1-mavzu. Iqtisodiy tahlilning shakllanishi va

3.2-jadval

_oy uchun mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha rejaning bajarilishi

Mahsulot turi	Ishlab chiqarish hajmi, mln so‘m			Rejadan og‘ish (+; –)
	reja	haqiqatda	mutlaq, mln so‘m.		nisbiy, %
A	300	327	+27		+9,0
B	250	225	–25		–10,0
va hokazo
Jami	550	552	+2		+0,4

O‘tgan davrning haqiqatdagi ma’lumotlari reja ko‘rsatkichlarining asoslanganligini tekshirish uchun foydalaniladi. Buning uchun o‘tgan 5-6 yil haqiqatdagi ma’lumotlarining o‘rtachasi joriy yilning reja ma’lumotlari bilan qiyoslanadi.

3.3-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar shundan darak beradiki, reja bo‘yicha A turdagi mahsulot ishlab chiqarish yetarlicha asoslangan hisoblanadi. B turdagi mahsulot esa to‘rt davr o‘rtachasidan oshiqcha bo‘lib, bozor talabiga ham mos tushmagan. Shuning uchun mazkur ko‘rsatkich [phone]) mln so‘mga ko‘p belgilangan. Joriy yil rejaviy ko‘rsatkichlarining bajarilish holatini 3.2-jadvaldan bilib olsa bo‘ladi.

3.3-jadval

Mahsulot ishlab chiqarish (taqqoslama narxlarda), mln so‘m

Mahsulot turi	O‘tgan yillar				To‘rt davr uchun o‘rtachasi	Reja (kelgusi davr)
	1	2	3	4
A	280	300	300	320	300	300
B	200	205	218	221	211	250
va hokazo
Jami	480	505	518	541	511	550

Ko‘rsatkichlarning haqiqatdagi darajasini rejadagi bilan qiyoslash korxona faoliyati samaradorligini oshirishda foydalanilmagan zaxiralarni aniqlash uchun ham zarur. Agar reja bo‘yicha qandaydir tadbir bajarilmagan bo‘lsa, u holda buni mahsulot ishlab chiqarish o‘sishida, uning tannarxini pasaytirish, foyda va rentabelligi o‘sishini foydalanilmagan zaxiralar sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Misol uchun, aniq B mahsulot bo‘yicha innovatsion chora-tadbirlar rejasining bajarilishi (3.4-jadval).

3.4-jadval

Innovatsion chora-tadbirlar rejasining bajarilishi, mln so‘m

Tadbirlar	Reja bo‘yicha	Haqiqatdagi	Rejadan mutlaq og‘ishish (+; –)	Reja bajarilishi (+;–), %
Uskunalar modernizatsiyasi	30	22	–8	–26

O‘rganilayotgan holatda yangi texnologiyalar joriy etish va uskunalar modernizatsiyasi bo‘yicha reja bajarilmagan. Ushbu omillarning mehnat unumdorligi o‘sishiga ta’sirini bilgan holda, shunga bog‘liq ravishda mahsulotlar hajmi qanchalik kamayganini hisoblash qiyin emas.

Iqtisodiy tahlilda u yoki bu ko‘rsatkichlar bo‘yicha erishilgan darajasini istiqbolli reja-prognoz ma’lumotlari bilan taqqoslash ham muhim ahamiyat ega. Bunday taqqoslash istiqbolli reja bajarilishi jarayonini, haqiqatdagi natijalarning kutilgandan og‘ishini va kelgusi davr vazifalarini oldindan ko‘rishga imkon beradi. Analitik ishlar amaliyotida haqiqatdagi natijalarni tasdiqlangan me’yor va standartlar bilan taqqoslashda keng foydalaniladi (3.5-jadval), u mahsulot ishlab chiqarish resurslarining tejalishi yoki sarfi oshganligini aniqlash, ulardan ishlab chiqarish jarayonida foydalanish samaradorligini baholash, mahsulot chiqishining o‘sishi va uning tannarxini pasaytirishda foydalanilmagan imkoniyatlarni aniqlash
uchun zarur.

3.5-jadval

Korxonaning material resurslaridan foydalanilishiga oid ma’lumotlar

Resurslar turi	Resurs xarajatlari, t		Me’yordan og‘ishish (+; –)
	me’yor o‘yicha	haqiqatda	mutlaq	foizda
Neft mahsulotlari	600	615	+15	+2,5
Xom ashyo	1200	1176	-24	-2,0
Yonilg‘i	2500	2750	+250	10,0
va hokazo

Iqtisodiy tahlilda ham haqiqatda erishilgan natijalarni o‘tgan davr ma’lumotlari bilan taqqoslash juda ko‘p qo‘llaniladi. Bu o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar o‘zgarishlariga oid sur’atlarni baholashga va iqtisodiy jarayonlar rivojlanishi tendensiyalari va qonuniyatlarini aniqlashga imkon beradi.

3.6-jadval

Asosiy ko‘rsatkichlar dinamikasi

Yillar

Mahsulotlar ishlab chiqarish hajmi

Ishchilar soni

Bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot

	mln so‘m	bazis yilga nisbatan % da	kishi	bazis yilga nisbatan % da	ming so‘m	bazis yilga nisbatan % da
2006	830	–	1094	–	758,7	–
2007	910	9,6	1087	–0,7	837,2	+10,3
2008	930	2,2	1075	–1,2	865,1	+3,3
2009	1150	1,2	1064	–1,1	1080,8	+24,9
2010	1200	4,3	1000	–6,1	1200,0	+11,0

3.6-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, mahsulot ishlab chiqarish hajmi o‘sish, ishchilar soni esa kamayish tendensiyasiga ega. Bu o‘sish va kamayish mehnat unumdorligining bazis yilga nisbatan ortishiga sabab bo‘lgan.

Korxonada tegishli ko‘rsatkichlarni texnika, texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil qilish sohasida erishilgan eng yaxshi natijalar bilan taqqoslash biznes samaradorligini oshirish zaxiralarini izlashga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bunda ichki korxona va korxonalararo taqqoslash bo‘lishi mumkin. Korxonaning ichida ko‘rsatkichlarning o‘rtacha darajasini uning alohida segmentlari yutuqlari bilan taqqoslash olib boriladi va ularning muvaffaqiyati sabablari o‘rganiladi. Korxonalararo qiyosiy tahlil jarayonida tahlil qilinayotgan korxonaning ko‘rsatkichlari mavjud eng yaxshi natijalarga, xo‘jalik yuritishning bir xil boshlang‘ich sharoitlariga ega yetakchi korxonalar ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanadi. Tahlil qilinayotgan korxonaning faoliyat natijalarini raqobatdosh korxonalar ma’lumotlari bilan taqqoslash katta ahamiyat ega.
Korxonalararo taqqoslash quyidagi maqsadda olib boriladi:

• 
  korxona va o‘xshash korxonalardagi faoliyat natijalari qanday nis- batlanishini rahbarlarga ko‘rsatish;
  
• 
  biznesning kuchli va kuchsiz tomonlariga rahbarlar e’tiborini jalb qilish;
  
• 
  korxonaning faoliyat samaradorligini baholash va uning strategik va taktik siyosatiga tuzatishlar kiritish uchun obyektiv baho berish.
  

Korxonalararo qiyosiy tahlil sohasida eng so‘nggi yutuq bu – benchmarking. Bu nafaqat xususiy sohaning, balki boshqa sohalardagi fan va amaliyot yutuqlariga asoslangan yetilib kelayotgan muammolar haqida oldindan ogohlantiruvchi tizimdir. U raqobatda ustunlikka erishish va uni saqlash uchun talab qilingan axborotlarni olish instrumenti sifatida foydalaniladi. Benchmarking korxona va yetakchilar o‘rtasida erishilgan natijalardagi tafovut mohiyatini tushunishga ko‘maklashadi. Menejerlarni yangiliklarni izlashga yanada undaydi, innovatsion faoliyat uchun baza hosil qiladi. Yuqori rahbariyatni xususiy biznesda strategik va taktik boshqaruv qarorlari bo‘yicha ilg‘or qarorlar qabul qilishga undaydi, mahsulot va xizmatlar bozorida yetakchi o‘rin egallashga ko‘maklashadi.
Korxonalarni taqqoslash bevosita va bilvosita bo‘lishi mumkin. Raqobat va tijorat siri tufayli raqobatdosh korxonalar kamdan kam axborot ayirboshlashadi. Shuning uchun bir korxonaning holati bilan boshqasiniki o‘rtasida bevosita taqqoslash o‘tkazish doimo ham mumkin bo‘lmaydi – odatda, muayyan soha bo‘yicha e’lon qilingan o‘rtacha statistik ma’lumotlarga yoki aksionerlik jamiyati
va mas’uliyati cheklangan jamiyat hisobotiga asoslangan bilvosita taqqoslash bilan cheklanishga to‘g‘ri keladi.
Tahlil qilinayotgan korxona ko‘rsatkichlarining haqiqatdagi darajasini soha bo‘yicha (vazirlik, birlashma, kontsern) o‘rtacha ko‘rsatkichlar bilan qiyoslash ham iqtisodiy tahlilda katta ahamiyat ega. Bunday taqqoslash tahlil qilinayotgan korxonaning ushbu sohaning boshqa xo‘jalik subyektlari o‘rtasida reytingini aniqlash, korxonaning rivojlanishi darajasini yanada to‘liq va obyektiv baholash, uning xo‘jalik faoliyati natijalarini belgilovchi umumiy va o‘ziga xos omillarni o‘rganish, operatsion va moliyaviy risk darajasini baholash uchun zarur.
Taqqoslashda parallel va dinamik qatorlarni qiyoslash turli ko‘rsatkichlar o‘rtasida aloqa shakllari va yo‘nalishlarini aniqlash va asoslash uchun foydalaniladi. Shu maqsadda ko‘rsatkichlardan birini tavsiflovchi raqamni o‘suvchi yoki kamayuvchi tartibda ranjirlash va shunga bog‘liq ravishda boshqa tadqiq etilayotgan ko‘rsatkichlarni qay tarzda o‘zgarishini ko‘rib chiqish zarur.
3.7-jadvalda qishloq xo‘jalik ekinlari va tuproq hosildorligi bo‘yicha tumanning o‘nta fermer xo‘jaligiga oid ranjirlangan ma’lumotlar keltirilgan. Ushbu ma’lumotlarni o‘rganish o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar o‘rtasida chambarchas aloqa mavjudligini tasdiqlaydi: tuproq sifati oshganda don ekinlari hosildorligi o‘sadi va aksincha.