1-mavzu: «инсон ҳУҚУҚлари умумий назарияси» фанининг тушунчаси, методи, тизими ва унинг аҳамияти

ҚИЙНОҚ ХАМДА МУОМАЛА ВА ЖАЗОЛАШНИНГ КАТТИК ШАФКАТСИЗ, ИНСОНИЙЛИККА ЗИД ВА ҚАДР-ҚИММАТНИ КАМСИТУВЧИ ТУРЛАРИГА ҚАРШИ КОНВЕНЦИЯ ВА ҲУҚУҚНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ ОРГАНЛАРИ ФАОЛИЯТИ
10.1. Қийноқка қарши конвенциянинг умумий тавсифи ва мазмуни
Барча учун маъкул бўлган қийноқ ва шафкатсиз муомала каби бундай вокеликни белгиланиши енгил булмаган вазифа ҳисобланади, гарчи уларни коралаш ва таъкиклаш барча давлатларда қўлланиладиган одатдаги халкаро Ҳуқуқ нормаси каби барча томонидан қабул қилинмокда.
Куплаб халкаро Ҳуқуқий хужжатларнинг мазмунини англатувчи мутлак қийноқнинг чекланиши тўғрисидаги халкаро қонунчилик шафкатсиз қийноқлар қўлланмаслигининг кафолати бўлиб ҳисобланмайди. Ушбу ҳолат буйича давлат органлари учун халкаро Ҳуқуқ принципларида хамда уларнинг Ҳуқуқларини таъминлаш борасида бир қанча эркинликлар хамда бушликлар колдирилганини куришимиз мумкин булади.
Қийноқнинг Ҳуқуқий тавсифи БМТнинг 1984 йилда қабул қилинган қийноқларга қарши Конвенциясида мустахкамланган ва барча иштирокчи давлатлар томонбидан куллаб кувватланган (Бош Ассамблеянинг 1984 йил 10 декабрдаги 39/46 Резолюцияси давлатларнинг кушилиши, ратфикация қилиши ва имзолашлари учун очиқ тарзда қабул қилинди хамда 1987 йил 26 июнда кучга кирди). Ушбу Конвенциянинг 1-моддасида мувофик қийноқка қуйидагича таъриф берилган: “огрик ёки куркитиш давлат мансабдор шахси ёки бошқа расмий фаолият билан боғлиқ бирор шахс томонидан, улар режаси ёрдамида амалга ошириладиган, уларнинг айби ва бундай ҳаракатларга жим туришлари билан содир этиладиган маълум бир шахс- га касддан ундан ёки учинчи шахсдан маълумот олиш хамда унинг содир этган ҳаракати, учинчи шахс ёки у гумон сифатида курилаётган ишларда тан олдириш максадида кучли жисмоний ёки рухий таъсир утказиш, куркитиш, шунингдек, камситиш сифатида тавсифлану вчи, шахсни ёки учинчи бир шахсни куркитиш хамда мажбурлаш билан боғлиқ ҳар кандай ҳаракат. Бун­дай ҳолатларга қонуний санкциялар натижасида ушбу санкциялар билан ўзаро боғлиқ бўлган ёки фавкулодда содир булувчи огрик хамда куркувлар киритилмайди”.
БМТнинг Қийноқларга қарши Қўмитаси қийноқнинг яна қуйидаги элементларини курсатиб утади:
биринчидан — жисмоний ва рухий куркитиш йули билан боғлиқ ва касдан ижро этилган хатти-ҳаракат;
иккинчидан — муайян максадда амалга оширилган ҳаракат; учинчидан — давлатнинг мансабдор шахси ёки расмий фаолият билан боғлиқ шахси томонидан амалга оширилган ҳаракат.
Қийноқка қарши самарали курашни учта асосий гурухга бўлишимиз мумкин:
биринчидан — самарали қонунчилик асосини яратиш ва уни тўлиқ амал- га оширишни таъминлаш, шунингдек қийноқка қарши курашишнинг кафо- латини белгилаб бериш, жумладан, қамоқда сақланаётган шахсларнинг асо- сий кафолатлари (адвокат, шифокор, судья ва х к. ларга бўлган Ҳуқуқ) хамда ташки ҳолатлардаан бехабар қамоқка олишнинг таъкикланиши;
иккинчидан — қамоқда сақланаётган шахснинг жойлашган жойини куздан кечириш хамда у сақланаётган жойнинг мустакил мониторингини амалга ошириш буйича назорат механизмларини, энг муҳими миллий механизмлар- ни ташкил этиш;
учинчидан — ички ишлар органлари, Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган- лар, адвокатлар, судьялар, тиббиёт ходимлари ва бошқа мутахассисларнинг доимий малака ошириб боришлари.
Назаримизда, К^ийнокка қарши конвенциянинг муҳим аҳамиятга эга бўлган қуйидаги кискача халкаро-Ҳуқуқий тавсифини келтириб утамиз. Буларга энг аввало қуйидагилар киради:
• иштирокчи давлат қийноқни жиноят сифатида бахолаши;
• қийноқни оклаш учун “истисно холдатлар” хамда “юкори турувчи шахс­нинг буйруги”га эътиборни каратмаслик;
• қийноқ билан боғлиқ жиноятни содир қилишда гумон қилинаётган шахс жойлашган иштирокчи давлат уни жиноий процессуал жавобгарликка тор- тади ёки уни топшириш билан боғлиқ ҳаракатларни амалга оширади;
• қайсидир иштирокчи давлат худудида қийноқни куллаш билан боғлиқ ҳаракатлар амалга оширилаётганлиги тўғрисида етарли асослар мавжуд бўлган ҳолатларда халкаро тадқиқотларни амалга ошириш имконияти- нинг мавжудлиги;
• иштирокчи давлат уз худудида қийноқка қарши кураш максадида қонунчилик, маъмурий, суд ва бошқа чораларни куради;
• хеч қайси бир иштирокчи давлат муайян шахсни унга қийноқни амалга оширишиш билан боғлиқ етарли асослар мавжуд бўлган ҳолатда у ни бошқа бирор давлатга жунатиши, қайтариши ёки бериши мумкин эмас;
• жиноят-процессуал ҳаракатлар билан боғлиқ Ҳуқуқий ёрдам курсатиш;
• иштирокчи давлат уз Ҳуқуқий тизимини қийноқка солинган шахс уз ман- фаатларини тиклаш билан боғлиқ адолатли ва муносиб товон ундириш Ҳуқуқи билан таъминлаш;
145
Қийноқка қарши конвенциянинг мазмунини қуйидагича тезислар ёрда- мида изохлаш мумкин:
1) Цийноц тушунчаси. Давлатнинг миллий қонунчилигида қийноқ жиноят сифатида каралиши лозим. Давлат ўзининг қонунчилик, маъмурий, суд ва бошқа самарали чоралари ёрдамида қийноқка қарши огохлантиришлар қабул килади.
2) Цийноцца расмий жазо тайинлаш. Давлатларнинг барча олий ҳокимият органлари қийноқка қарши узларининг салбий муносабатларини ўрнатишлари шарт. Улар барча Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга қийноқнинг кандай ҳолатда содир қилинганидан кати назар кечириб булмаслиги тўғрисидаги аниқ тушунчани беришлари шарт.
3) Х,ибсда сацлашнин чекланиши. Қийноқлар одатда хибсда сақланаётган шахсларга нисбатан қўлланилади — уларнинг инсонлар билан дилдан сухбатлашиш имкониятлари, ким уларга ёрдам бера олиши ва кумаклашиши хамда унга нималар булаётганлиги тўғрисидаги хабар ва ёзишмалар Ҳуқуқининг чекланиши. Давлат тергов жараёнида қийноқни амалга оши- рилимаслиги юзасидан барча чораларни куриши шарт. Давлатлар барча жиноят содир этишда айбланиб кулга олинган шахсларнинг мустакил суд органларига топширилишини таъминлашлари зарур. Қамоқда сақланаётган шахснинг ахволидан доимо хабар олиб туришлари учун унинг кариндошлари, адвокати ва врачлар доимий ва кечиқтирмай кира олиш имкониятига эга бўлишлари шарт.
4) Суроцутказиш ва цулга олиш жараёнидаги кафолатлар. Давлат сурок утказиш ва қамоқда сақлаш жараёнини доим назорат килиб бориши шарт. Барча қамоқда сақланаётган шахслар узларига булаётган муносабат юзаси- дан шикоят қилишга бўлган Ҳуқуқлари мавжудлиги хакидаги ахборот билан таъминланишлари шарт. Озодликдан махрум этиш жойларига мустакил инспек­ция ташрифларини ташкил қилишлари лозим. Қамоқка олиш ва суриштирув- ни амалга ошириш билан боғлиқ маъмурий ваколатларни таъминлаш юзаси- дан зарур чора-тадбирларни куришлари зарур.
5) Цийноцлар тўғрисидаги хабарлар уацида мустацил тергов олиб бориш. Давлат қийноқ қўлланилаётганлиги хакидаги хабарни самарали ва объектив тергов қилишни таъминлаб беришга мажбур. Бундай тергов очиқ ва ошко- ра методда олиб борилиши зарур. Даъвогар ва гувохлар тазйикдан ҳимоя қилинишлари даркор.
6) Цийноцца солиш оцибатида олинган маълумотлардан фойдаланишга йул цуйилмаслиги. Давлат суд ишларида, исбот ва тан олиш жараёнида кийнаш окибатида олинган ҳар кандай маълумотдан фойдаланишни таъкиклаши шарт.
7) Цийноцни қонуний йул билан таъцицлаш. Давлат қийноқнинг жиноий жазо- га сазовар эканлиги юзасидан барча чора-тадбирларни куриши шарт. Халкаро Ҳуқуқка мувофик қийноқни куллашга такик хеч бир шароитда, хатто уруш ва бошқа фавкулодда ҳолатларда хам тухтаб колиши керак эмас.
8) Жиноятчи сифатида тахмин цилинган шахсни таъциб қилиш. Қийноқни куллашга масъул бўлган шахс жазоланиши шарт. Ушбу принцип кидирилаётган
146
жиноятчининг жойлашган жойидан, жиноят содир этилган жойдан, жиноятчи хамда жабрдийданинг миллатидан катъи назар қўлланилиши зарур.
9) Уцитиш. Жиноятчиларни қамоқка олиш, уларни сурок қилиш ва қамоқдаги шахслар билан муносабатда бўлиш фаолияти билан шугулланувчи Ҳуқуқни му хофаза қилиш органларининг барча ходимларини қийноқ жиноятлиги тўғрисида тушунтиришлар олиб бориш. Шу билан бир қаторда, юкорида номлари курсатилган ходимлар ҳар қийноқни амалга ошириш билан боғлиқ буйрукларни амалга оширимасликлари хакида хам огохлантиришлари зарур.
10) Зарарнинг цопланиши ва реабилитация. Қийноқ окибатида азият чеккан шахслар зарарнинг молиявий йул билан копланиши Ҳуқуқига эга бўлишлари шарт. Азият чеккан шахслар зарур тиббий ёрдам ва реабилитация билан таъмин- ланган бўлишлари лозим.
11) Халцаро уамкорлик. Давлатлар қийноқни куллашдаги айбдорларни ушлаш юзасидан барча давлатларнинг хукуматлари билан алокалар ўрнатиш имконият- ларидан фойдаланишлари шарт. Қийноқка қарши самарали ва тезкор терговни амалга ошириш буйича давлатлараро механизмлардан фойдаланиш ва улар­ни ишлаб чиқиш зарур. Давлатлар куролли кучлар, Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ва хавфсизлик хизмати ходимларини тайёрлаш юзасидан тажриба алмашишда қийноқни кулламасликни таъминлашлари зарур.
12) Халцаро шартномаларни ратификация қилиш. Барча давлатлар индиви­дуал шикоятлар билдириш жараёнини Ҳуқуқий тартибга солувчи Фуқаролик ва сиёсий Ҳуқуқлар тўғрисидаги халкаро пакт ва унга Факультатив протокол- ни, шунингдек қийноқдан Ҳуқуқий ҳимоя қилиш воситалари ва кафолатлари- ни ўзида акс еттирган халкаро шартномаларни ратификация қилишлари шарт.
13) Цийноцца царши цумитанинг фаолияти. БМТ қийноқка қарши Қўмитасининг тавсиялари хамда Конвенциянинг асосий шартларини ижро этиш буйича давлатларнинг миллий ҳисоботларини куриб чиқиш.
Қийноқка қарши кураш амалиёти даставвал 1948 йилда қабул қилинган Инсон Ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси хамда Геноцид жиноятларини олдини олиш хамда уларни жазолаш тўғришидаги конвенциядан бошланган. Ушбу хужжатлар 1966 йилда қабул қилинган Фуқаролик ва сиёсий Ҳуқуқлар тўғрисидаги халкаро пакт хамда 1984 йилдаги Қийноқка ва бошқа шафкатсиз, ноинсоний ва қадр-қимматни тахкирловчи муомала ва жазо турларига қарши кураш тўғрисидаги конвенция ёрдамида тасдиқланди.
Конвенцияга мувофик ҳар бир давлат уз юрисдикцияси остида бўлган ҳар кандай худудда қийноқ билан боғлиқ ҳолатларни олдини олиш буйича самара- ли қонунчилик, маъмурий ва бошқа чораларни куриши зарурлиги белгилаб қўйилган (2-модда 1 б.). Уруш ҳолати ва таҳдиди, ички сиёсий тартибсизлик ёки ҳар кандай фавкулодда ҳолатлар қийноқни оклаш билан боғлиқ бўлган сабаб сифатида бахоланмайди (2-модда 2 б.). Бундан ташкари, 1-параграфнинг 3-мод- дасига эътиборни каратиш зарур: “Хеч кандай иштирокчи давлат шахсни унга жунатилаётган давлатда қийноқни куллаш билан боғлиқ жиддий асослар мав- жуд бўлган ҳолатда бошқа давлатга жунатиш, қайтариш ва бериш таъкикланади”.
147
Юкорида айтиб утилганлардан келиб чиқиб шуни кайд этиш керакки, Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида халкаро Ҳуқуқий хужжатлар, инсон Ҳуқуқлари тўғрисидаги нормалар ва умумэътироф этилган тамойиллар, шунинг­дек универсал халкаро шартномалардан бири бўлган Қийноқ хамда муомала ва жазолашнинг каттик шафкатсиз, инсонийликка зид ва қадр-қимматни кам- ситувчи турларига қарши конвенция нормалари хам уз ифодасини топган. Унда нафақат инсон Ҳуқуқлари балки инсон Ҳуқуқларини таъминлашнинг кафолатла- ри хам ёритиб берилган. Юкорида номи курсатиб утилган Конвенция халкаро хужжатлар тизимининг умумэътироф этилган инсон Ҳуқуқлари манбалари дои- расида хамда Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолияти борасида муҳим аҳамият касб этади. Ушбу халкаро Ҳуқуқий хужжатда халкаро Ҳуқуқ нормала- рининг миллий қонунчилик олдидаги мавкейи курсатиб утилган хамда ушбу ҳолат Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг Мукаддимасида белгилаб қўйилганидек Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг уз фаолиятлари жараё- нида инсон Ҳуқуқлари соҳасидаги умумэътироф этилган халкаро стандартларга амал киладилар.
Бирок, хозирги замон халкаро муносабатларининг ўзига хос томонла- ридан бири, нафақат халкаро ҳаётда, балки жамиятнинг ички ҳаётида хам халкаро орган ва ташкилотларнинг резолюцияларини таъсирини усиб бори- ши ҳисобланади. Кайд этилган ўзига хосликни куриб чиқилаётган муаммога нисбатан, Қийноқка қарши конвенцияни ва унинг меъёрий табиатини таҳлил қилиш хам куллашни талаб этмокда. Шу нуктаи назардан хам Ўзбекистон Республикасининг Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, шу жумладан ички ишлар органлари томонидан, қийноқ ва шунга ухшаш шафкатсиз муомалани қўлланишига йул куймаслик учун хам ушбу хужжатнинг нормаларига оид билимларнинг аҳамияти жуда хам муҳимдир.
10.2. Ўзбекистон Республикаси ички ишлар органлари томонидан
Қийноқка қарши конвенциянинг қийноқ хамда шафкатсиз муомаланинг бошқа турларини куллашга йул куймасликга оид талабларини бажарилиши
Ўзбекистоннинг мустакил ривожланиш даври изчил демократлаштириш, суд-Ҳуқуқ тизимини либераллаштириш, инсон Ҳуқуқлари ва эркинликлари- ни ҳимоя қилишга каратилган жаҳон хамжамияти томонидан эътироф этил- ган халкаро хужжатларни изчил тадбик этиш (имплементация қилиш) билан таърифланади.
Ўзбекистон Республикасида Қийноқка қарши Конвенциянинг қийноқ ва шафкатсиз муомаланинг бошқа турларини куллашга йул куймасликга оид талабларини сузсиз ижро этиш ва унга риоя этиш буйича изчил ишлар олиб борилмокда. Бу борада Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар, жумладан ички ишлар органларининг урни ва роли катта, чунки айнан улар ўзининг фаолияти- да кайд этилган Конвенцияга риоя этилиш муаммоси билан дуч келишади. Улар бевосита Қийноқ хамда муомала ва жазолашнинг каттик, шафкатсиз,
148
инсонийликка зид ёки қадр-қимматни камситувчи турларига қарши конвен- цияни ижро этилиши ва уларга риоя этилиши зиммасига бевосита юклатил- ган давлатнинг мансабдор шахслари ҳисобланади.
Конвенцияни ижро этиш буйича Дукумат дастурини амалга ошириш- нинг боскичларидан бири “қийноқ” тушунчасини белгилаш билан боғлиқ кушимчаларни Жиноят кодексига киритилиши булди. Ушбу тушунча Қийноқ хамда муомала ва жазолашнинг каттик, шафкатсиз, инсонийликка зид ёки қадр-қимматни камситувчи турларига қарши конвенциянинг 1-моддасига мувофик келади.
2003 йилнинг август ойида Парламент сессиясида Жиноят кодексининг 235-моддасига узгартиш киритилиб, унга кура жиноят процессининг бар­ча боскичларида қийноқка солиш ва бошқа шафкатсиз, гайриинсоний ёки қадр-қимматни тахкирловчи муомала хамда жазолар жиноий жазоланади- ган ҳаракатлардир ва қонунга мувофик таъкиб этилади.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 235-моддаси: “Қийноқка солиш ва бошқа шафкатсиз, гайриинсоний ёки қадр-қимматни камситувчи муомала хамда жазо турларини куллаш” деб номланади.
Модданинг мазмуни Қийноқка қарши Конвенциянинг 1-моддаси матнига имкон кадар якинлаштирилган. Моддада гумон қилинувчига, айбланувчи, гувох, жабрланувчи, судланувчига ёки жиноят процессининг бошқа иштирокчила- рига, шунингдек, бирор маълумот олиш, жиноят содир этганлиги тўғрисида икрорлик курсатуви олиш максадида уларнинг якин кариндошларига турли хил таъсир учун, узбошимчалик билан уларни содир этилган килмиш учун жазолаш ёхуд бирор бир ҳаракатларни содир этишга мажбурлаш учун мансаб- дор ва бошқа шахсларнинг жавобгарлиги белгиланмокда. Жиноят қонунчилиги билан мазкур килмиш учун озодликдан махрум этиш жазоси белгиланган. Маз- кур килмиш субъектлари суриштирувчилар, терговчилар, прокурорлар хамда Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ва жазони ижро этиш муассасаларининг бошқа ходимлари ҳисобланади.
2003 йилнинг декабр ойида Ўзбекистон Республикасининг Олий суд Пле- нуми бўлиб утиб, 2003 йил 19 декабрдаги 17-сонли қарор қабул қилинган. Қарорда қуйидагилар айтилади: “Бирлашган Миллатлар Ташкилоти 1984 йил 10 декабрда қабул килган «Қийноқ хамда муомала ва жазолашнинг каттик, шафкатсиз, инсонийликка зид ёки қадр-қимматни камситувчи турларига қарши конвенция»га кура «қийноқ» ҳар кандай тусдаги шундай ҳаракатни англа- тадики, у билан кандайдир шахсга ундан ёки учинчи шахсдан маълумотлар ёки эътироф олиш, уни у ёки учинчи шахс содир этган ёки содир этишда у гумон қилинадиган ҳаракат учун жазолаш, шунингдек уни ёки учинчи шахсни куркитиш ёки зурлаш максадида, ёки бундай огрик ёки азоб дав- латнинг мансабдор шахси ёки расмий сифатдаги бошқа шахс, ёки улар- нинг гижгижлаши билан, ёки уларнинг хабардорлигида ёки индамай рози- лиги билан ҳар кандай тусдаги камситишга асосланган ҳар кандай сабаб буйича касддан кучли огрик ёки жисмоний ёхуд маънавий азоб берилади”.
149
Шундай килиб, Пленум томонидан кайд этилган қарорга “қийноқ” тушун- часини кенг талкини тўғрисидаги шартни киритди ва бу уз урнида Қийноқка қарши конвенцияни 1-моддасига мос келади.
Хукмни чиқаришда судлар ва судьялар нафақат жиноий-Ҳуқуқий норма- лар билан, балки Олий суд Пленумининг қарорларига таянадилар. Ўзбекистон Республикаси Олий суд Пленумининг қарорлари уз юридик кучига кура меъё­рий талкин этувчи хужжатдир.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 235-моддасида кел- тирилган “қийноқ” тушунчасини Қийноқка қарши Конвенциянинг
1-моддасида келтирилган мазмунга мувофик талкин қилишни тафсия этганлиги сабабли, Қийноқка қарши Конвенциянинг 1-моддасининг қоидалари Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига тўлиқ тадбик этил- ган деб ҳисоблаш мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг “Қийноқка солиш ва бошқа шафкатсиз, гайриинсоний ёки қадр-қимматни камситувчи муомала хамда жазо турларини куллаш” тўғрисидаги 235-моддасига кура: Қийноқка солиш ва бошқа шафкатсиз, гайриинсоний ёки қадр-қимматни камситувчи муомала хамда жазо турларини куллаш, яъни гумон қилинувчига, айбланувчига, гувохга, жабрланувчига ёки жиноят процессининг бошқа иштирокчисига ёхуд жазони утаётган махкумга, уларнинг якин кариндошларига улардан бирор-бир ахбо- рот, жиноят содир этганлигига икрорлик курсатуви олиш, уларни содир этил- ган килмиш учун узбошимчалик билан жазолаш ёхуд бирор-бир ҳаракатни содир этишга мажбурлаш максадида суриштирувчи, терговчи, прокурор томо­нидан ёки Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органининг, жазони ижро этиш муас- сасасининг бошқа ходими томонидан куркитиш, уриш, дуппослаш, кийнаш, азоб бериш ёки қонунга хилоф бошқа ҳаракатлар воситасида содир этилган қонунга хилоф рухий ёки жисмоний таъсир курсатиш —
уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки уч йилгача озодликдан махрум қилиш билан жазоланади.
Уша ҳаракатлар:
а) ҳаёт ва соглик учун хавфли бўлган зурликни куллаган холда ёки шундай зурликни куллаш таҳдиди билан;
б) миллий, иркий, диний ёки ижтимоий камситиш замирига асосланган ҳар кандай сабаб буйича;
в) бир гурух шахслар томонидан;
г) такроран;
д) вояга етмаган шахсга ёки хомиладорлиги айбдорга аён бўлган аёлга нис- батан содир этилган булса, —
уч йилдан беш йилгача озодликдан махрум қилиш билан жазоланади.
Ушбу модданинг биринчи ёки иккинчи қисмларида назарда ту тилган ҳаракатлар баданга огир шикаст етказилишига ёхуд бошқа огир окибатларга сабаб булса, муайян Ҳуқуқдан махрум этиб, беш йилдан саккиз йилгача озод­ликдан махрум қилиш билан жазоланади”.
150
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексига мувофик, жиноятга тайёргар- лик куриш ва жиноят содир этишга суикасд қилишга жавобгарлик Кодекс Мах- сус қисмининг тамом бўлган жиноят учун жавобгарликни белгиловчи модда- сига (25-модда) мувофик хал қилинади.
Ўзбекистон Республикаси агар қийноқ ва қийноқда иштирокчилик каби жиноятларни содир этган шахсларни тутиб бериш илтимосномаси билан муро- жаат этаётган давлат Конвенция иштирокчиси бўлган такдирда, мазкур шахс- ларни экстрадиция қилиш учун ушбу Конвенция Ҳуқуқий асос ҳисобланиши амалиёти тарафдоридир.
Қийноқ хамда муомала ва жазолашнинг каттик, шафкатсиз, инсонийлик- ка зид ёки қадр-қимматни камситувчи турларига қарши конвенцияни ижро этиш билан боғлиқ қонунчиликдаги узгаришлар ва барча тадбирлар оммавий ахборот воситаларида кенг ёритилмокда.
Х,укукни муҳофаза қилувчи органларнинг ходимлари “қийноқ”нинг жиноий-Ҳуқуқий тавсифини хамда унинг тушунчаси борасидаги халкаро ва миллий жиноий қонунчиликни таккослашни билишлари керак.
Шу тарика хулоса қилиш мумкинки, “қийноқ” деганда, расмий шахс ёки расмий вазифаларни бажарувчи шахслар томонидан ёки уларнинг фитнаси ёки розилиги билан бирор бир шахсдан ёки учинчи шахсдан маълумот ёки икрорлик курсатуви олиш учун инсонга касддан вахший огрикни ёки укубатни етказиш, у ёки учинчи шахс содир этган ҳаракат учун ёки ҳаракат у томондан содир этганликда гувохланганда уни жазолаш, шунингдек, уни ёки учинчи шахсни куркитиш ёки мажбурлаш, ёхуд камситишнинг исталган турига асосланган сабабларга кура содир этилган ҳар кандай килмиш тушунилади. (Конвенция­нинг 1-моддаси, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 235-моддаси)
10.3. Ўзбекистон Республикаси давлат органларининг Қийноқка қарши конвенция талабларини амалга ошириш асослари
Ўзбекистон Республикаси Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлари Қийноқ хамда муомала ва жазолашнинг каттик, шафкатсиз, инсонийликка зид ёки қадр-қимматни камситувчи турларига қарши конвенция талабларини бажариш юзасидан амалга ошириладиган тадбир режалари ва ушбу конвенция норма- ларига орган ходимларининг риоя қилишлари учун зарур бўлган йурикнома ишлаб чиқишни максад килиб олганлар. Шунингдек, хозирги кунда Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 243 -моддасига биноан татбик этиладиган тартиблар, яъни қамоқка олиш тарзидаги эхтиёт чорасини куллаш тартиблари йурикнома учун тайёргарлик имкониятларини намоён этади. Ушбу вазият, яъни қамоқка олиш тарзидаги эхтиёт чорасини куллаш жараёнларида қийноқка солиш ёки қадр қимматни тахкирлаш ҳолатлари юз бериши мумкинлиги билан боғлиқ. Бу йурикномага кура, прокурорлар гумон қилинувчи ёки айбланувчидан улар билан билан кандай муносабатда бўлинганлигини шахсан сурок килади. Хозирги кунда жиноят ишлари буйича гумон қилинаётган ва айбланувчи
151
сифатида жалб этилган вояга етмаганлар ва аёлларни сурок қилиш жараёнла- ри айнан прокурор томонидан амалга оширилади.
Махбуслар билан муносабатларни ва эхтиёт чоралар назоратини таъмин- лаш хамда уларни текшириш учун белгиланган жойларга етказиш жараёнла- рини ЖИЭМ хизмати ва бошқарма вакиллари амалга оширадилар.
Қамоқхоналарда қонун ижролари ва жазолар ижроси юзасидан давлат назо- ратини Ўзбекистон Республикаси Прокуратура органлари амалга оширади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2004 йил 11 мартдаги Фармонига биноан, Ўзбекистон Республикаси Бош Прокуратурасида суд қарорларини ижро- сини ва қамоқка олинганларни сақлаш жараёнларини таъминлашда қонунларга буйсунишни назорат қилиш бошқармаси жорий этилиб, Кораколпогистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар прокуратураларида хам бундай булимлар ташкил этилди.
Ушбу Фармонга биноан, назорат Ўзбекистон Республикаси Бош Проку- рорининг 2004 йил 11 майдаги “Суд қарорлари ва бошқа орган хужжатлари, шунингдек, қамоқка олинганларни сақлашда қонунларга риоя қилиш назо- ратини такомиллаштириш тўғрисидаги” буйругига кура амалга оширилади.
Парламент назорати Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Инсон Ҳуқуқлари буйича Вакили (Омбудсман) институти томонидан амалга оширилади.
Шунигдек, Ўзбекистон Республикаси Олий суд Пленумининг “Гумон қилинувчи ва айбланувчини ҳимоя Ҳуқуқи билан таъминлашга оид қонунларни куллаш буйича суд амалиёти тўғрисида”ги Қарорининг 19-бандида айтили- шига кура: суриштирувчи, терговчи, суд (судья) қамоқ жойларидан келти- рилган шахсдан ҳар доим суриштирув, тергов ҳаракатлари утказилган пайт- да унга нисбатан кандай муносабатда бўлишганлиги хамда сақлаш шарои- ти тўғрисида сурашлари шарт. Суриштирувнинг ёки терговнинг қийноқка солиш ёхуд қонунга хилоф бошқа усуллари қўлланилганлиги тўғрисидаги ҳар бир мурожаат факти буйича шикоят қилинган важларини синчиқлаб тек- шириш, шу жумладан тиббий гувохлантириш утказиш оркали синчиқлаб текширишлари ва натижасига караб, тегишли мансабдор шахсларга нисба- тан жиноят иши кузгатишга кадар процессуал ёки бошқа Ҳуқуқий чоралар куришлари шарт.
Ўзбекистонда қийноқка солишни таъкиклашга оид укув материаллар ва маълумотлар кенг таркалишига оид фаолиятлар амалга оширилмокда. Бу фаолиятларни куплаб давлат муассасалари, нодавлат ва халкаро ташки- лотлар амалга оширмокдалар. Мисол учун, 2002-2004 йилларда БМТ, ЕХХТ ва ЮНИСЕФ ташкилотларининг халкаро хужжатлари давлат тилида ун минг нусхада чоп этилиб, шундан беш мингтаси Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ходимлари учун мулжалланган.
Ўзбекистонда Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларида ишлайдиган мута- хассисларни тайёрлаш сифатини яхшилаш хамда Қийноқка қарши конвенция нормаларига риоя қилиш доирасида етарли билимларга эга бўлишлари учун жуда куп ишлар амалга ошириляпти.
152
Дозирги кунда, Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ходимлари инсон Ҳуқуқлари соҳасида халкаро андозага мос билимларни узлаштириш буйича янги лавозим ёки янги унвон олаётганларида хам аттестациядан утишга маж- бур ҳисобланадилар.
Мамлакатимизда ва бутун ОАВларда хам инсон Ҳуқуқлари хамда Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ходимлари билан муносабатлар доимий равишда тушунтирилиб келинмокда.
Ички Ишлар Вазирлиги ва Ўзбекистон Республикаси Адвокатлар Палата- си ҳамкорлигида ушлаб туриш ва гумонлардан халос этиш хамда Ҳуқуқий химоланиш Ҳуқуқини таъминлашда амалиётга “Дастлабки тергов ва суриш- тирув жараёнларида гумон қилинувчи, айбланувчи ва ушлаб турилган шахс- ларнинг ҳимоя Ҳуқуқларини таъминлаш тартиби тўғрисида” Низом ишлаб чиқканлар. Ушбу низом Ички ишлар органлари мансабдор шахсларининг хулк-атвор, интизом қоидаларини ва ушлаб туриш, гумон қилиш, айблаш жараёнларида қийноқка солишга йул куймаслик ва ноқонуний ҳаракатларга йул қўйилмаслигини назорат киладилар.
Прокуратура органлари фуқароларнинг конституциявий Ҳуқуқларига риоя қилинишини назорат килади, қийноқка солиш татбик қилинган фактларнинг суриштирувида тезкорлик ва холисликни таъминлашда фаол иштирокларни таъминлайди. Шунингдек, прокуратура органлари ва бошқа Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар билан биргаликда фуқароларнинг ноқонуний жиноий жавоб- гарликка тортиш ҳолатларининг сабаб ва шароитларини урганадилар ва бундай ишларни олдини олиш учун тегишли чора тадбирларни ташкиллаштирадилар.
Фуқароларнинг шикоятларини куриб чиқишда ута муҳим масалалар- ни 2005 йилдан бошлаб, Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон Ҳуқуқлари буйича вакили (Омбуд­сман) тўғрисида”ги Янги тахрирдаги қонуни асосида куриб чиқилади. Янги Қонун қийноқка солиш фактлари хамда хукумат вакиллари томонидан йул қўйилган суистеъмолчиликларни мустакил равишда текширишнинг Ҳуқуқий асосини юзага келтиради. Бу Қонуннинг 10-моддасига биноан, Омбудсман ташкилот ёки мансабдор шахсларнинг ҳаракат ёки ҳаракатсизлиги буйича, бўзилган Ҳуқуқлар, фуқароларнинг эркинликлари ва қонуний манфаатла- ри буйича шикоятларни куриб чиқади, шунингдек суриштирув ишларини олиб борадилар.
Жиноят қонунчилик принципига кура, жиноят курбонлари сифатида қийноқка солинган шахслар адолатли ва мос равишда товон (конпенсация) олиш Ҳуқуқига эгадирлар. Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 18-мод- дасига кура, “Ишни юритиш жараёнида шахснинг Ҳуқуқ ва эркинликларини бўзиш окибатида унга етказилган зарар ушбу Кодексда белгиланган асослар ва тартибда ундирилиши лозим”.
Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодексининг умумий қисмида айти- лишича, Ҳуқуқи бўзилган шахс ўзига етказилган зарарнинг тўлиқ копланишини талаб қилиши мумкин.
153
Фуқаролик кодексининг 991-моддасига кура, қонунга хилоф тарзда хукм этиш, қонунга хилоф тарзда жиноий жавобгарликка тортиш, эхтиёт чораси сифатида қамоқка олишни ёки муносиб хулк-атворда бўлиш хакида тилхат олишни қонунга хилоф куллаш, қамоқ тарикасидаги маъмурий жазони қонунга хилоф тарзда бериш натижасида фуқарога етказилган зарар суриштирув, даст- лабки тергов, прокуратура органлари ва суднинг мансабдор шахслари айби- дан катъи назар, қонунда белгиланган тартибда давлат томонидан тула хажмда туланади. Суднинг қарори билан зарарни коплаш зарар етказилишида айбдор бўлган мансабдор шахслар зиммасига юкланиши мумкин.
Фуқаролик кодексининг 1021-моддаси маънавий зарарни коплаш хакида бўлиб, унга кура шахс етказилган зарарни тўлиқ ундириш Ҳуқуқига эгадир. Ушбу кодекснинг 1021-моддаси 2-бандига биноан, маънавий зарар уни етка- зувчининг айбидан катъи назар, агар зарар фуқаронинг ҳаёти ва соглигига ортиқча хавф манбаи томонидан етказилган булса, зарар фуқарога уни қонунга хилоф тарзда хукм қилиш, қонунга хилоф тарзда жиноий жавобгарликка тор- тиш, эхтиёт чораси сифатида қамоқка олишни ёки муносиб хулк-атворда бўлиш хакида тилхат олишни қонунга хилоф тарзда куллаш, қонунга хилоф тарзда маъмурий жазо куллаш ва қонунга хилоф тарзда ушлаб туриш натижасида етказилган булса зарар копланади.
Қийноқ таъсири остида ёзилган ҳар кандай шикоят хеч кандай суд мухокамасида исбот ёки асос бўлиб ҳисобланмайди. Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг 2003 йил 19 декабрдаги қарорига кура, қийноқка солиш, зурлик ишлатиш, куркитиш, алдаш хамда инсонга нисбатан бошқача шафкатсиз ёки унинг шаъни ва қадр-қимматини камситувчи муомалада бўлиш, шунингдек қонунга хилоф бошқа чоралар куллаш, шу жумладан, гумон қилинувчининг, айбланувчининг ҳимоя Ҳуқуқини бўзиш натижасида олинган далиллар айблов асосига қўйилиши мумкин эмас. Суриштирувчи, терговчи, суд (судья) қамоқ жойларидан келтирилган шахсдан ҳар доим суриштирув, тергов ҳаракатлари утказилган пайтда унга нисбатан кандай муносабатда бўлинганлиги хамда сақлаш шароити тўғрисида сурашлари шарт.
Юкоридагиларга кура, Ўзбекистон Республикаси Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлари қийноқ хамда муомала ва жазолашнинг каттик, шафкатсиз, инсо- нийликка зид ёки қадр-қимматни камситувчи турларига қарши Конвенция талабларини амалга оширишнинг ўзига хос хусусиятларини қуйидаги ҳолатлар юзасидан урганиши мумкин:
• инсоннинг шахсий Ҳуқуқларига тажовуз;
• бу халкаро ҳарактердаги жиноятга тегишли;
• шахснинг қадр-қиммати ва унинг ҳаёти ва соглигига тажовуз;
• бу инсон рухий оламини аянчли окибатларга олиб келади;
• қийноқка солингандан сўнг зарарни масъулият билан коплаш;
• мансабдор шахсларнинг содир этган жиноятига жавобгарликни назарда тутиш;
• халкаро хамжамият олдида давлатнинг масъулияти.
154
Давлатлар қийноқка қарши Конвенцияга амал қилиш масаласида амалий ишларини ҳаётга татбик қилишлари лозим: Қонунчиликка оид тадбирлар, қийноқка солишга йул куймаслик ва олдини олиш масалаларида Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини Ҳуқуқий тадбирларни ташкиллашти- риш, тарбиявий-маънавий тадбирларни шакллантириш, тез-тез ва уз вактида қийноқка солиш жараёнларини текшириш, курилган моддий ва маънавий зарар- ларга товон (компенсация) беришни ташкиллаштириш лозим.
Хулоса қилишимиз мумкинки, 1995 йил 31 августдан Ўзбекистон Республика- си Қийноқка қарши конвенциянинг иштирокчиси ҳисобланиб, унга кура, маз- кур Конвенция буйича тадбирларни амалга ошириш ва амалиётда татбик этиш тўғрисида миллий маъруза намоён этиш қоидаларини ишлаб чиқкан.
Ўзбекистон Республиксининг Биринчи миллий маърузаси 1999 йилда Қийноқка қарши Қўмитада куриб чиқилган. 2002 йил май ойида эса Ўзбекистон Республикасининг Иккинчи маърузаси тингланди. Учинчи маъруза, ўзида жуда куп ишларни мужассам этган бўлиб, Ўзбекистонда охирги йилларда Конвен­ция ва БМТнинг Қийноқка қарши Қўмитаси тавсиялари асосида амалга ошири- ладиган ишлар баён этилган. Бу барча тавсиялар бевосита Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ва уларнинг фаолиятига, яъни инсон Ҳуқуқлари соҳасида халкаро стандартларга риоя этилиши, купол ва гайриинсоний, шунингдек инсон қадр-қимматини камситувчи муносабатларга йул куймасликка доир талабларни амалга оширишлари шарт.
155
11-БОБ.
ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИ ВА ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ЖИНОЯТ-ИЖРОИЯ ҚОНУНЧИЛИГИ
11.1. Махкумлар билан муомала қилишда инсон Ҳуқуқлари буйича халкаро стандартларнинг аҳамияти
Мустакиллик йилларида Ўзбекистонда суд-Ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш, фуқароларнинг Ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларининг суд томонидан ҳимояланишини кенгайтириш, адолатли судловни амалга оширишда қонунийликни таъминлаш буйича тизимли ва боскичма-боскич амалга ошириладиган чоралар курилди. Жиноий, жиноий-процессуал ва жиноят-ижроия қонунчиликни либерали­зация қилиш жараёнининг эволюцион тарзда амалга оширилиши инсон хуку кларига риоя этилишининг муҳим кафолати булди. Хусусан, Жиноят-ижроия кодексига кири- тилган узгартиришлар жазони ижро этиш муассасаларида жазони уташ шароитла- рини сезиларли даражада яхшилаш, Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг, шу жумладан, жазони ижро этиш муассасаларининг фаолиятини назорат қилишнинг самарали механизмларини ишга тушириш имконини яратди.
1997 йил 25 апрелда қабул қилинган ва 1997 йил 1 октябрдан кучга кирган Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-ижроия кодекси жиноий жазони ижро этиш- нинг умумэътироф этилган, шу жумладан, халкаро хамжамият томонидан хам тан олинган демократик ва инсоний принципларни амалга оширишга каратилган.
Ўзбекистон 70 дан ортиқ инсон Ҳуқуқлари буйича шартномаларга, шу жум- ладан, ЕХДТнинг инсонийлик мезонлари буйича хужжатларига хам кушилган бўлиб, улар асосида уз қонунчилигини инсон Ҳуқуқларини ҳимоялаш буйича халкаро актларга, шу жумладан, жиноятчиликка қарши кураш соҳасида хам, мувофиклаштириш мажбуриятларини қабул килган. Ушбу мажбуриятларга кура иштирокчи давлатлар хибсда ёки қамоқда сақланувчи барча шахслар билан муомалада бўлишда инсонийликни ва инсон шаънининг хурмат қилинишини таъминлайдилар (32.2-банд).
Инсон Ҳуқуқларини ҳимоялаш ва махкумлар билан муносабатда бўлиш тўғрисидаги халкаро шартномаларда ифодаланган принциплар ва умумий ҳолатларнинг Ўзбекистон жиноят-ижроия қонунчилиги учун аҳамияти шундан иборатки, улар давлатлараро ҳарактерга эга, барқарор, муайян мамлакатда тур- ли сиёсий, ғоявий, иқтисодий ва криминалогик омиллар таъсири остида юза- га келадиган ижтимоий конъюнктура таъсирига учрамаган ва шундан келиб чиқкан холда миллий қонунчилик ва Ҳуқуқни тадбик этиш фаолиятини ривож- лантириш учун аниқ мулжал бўлиб хизмат килади. Ушбу принциплар БМТга
156
аъзо давлатларнинг куп йиллик юридик амалиётига асосланган холда ишлаб чиқилган.
Ўзбекистон миллий қонунчилигида Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар- нинг вазифаларига кирувчи асосий инсон Ҳуқуқлари ва эркинликларининг ҳимояланишини, куллаб-кувватланишини ва уларга риоя этилишини кафо- латловчи принциплар нафақат мустахкамланган, балки уларни амалга оши- риш механизми хам белгилаб қўйилган. Яна шуни хам эътиборга олиш зарур- ки, халкаро шартномалар умумий табиатга эга бўлган нормалар (принцип- нормалар) билан бир қаторда уларни ратификация килган давлатлар учун маж­бурий булмаган тавсия-нормаларни хам уз ичига олади. Миллий қонунчиликда хам, давлат органлари фаолиятида хам принцип-нормалардан чекинишга йул қўйилмайди. Бу ҳолат бевосита Инсон Ҳуқуқлари декларациясининг 30-моддаси ва Фуқаролик ва сиёсий Ҳуқуқлар тўғрисидаги халкаро пактнинг 5-моддасидан келиб чиқади. “Хаттоки фавкулодда ҳолатлар хам қийноқ ёки бошқа шафкатсиз, гайриинсоний ёхуд инсон қадр-қимматини камситувчи муомала ва жазо турла- рини оклаш учун асос бўлиб хизмат кила олмайди” (Барча шахсларни қийноқ ёки бошқа шафкатсиз, гайриинсоний ёхуд инсон қадр-қимматини топтовчи муносабат ва жазо турларидан ҳимоялаш тўғрисидаги декларация, 3-модда). Турли халкаро шартномаларда баён этилган бу каби принцип-нормалар бар­ча асосий инсон Ҳуқуқлари ва эркинликларини камраб олган.
Инсон Ҳуқуқлари тўғрисидаги халкаро шартномаларда баён этилган бошқа қоидалар, миллий қонунчилик актларини ишлаб чиқишда ва Ҳуқуқни тадбик этиш амалиётида ҳисобга олиниши лозим булсада, давлатлар учун тавсиявий ҳарактерга эгадирлар. Мисол учун Махбуслар билан муомалада бўлишнинг минимал стандарт қоидаларининг баъзи ҳолатларида, хусусан, 2-бандида қуйидагилар ёзилган: “Дунёдаги юридик, ижтимоий, иқтисодий ва географик шароитларнинг ҳар хиллигини эътиборга олган холда ушбу қоидаларнинг бар- часини хамма ерда бир хилда куллаб булмаслиги аниқ”. Шу билан бир қаторда уларни амалга оширишга доимо интилиш зарурлиги таъкидланади, чунки улар БМТнинг фикрига кура амалга оширилиши мумкин бўлган минимал шартларни акс эттиради. ЕХХТнинг 1989 йил 15 январда қабул килган Инсонийлик мезон­лари тўғрисидаги Вена шартномасида кайд этилишича, “аъзо давлатлар БМТ томонидан қабул қилинган Махбуслар билан муомалада бўлишнинг минимал стандарт қоидалари хамда БМТ томонидан қабул қилинган Ҳуқуқ-тартиботни сақлаш буйича мансабдор шахсларнинг хулк-атвор кодексига амал киладилар”.
Шу муносабат билан махкумлар ва олдини олиш чораси сифатида хибсда сақланаётган шахслар билан муносабатда бўлишда халкаро шартномалардаги принцип-нормалар ва тавсия-нормаларни чегаралаш масаласи кутарилади. Бун­дай чегаралаш инсон Ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси (1948), Фуқаролик ва сиёсий Ҳуқуқлар тўғрисидаги халкаро пакт (1966) хамда Қийноқ хамда муо- мала ва жазолашнинг каттик, шафкатсиз, инсонийликка зид ёки қадр-қимматни камситувчи турларига қарши конвенцияда (1984) эълон қилинган асосий инсон Ҳуқуқлари ва эркинликларига асосланган бўлиши керак.
157
Айнан, уларда инсон Ҳуқуқлари тўғрисидаги асосий ҳолатлар мустахкамланган ва улар орасидан энг муҳимлари белгилаб берилган. Бирок Махбуслар билан муомалада бўлишнинг минимал стандарт қоидалари каби махсус максадда ишлаб чиқилган халкаро актда хам мазкур шахслар билан муомалада бўлишнинг нафақат тавсия-нормалари, балки, принцип-нормалари хам баён этилган. Барча шахсларни қийноқлардан ҳимоялаш тўғрисидаги декларациянинг 1-моддасида Минимал стандарт қоидаларга мурожаат этилиши бежиз эмас. Бундан ташкари, БМТнинг “Минимал қоидалари” озодликдан махрум этилган шахснинг бирин- чи даражали Ҳуқуқларини камраб олувчи хамда миллий қонунчиликда албатта мустахкамланиши шарт бўлган махкумлар билан муносабатда бўлишнинг “Асо- сий принципи” ва “Етакчи принциплари” ни белгилаб беради. Шу муносабат билан БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 1988 йил 9 декабрда қабул қилинган “Ҳар кандай шаклда ушланиши ва қамоқка олиниши лозим бўлган барча шахс- ларни ҳимоялаш принциплари мажмуаси” нинг аҳамияти бекиёсдир.
Мазкур йуналишда Ўзбекистонда ишлаб чиқилаётган жазони ижро этишни тартибга солувчи қонунчилик актларида жиноий жазони ижро этишда инсон Ҳуқуқлари тўғрисидаги халкаро шартномалар, махбуслар билан муносабат- да бўлиш, уларни назорат қилиш, жазони утагач қайта ижтимоийлашуви ва мослашувига кумаклашиш қоидаларини белгиловчи алоҳида конвенциялар- да баён этилган умумий принципларни амалга ошириш заруриятидан келиб чиқкан холда нихоятда жиддий норма ижодкорлиги ишлари амалга оширилди.
Халкаро шартномалар таҳлили, улардан урин олган масалаларнинг Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроия кодекси ва унинг қўлланиши учун биринчи дара- жали аҳамиятга эга бўлган асосий гурухларини ажратиб олиш имконини берди: биринчидан, инсон Ҳуқуқлари тўғрисидаги ҳолатларни амалга ошириш масалалари;
иккинчидан, инсон Ҳуқуқларини ҳимоялаш ва уни махкумлар Ҳуқуқий макомида амалга ошириш;
учинчидан, махкумлар билан муносабатда бўлишнинг умумий қоидалари; туртинчидан, жазони ижро этиш муассасалари хизматчиларига қўйиладиган талаблар. Уларнинг ҳар бирини батафсилрок куриб чиқамиз.
11.2. Инсон Ҳуқуқлари тўғрисидаги халкаро шартномалар ва уларнинг Ўзбекистон Республикаси Жиноий-ижроий кодексида амалга оширилиши
Инсон Ҳуқуқлари тўғрисидаги асосий халкаро шартномалар шахснинг жамиятдаги ҳаёти ва фаолиятининг, шу жумладан, адолатли жиноий суд- ловни амалга оширишнинг етакчи соҳаларини камраб олади. Юкорида санаб утилган халкаро шартномалар Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроия кодекси принципларини шакллантириш учун асос бўлиб хизмат килган. Улар қаторига жазони ижро этишда қонунийликни таъминлаш, махкумларнинг қонун олдида тенг Ҳуқуқлилиги, адолат, инсонпарварлик ва демократизм,
158
жазони ижро этишни дифференциациялаш ва индивидуаллаштириш, маж- бурлов воситаларидан окилона фойдаланиш, махкумларнинг қонунга итоат этишларини рагбатлантириш принципларини киритиш лозим (ушбу принци- плар бу ерда миллий Ҳуқуқимизда қабул қилинган терминологияда берилди; халкаро Ҳуқуқда улар узгача шаклда баён этилган).
Инсон Ҳуқуқлари тўғрисидаги халкаро шартномаларда қуйидагилар эъти- роф этилади:
биринчидан, хеч кимнинг суд хукми ёки қарорисиз озодликдан махрум этилиши мумкин эмас;
иккинчидан, махкумларни иркий, тил, диний, сиёсий ёки бошқа эътикод, миллий ёки ижтимоий келиб чиқиши, жинсий, ёш, мулкий ҳолати белгила- рига кура ҳар кандай камситиш такикланади;
учинчидан, озодликдан махрум этилган барча шахслар инсоний муносатда бўлиш, инсон шахсига хос бўлган қадр-қимматининг хурматланиши, жамиятдан қайта ижтимоийлашуви учун ҳар тарафлама ёрдам олиш Ҳуқуқига эгадирлар.
Санаб утилган ҳолатларнинг жазонинг ижро этилишини тартибга солувчи Ўзбекистон миллий қонунчилиги билан кай тарзда мувофиклаштирилганини куриб чиқамиз. Ўзбекистон жиноят-ижроия қонунчилигида мазкур принцип- ларни акс эттирувчи махсус нормалар мавжуд. Улар алоҳида институтлар ва қонунчилик актларининг нормаларидан урин олган ёки улардан келиб чиқади. Дакикатан хам Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроия кодексининг 5-модда- сида “жазони ижро этиш учун суднинг қонуний кучга кирган хукми ёки қарори хамда амнистия ёки афв акти асос булади”, деб курсатилган. Жиноят-ижроия кодексининг 2-моддасида таъкидланишича, “жиноят-ижроия қонунчиликнинг вазифалари жазони ижро этиш, махкумларни тузатиш, жиноят содир этили- шининг олдини олиш, махкумларнинг қонуний Ҳуқуқлари, эркинликлари ва манфаатларини ҳимоялашдан иборат”.
Принцип-нормаларни узак деб аташ мумкин: қонунчиликнинг ушбу соҳасига тегишли барча институтлар уларга асосланади. Шунинг учун улар Жиноий- ижроий кодекснинг 6-моддасида кайд этилган. Мазкур принципларнинг жиноят- ижроия қонунчилик учун ижтимоий аҳамияти шундан иборатки, махкумнинг, айникса, озодликдан махрум этилган шахснинг Ҳуқуқлари чекланади ва таби- ийки, у тегишли ижтимоий-Ҳуқуқий ҳимояга мухтож булади. Жиноят-ижроия кодексда баён этилган жазони ижро этиш принциплари инсон Ҳуқуқлари буйича ва озодликдан махрум этилган шахслар билан муносабатда бўлиш тўғрисидаги халкаро шартномаларнинг қоидаларини етарлича тўлиқ акс эттиради. Улар қаторига қонунийлик ва махкумларнинг қонун олдида тенглиги, инсонпарвар- лик ва демократизм принциплари хам киради. Улар ЖИКнинг асосий инсти- тутлари ва нормаларида, хусусан, махкумларнинг Ҳуқуқий макоми, уларни тузатиш воситалари ва бошқаларга берилган таърифларда уз аксини топган.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроия кодексида Қийноқ хамда муома- ла ва жазолашнинг каттик, шафкатсиз, инсонийликка зид ёки қадр-қимматни камситувчи турларига қарши конвенцияга киритилган асосий ғояларни акс
159
эттирувчи принциплар баён этилган. Улар жазони ижро этиш муассасалари ва жазони ижро этувчи бошқа органлар ходимларини махкумлар билан инсо- ний муносабатларда бўлишга йуналтиради.