida deyarli barcha vazir­ liklar va davlat qo'mitalari tizimida Kengash va hay’atlar faoliyat ko'rsatadi. Shu bilan birga ijro hokimiyati organlari faoliyatida yakka- boshchilik ham mavjuddir. Yakkaboshchilik — ijro etish va farmoy­ ish berish faoliyatini amalga oshirishda, shuningdek, tegishli bosh­ qaruv tartibini o'matishda zarur boigan intizomni ta’minlashga xizmat qiladi. Kollegiallik — boshqaruv qarorlarini qabul qilishda foydalidir, yakkaboshchilik esa — davlat-boshqaruv faoliyatining ajralmas bel- gisidir. Ijro hokimiyati organlarini tashkil etish va ular faoliyatining asosiy prinsiplariga xalq hokimiyatchiligi, oshkoralik, insonlar va fuqarolar huquqlari va erkinliklarini ta’minlash, javobgarlik kabi prinsiplami ham kiritishimiz mumkin.