1-Mavzu: Falsafaning fan va dunyoqarashga doir mohiyati Reja

Materialistlar va idealistlar. U yoki bu faylasuflar savolning birinchi qismiga 
qanday javob berishiga qarab, materialistlar -dunyo azaldan moddiy, ong esa bu 
materiyaning mahsulidir, deb hisoblovchilar va idealistlar -dunyo zamirida 
materiyadan oldin paydo bo„lgan va uni yaratuvchi ideal narsalar va hodisalar 
yotadi, degan fikrni himoya qiluvchilarga ajratiladi.
Bunda idealizmning ikki turi – ob‘ektiv va sub‘ektiv idealizm farqlanadi. ob’ektiv 
idealistlar-qandaydir nomoddiy va inson ongiga bog„liq bo„lmagan (ya‟ni ob‟ektiv 
mavjud bo„lgan) narsalar va hodisalarni ( Xudo,dunyoviy aql, g„oya, ruh va shu 
kabilar) butun borliqning asosi deb e‟tirof etadilar. Falsafa tarixida Platon, Avliyo 
Avgustin, Foma Akvinskiy, G.Gegel, , N.Berdyaev kabi mutafakkirlar ob‘ektiv 
idealizm namoyandalaridir. sub’ektiv idealizm - dunyo faqat individual 
(sub‟ektiv) ong nuqtai nazaridan qaralgan holda talqin qilinadi. J.Berkli, D.Yum, 
I.G.Fixte sub‘ektiv idealizmning yorqin namoyandalari hisoblanadi.
Falsafa tarixida materialistik yo‗nalishlar va oqimlar ham anchaginadir. Xususan, 
materiyani yaratish va yo‗q qilish mumkin emasligi haqidagi fikr-mulohazalarga 
ilk faylasuflarning asarlaridayoq duch kelish mumkin. Mazkur sodda materializm 
vakillari :qadimgi xitoy faylasuflari – Lao szi, Yan Chju; 

Qadimgi hind faylasuflari – lokayata yo‗nalishi namoyandalari; 

Qadimgi davrning mashhur faylasuflari – Geraklit, Empedokl, Demokrit, Epikur 
va boshqalar.

Qadimgi Markaziy Osiyo faylasuflari- Zardo‗sht Sepitoma kabilardir. 
Klassik mexanika vujudga kelgan va faol rivojlangan Yangi davrda 
mexanistik materializm (P.Golbax, P.Gassendi, J.Lametri) ayniqsa keng tarqaldi.
XVIII-XIX asrlarda falsafiy materializmning yo‗nalishlari: 
- antropologik materializm (L.Feyerbax); 
- vulgar materializm (Fogt, Byuxner, Moleshott); 
- dialektik materializm (K.Marks, F.Engels) shakllandi.
Biroq, yana shuni ham ta‘kidlab o‗tish lozimki, mazkur tasnifga muvofiq 
materialistlar yoki idealistlar deb nomlanuvchi u yoki bu faylasuflar bunday 
farqlashga asossiz sxemalashtirish va soddalashtirish deb qarab, o‗zini bu 
yo‗nalishlarning birortasiga ham mansub deb hisoblamasligi mumkin. Bunday 
qarashlar shu bilan izohlanadiki, to‗g‗ridan-to‗g‗ri va uzil-kesil tarzda, bu 
muammoni tushunishga nisbatan boshqacha yondashuvlarni e‘tiborga olmasdan 
ta‘riflangan «falsafaning asosiy masalasi» muqarrar tarzda barcha faylasuflarni 
ikki katta qarama-qarshi lagerga – materialistlar va idealistlarga ajratadi va bu 
hodisaning ayrim ko‗rinishi sifatida faqat moddiy va ma‘naviy substansiyalarni 

---

teng huquqli asoslar deb hisoblovchi dualistlarnigina (masalan, R.Dekart) 
farqlaydi.
Ammo falsafiy tafakkur tarixida u yoki bu faylasuflar fikriga ko‗ra eng muhim deb 
qaraladigan boshqa muammolar ham mavjud. Ayni shu sababli aksariyat 
faylasuflar substansiya (dunyoning birinchi asosi) haqida mulohaza yuritar ekan, 
mazkur masalaning qo‗yilishini «falsafaning asosiy masalasi» bilan bog‗lashga 
moyil emas. Masalan;