1-Мавзу: Кириш. Ўзгармас ток манбалари ва электр занжирлари Режа

Синусоидал функциянинг таъсир этувчи қийматлари.
Ҳар қандай электр занжиридаги токнинг қийматини билиш, баҳолаш ёки аниқлаш муҳим аҳамиятга эга.
Ўзгармас ток занжирида ток миқдори доимо ўзгармас бўлгани учун уни электр занжири қонунлари ёки ўлчаш асбоблари ёрдамида ўлчаш мумкин. Ўзгарувчан ток занжирида эса ток ўз йўналиши ва қийматини узлуксиз ўзгартириб туради, шунинг учун уни ихтиёрий лаҳзадаги оний қийматлар орқали баҳолаб бўлмайди. Шу боисдан ўзгарувчан токнинг тасир этувчи (эффектив) ёки ўртача қийматидан фойдаланилади.
Умумий ҳолда, ўзгарувчан токнинг таъсир этувчи қиймати деб, мазкур токнинг давр ичида қаршиликдан ўтаётиб, худди шу катталикдаги ўзгармас ток таъсирида ажралиб чиқадиган иссиқлик миқдорига эквивалент бўлган қийматига айтилади.
Маълумки, ўзгармас токнинг қаршиликдан давр ичида ўтишида ажралиб чиққан иссиқлик миқдори:

Шу даврда ўзгармас токнинг қаршиликдан ўтган синусоидал ток таъсиридан ажралиб чиққан иссиқлик миқдори эса:

Қуйидаги ўзгаришлар натижасида

Чунки

Демак,

Иккала ток иссиқлик таъсирининг эквивалент шарти га биноан
ёки
ёки

Демак, синусоидал ўзгарувчан токнинг таъсир этувчи қиймати унинг максимал қийматидан марта кичикдир.
Юқоридагига ўхшаш йўл билан синусоидал ўзгарувчан ЭЮК ва кучланишларнинг ҳам таъсир этувчи қийматларини ёза оламиз:
; .
Ўзгарувчан ток занжирларидаги барча ўлчов асбоблари синусоидал катталикларнинг таъсир этувчи қийматларини ўлчашга мўлжалланган.
Синусоидал катталикларнинг таъсир этувчи қийматлари ўзгарувчан ва ўзгармас ток занжирлари орасидаги асосий қонуниятларни боғлашда ўхшаш математик ифодалар олинишига имкон беради.
Синусоидал катталикларнинг ўртача қиймати. Баъзан электр занжирларининг ва ўзгарувчан ток қурилмаларининг ишлаши таҳлил қилинганда синусоидал ўзгарувчан катталикларнинг ўртача қийматини аниқлаш керак бўлади. Умуман, синусоидал катталикларнинг давр ичидаги ўртача қиймати нолга тенг бўлганидан унинг мусбат ярим даврдаги ўртача қиймати инобатга олинади (2.7-расм). У ҳолда ток нинг ўртача қиймати:



2.7-расм
Демак, синусоидал токнинг ўртача қиймати мусбат ярим даврдаги оний токлар йиғиндисининг ўртача арифметик қийматига тенг.
Юқоридагига ўхшаш йўл билан ЭЮК ва кучланишнинг ҳам ўртача қийматларини топиш мумкин:

.
Ўзгарувчан токнинг таъсир этувчи қийматининг унинг ўртача қийматига нисбати синусоида шаклининг коэффициенти ни ифодалайди:
.
Олинган нисбат синусоидал ўзгарувчан катталикларнинг ўртача қийматлари маълум бўлса, уларнинг таъсир этувчи қийматларини аниқлашга ва аксинча, таъсир этувчи қийматлари маълум бўлса, ўртача қийматларини аниқлашга имкон беради:
; ; .
“Венн диаграммаси”