1-mavzu. Dunyo mamalakatlari tipologiyasi

30-mavzu. Chili davlatining iqtisodiy-geografik o‘rni, tabiiy resurslari, aholisi va xo‘jaligi.

Rasmiy nomi — Jazoir Xalq Demokratik Respublikasi (JXDR). Poytaxti — Al-Jazoir. Hududi — 2381741 km.kv. Aholisi – 33,8 mln kishidan ortiq (2012). Davlat tili — arab. Dini — islom (99%). Pul birligi — jazoir dinori.

Geografik joylashuvi va tabiati. Shimoliy Afrikadagi davlat. Farbda Marokash (chegara uzunligi- 1559 km) va Farbiy Saxara (42 km), janubda — Niger (956 km), Mali (1376 km), Mavritaniya (463 km), sharqda Liviya (1982 km) va Tunis (965 km) bilan chegaradosh. Shimolda 0‘rta Yer dengizi joylashgan. Eng yuqori nuqtasi — Taxat tog‘i (2 918 m). Daryolari juda kam. Foydali qazilmalari: neft, tabiiy gaz, fosfatlar, temir rudasi, uran, qo‘rg‘oshin, rux. Haydaladigan yerlari hududning 3%, o‘tloq va yaylovlar — 13%, o‘rmon va butazorlar — 2% ini tashkil qiladi. Iqlimi — subtropik, tropik. Mamlakat hududi asosan cho’llardan iborat bo‘lganligi sababli, o‘simlik turlari unchalik ko‘p emas. Atlas va Axaggar tog‘larida po‘kak eman o‘sadi. Hayvonlardan shoqol, giyena, antilopa, quyonlar uchraydi.
Davlat tuzilishi, siyosiy partiyalari. Davlat tuzilishi — prezident respublikasi. Mamlakat 48 ta viloyatlarga bo‘lingan. 1830- 1962-yillarda Jazoir Fransiya mustamlakasi bo’lgan. 1962-yil 5-iyul kuni fransuzlar bilan o‘t ochishni to‘xtatish to‘g‘risidagi Evian shartnomasiga asosan qurolli kurash to‘xtatildi va Jazoir o‘z mustaqilligini e’lon qildi. Qonunchiligi fransuz va islom qonunlariga asoslangan. Milliy bayrami — 1 noyabr — Inqilob kuni (1954). Davlat boshlig‘i — prezident, qonun chiqaruvchi hokimiyat — bir palatali parlament — Milliy xalq majlisi. Asosiy siyosiy partiyalari: Xaloskorlik Milliy Fronti (XMF), Sotsialistik kuchlar fronti (SKF).
Iqtisodi, transport kommunikatsiyalari. Iqtisodning asosiy tarmoqlari — neft va gaz qazib olish (tabiiy gaz qazib olish bo‘yicha jahonda 5-o‘rinda). 1973-1974-yillarda neft narxining keskin oshishi iqtisodining yuksalishiga va sanoatlashtirish dasturini moliyalashga imkon yaratdi. Neft va gaz narxining tushishi, iqtisodni markazlashtirilgan boshqaruv tizimining kamchiliklari mamlakatni 1988-yilda ijtimoiy va iqtisodiy inqirozga uchratdi. 1993-vil sentabrida hokimiyat tepasiga kelgan yangi hukumat islohotlarni jadallashtirish va iqtisodni qayta qurishni o’zining asosiy vazifasi deb bildi. Neft va tabiiy gazni qazib olishdan tashqari sanoatning yengil, tog‘-kon, neft kimyosi, oziq-ovqat sohalari keng rivojlangan. Mehnatga layoqatli aholining 22% i qishloq xo‘jaligida band. Arpa, bug‘doy, uzum, sitrus mevalari, sabzavotlar va zaytun yetishtiriladi. Eksportga chiqariladigan asosiy mahsuloti — neft va tabiiy gaz (jami eksport mahsulotlarining 97% ini tashkil qiladi). Asosiy savdo hamkorlari: Fransiya, Italiya, Germaniya va AQSH. Temir yo‘llarining uzunligi — 4733 km; avtomobil yo‘llari — 80000 km. Asosiy dengiz portlari: Jazoir, Annaba, Arzev, Bijaya, Mostaganem, Oran, Skikda.
Tarixi. М.a. XII asrda Jazoiming hozirgi hududining 0‘rtayer dengizi qirg‘oqlarida istiqomat qilgan finikiyaliklar keyinchalik Karfagen ta’siri ostiga tushib qoladi. М. a. III asrda barbar qabilasining sardori Masinissa Karfagen va Rim o‘rtasidagi urushdan foydalanib dastlabki Jazoir davlati — Numidiya qirolligini tuzadi. М. a. I asrdan milodiy V asrgacha Jazoir Rim imperiyasi tarkibiga kirgan. 429-yilda bu yerni vandallar bosib olgandan so‘ng barbarlar bir qator mustaqil mayda davlatlarga asos solishadi. VII asrda Jazoirni arablar bosib olib, barbarlar islomni qabul qilishadi va Shimoliy Afrika xalifalik tarkibiga kiradi. XIII asrda xristian va musulmon barbar qabilalari o‘rtasidagi kurash natijasida mamiakat uchga bo’linadi. XVI asrda bir qator Jazoir portlarini ispanlar egallashadi. Jazoirlik xristianlar Ispaniya protektoratiga o‘tishgan bo‘lsa, musulmonlar Usmoniylar imperiyasiga murojaat etishadi va ispanlarni mamlakatdan quvib chiqarishadi. XVII asr davomida jazoirliklar O‘rtayer dengizida qaroqchilik qilishadi. 1816-уil ingliz-golland, 1824-yil ingliz floti jazoirlik dengiz qaroqchilari bilan jang qilishadi. 1830-yil 5-iyulda Jazoimi fransuzlar bosib olishadi va 1834-yilda turklar ta’siriga butunlay barham berishadi. 1954-1962-yillardagi ozodlik urushlari natijasida 1962-yil 1-iyul kuni Jazoir mustaqil davlatga aylanadi. 1992-yildagi saylovlarda islom fundamentalistlari g‘alaba qozonishganda saylov natijalari hukumat tomonidan bekor qilinadi. Bunga javoban Islom qutqarish fronti Jazoir hududida yashovchi chet el fuqarolariga qarshi terrorchilik harakatlarini uyushtirishadi. 1992-yilgi siyosiy inqiroz natijasida davlatni boshqarish uchun kollegial organ — Davlat oliy kengashi tuziladi. 1994-yilda prezident etib saylangan general L.Zerual davlat boshqaruv tizimini tiklab fuqarolar urushi boshlanishini oldini oldi.
Jazoir aholisi 32,8 million kishi (2004). Aholining asosiy qismini (taxminan 80%) arablar tashkil qiladi. OK. 20% - Berberlar, Jazoirning qadimgi aholisining avlodlari, bir necha qabilalardan tashkil topgan, bir-biri bilan erkin bog'langan. Choʻlda koʻchmanchi qabilalar yashaydi, ch. Arr.Tuareg.
Rasmiy tili arab tili, fransuz tilida keng tarqalgan. Jazoirning davlat dini islom, aholisining katta qismi sunniylar. 95% dan ortig'imiz Shimoliy Jazoirda yashaydi. mamlakatlar, asosan, tor qirg'oq bo'yida va Qobiliya massivlarida. Shahar aholisi 56%. Jazoirda aholi zichligi 13,8 kishi/km2. Frantsiya, Belgiya va AQShda jazoirlik arablarning katta jamoalari mavjud.
Jazoir asosan qishloq xoʻjaligi mamlakatidir. Asosan don, uzum, sabzavot, meva yetishtiriladi. Eksport uchun vino ishlab chiqariladi. Jazoirning yarim cho'l hududlarida - eng yaxshi qog'oz navlarini ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan alfa o'tlarini yig'ish va birlamchi qayta ishlash. Jazoir eksport daromadlarining 95% neft va gaz sotishdan tushadi. Aholi jon boshiga YaIM. 1600 AQSh dollari (1995)
Pul birligi - Jazoir dinori.
Jazoir yetakchi oʻrinni egallaydi materik qimmatbaho zahiralari bilan mineral xom ashyo. Bu yerda shunday foydali neft kabi fotoalbomlar, tabiiy gaz, fosfatlar, temir rudasi, rux, ko'mir, simob va boshqa ruda xomashyosi. Jazoirda temir rudasini qazib olish kabi metaforalarda amalga oshirilgan Beni-Safe, Wenza va Zakkara. IN Xiksu va Bechar hududi bitumli koʻmir qazib olinadi.
Boshqa muhim foydali qazib olingan minerallar Jazoir, qo'rg'oshin, rux va fosfatlar.
Asosiy tabiiy konlari gazlar hududda to'plangan Hassi-Rmel va asosiy moy depozitlari joylashgan Hassi-Messaude, Hassi-Rmele, Ejele, Hassi Messaoudning janubida va ichidaIllizi vodiysi.
Jazoir iqtisodiyoti gaz va neftga asoslangan. Ular yalpi ichki mahsulotning 30 foizini, davlat byudjeti daromadlarining 60 foizini, 95 foizini taʼminlaydi.
eksport daromadlari. Gaz zahiralari bo'yicha Jazoir dunyoda 8-o'rinni, gaz eksporti bo'yicha esa 4-o'rinni egallaydi. tomonidan
Jazoir neft zaxiralari bo'yicha dunyoda 15-o'rinda va eksport bo'yicha 11-o'rinda. Jazoir hukumati bunga harakat qilmoqda iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, boshqa tarmoqlarga xorijiy va mahalliy investitsiyalarni jalb etish. Strukturaviy bank sektorini rivojlantirish va infratuzilmani qurish kabi iqtisodiyotdagi o‘zgarishlar sust kechmoqda, qisman korruptsiya va qog'ozbozlik tufayli. Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot 2012 yilda – 8,7 ming dollar (dunyoda 91-o‘rin). Qashshoqlik darajasidan past - aholining 17%.
Ishsizlik - 15,8% (2008 yilda). 2009 yilda o'rtacha ish haqi (AQSh dollarida) 510 dollarni tashkil etdi. Xodimlarni ish bilan ta'minlash sohalari - davlat xizmatida 32%, savdoda 14,6%, qishloq xo'jaligida 14%, sanoat 13,4%, qurilish va kommunal xizmatlar 10%, boshqa 16% (2003-yil).
Sanoat (2008 yil yalpi ichki mahsulotga nisbatan 62%) - neft va gaz qazib olish, yengil sanoat, togʻ-kon sanoati, energiya, neft-kimyo, oziq-ovqat. Qishloq xoʻjaligi (2008 yil YaIMning 8%) - bugʻdoy, arpa, suli, uzum, zaytun, sitrus mevalari, mevalar; Ajrashmoq qo'ylar, sigirlar.
Eksport (2008 yilda 78,2 mlrd. dollar) - neft, gaz, neft mahsulotlari 97%.
Asosiy xaridorlar AQSh 23,9%, Italiya 15,5%, Ispaniya 11,4%, Fransiya 8%, Niderlandiya 7,8%, Kanada 6,8 %.
Import (2008 yilda 39,2 mlrd. dollar) - sanoat mahsulotlari, oziq-ovqat, xalq iste'moli mollari. Asosiy yetkazib beruvchilar Fransiya 16,5%, Italiya 11%, Xitoy 10,3%, Ispaniya 7,4%, Germaniya 6,1%, AQSh 5,5%. Tabiiy gaz, suyultirilgan gaz, gazni tashish uchun mahsulot quvurlarining umumiy uzunligi kondensat va xom neft 15,7 ming km.
Magistral gaz quvurlarining ichki tarmog'i umumiy uzunligi 8,4 ming km. Gaz quvuri ishlamoqda Transmed (Jazoir-Tunis-Italiya) uzunligi 2,6 ming km (jumladan Jazoirda 550 km) va
Magʻrib-Yevropa (Jazoir, Marokash, Ispaniya) — 1365 km.
Neft quvurlarining umumiy uzunligi (5,9 ming km) har yili qirg'oqqa 84 million tonna neft quyish imkonini beradi.
Magistral neft quvurlari: Haud el-Hamra-Arzev, Xaud el-Hamra-Bejaya, In-Amenas-Sexira (Tunis), Haud el-Hamra-Mesdar-Skikda.
31-mavzu. Yevropa mitti davlatlarining rivojlanish xususiyatlari.