1-Mavzu: Harakatlarga o’rgatish bosqichlari. Reja

Harakatning yo’li (trayektoriyasi) jismoniy mashq texnikasini o’zlashtirishda, uni texnikasini bajarishni namoyish qilishda muhim ahamiyatga
ega. Amaliyotda tananing fazodagi holatini, harakatning traektoriyasi (yo’li)ga
qarab tavsiflaymiz. Harakatni bajarishda uning ijrosi uchun lozim bo’lgan
traektoriyaga erishilmasa, qo’yilgan maqsadga erishish qiyinlashadi.
Mashqni bajarishda tana harakati yo’lining qanday shakldadigi, yo’nalishi va
harakatning amplitudasini belgilay olsak, gavda (yoki uning qismlari) harakatining
yo’lini aniqlaymiz. Inson organzmi anatomiyasining turlichaligi uni bir hil
harakatni bajarishda xar bir individ uchun turlicha harakat yo’lini tanlashni taqazo
qiladi.
Harakatning shakliga qarab, ularning to’g’ri chiziq bo’ylab bo’lishi
mumkinligi aniqlandi. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, individning harakati hech
qachon to’g’ri chiziq bo’ylab emas, balki oddiy harakatlar ham qator muskullar
guruhining turli ko’rinishdagi aylanma harakatlaridan iborat. Ularning organizmi
energiya sarflashi uchun samarali tomoni yuqori bo’lib, tananing ayrim qisimlari,
ma’lum bo’laklardagi harakatlar uchun katta kuch sarflashlar bilan bajariladigan
harakatlarni oson bajarish imkoniyatini yaratadi. Masalan, bokschi zarbasi uchun
yelka muskullarining ma’lum qismigina turlicha harakat qilsa bas, lozim bo’lgan
kuchga ega bo’lgan zarba hosil bo’ladi.
Harakatning yo’nalishi. Mashqning effektivligi shunda ko’zga tashlanadiki,
agar, bajarilishi lozim bo’lgan harakat uchun kerak bo’lgan harakat yo’nalishini
mushaklar yuzaga keltira olsa, mashq texnikasi aniq, ravon bajarilishiga guvoh
bo’lamiz.
Masalan, qo’llarni tirsakdan ko’krak oldiga kaftlarni pastga qilib bukkan
holda “rivok” larning bajarilishi ko’krak muskullarini taranglatadi va bo’shatadi.
Agar shu harakatni tirsakni bir oz pastga tushirgan xolda bajarsak, mashq o’z
ahamiyatini yo’qotadi. Chunki biz ishlatishimiz lozim bo’lgan mushaklar guruhi
ijroda ishtirok etmaydi, ishlamaydi.
Basketbol to’pini “korzina” (savat)ga tushirish uchun uning yo’nalishini olti
gradus (daraja)dan to’rt gradus (daraja)gacha o’zgartirish uni korzinaga tushish
imkoniyatini yo’qqa chiqarishi mumkin.
Amaliyotda harakatning yo’nalishi tananing satxiga yoki biror mo’ljaliga
qarab belgilanadi. Qo’lni oldinga ko’tarishda biz gavdaga nisbatan uning holatiga
qarab harakat yo’nalishini belgilaymiz. Yadroni ma’lum balandlikka o’rnatilgan
“planka” - chegara tarzidagi mo’ljal ustidan oshirib irg’itishda, bizga planka muljal
bo’lib xizmat qiladi.
Inson tanasi pastga-yuqoriga, oldinga, orqaga, o’nga, chapga tomon
yo’nalishlarda harakatlanadi.

Harakatning amplitudasi - tanani, harakatning “og’ishi” bilan harakatlar.

Fizikada amplituda deb mayatnikning tinch holatiga nisbatan o’ng va chapga
og’ishi (graduslari) tushuniladi. Bizda esa tananing ayrim qismlarining og’ish
harakatlari tushuniladi. To’g’ri yo’nalishdagi harakatning amplitudasi qadamning
uzunligi (75sm) yoki shartli belgisiga qarab, yarim, to’la o’tirish va boshqalar
orqali aniqlanadi. Odam tanasining ayrim qismlarining amplitudasi o’sha tananing
bo’g’inlari elastikligiga bog’liq bo’ladi.
Harakatlar aktiv va passiv mushak qisqarishida ro’y beradi. Sport
trenirovkasida, turmush sharoitida bo’ladigan ishlar harakatning amplitudasiga
bog’liq. Katta qo’zg’alish uchun moslashtirilmagan muskulni katta amplitudada
harakat qilishga majbur qilish shikastlanishga olib keladi. Agarda harakatning
amplitudasi qo’yilgan vazifa talablariga javob bermasa, bunday harakatlar aniq
harakatlar sifatida namoyon bo’la olmaydi. Harakatlar bir-biridan ajralish
vaqtlariga ko’ra ham tavsiflanadi.