1 мавзу: “микроиқтисодиёт” фанининг мазмуни, мақсади ва вазифалари

2.3. Талаб ва таклиф функциялари 
Замонавий иқтисодий назариянинг аниқроқ бўлиши, у ўрганадиган иқтисодий 
жараёнларнинг 
миқдорий 
муносабатларини 
ўрганиш 
учун 
математик 
инструментдан кенгроқ фойдаланишни тақозо қилади. Ҳозирги вақтда 
иқтисодчилар иқтисодий жараёнларни ўрганишда модел тушунчасидан кенг 
фойдаланмоқдалар.
Модел деганда, иқтисодий жараённинг схемаси, лойиҳаси, математик 
формулалар билан ифодаланиши тушунилади. Бу ерда кенгроқ ишлатиладиган 
моделлардан бири иқтисодий-математик моделлардир. Иқтисодий математик 
моделлар, иқтисодий жараёнларнинг миқдорий муносабатларини функция, 
тенглама, тенгсизликлар орқали ифодалайди. 
Функция - бу математик тушунча бўлиб, боғлиқ ўзгарувчи билан эркин 
ўзгарувчилар ўртасидаги миқдорий боғлиқликни ифодалайди. 
Агар функция битта боғлиқ ўзгарувчи билан, битта эркин ўзгарувчи
ўртасидаги боғлиқликни ифодаласа, унга бир ўзгарувчили функция дейилади ва у 
қуйидагича ёзилади:
)
(x
f
y =
Агар функцияда эркин ўзгарувчилар сони n -та 
(
)
1

n
бўлса, 
n
x
x
x
,...,
,
2
1
, у 
ҳолда n  ўзгарувчили функцияни оламиз: 
(
)
n
x
x
x
f
y
,...,
,
2
1
=
Бир ўзгарувчили функцияга мисол сифатида нархга боғлиқ бўлган талаб 
функциясини қараш мумкин: 
)
(P
f
Q
D
=
бу ерда: 
D
Q
- талаб миқдори; 
P
- бир бирлик маҳсулот нархи. 
Талаб функцияси маҳсулот нархи 
P
бўлганда, истеъмолчи қанча максимал 
миқдорда маҳсулот сотиб олиши мумкинлигини кўрсатади. Нарх ошганда, талаб 
миқдори камаяди. Масалан, ўқувчи дафтарига бўлган талаб ва дафтар нархи 
ўртасидаги боғлиқлик қуйидаги жадвалда берилган. 
Битта дафтар нархи, сўм (
P
)
10 
20 
30 
Талаб, Q  (дона) 
18 
12 
6 
P 
нарх 
S 
D 
P
1
P
2
Q 
Q
Q

---

Бу жадвалдаги талаб Q  билан нарх 
P
ўртасидаги боғлиқлик, тескари 
боғлиқликдир. Нима учун деганда, нарх (аргумент) ўсиши билан талаб миқдори 
(функция қиймати) камайиб боради. 
Жадвалдаги боғлиқлик график кўринишида ҳам бўлиши мумкин (8-расм): 
8-расм. Талаб ва нарх ўртасидаги боғлиқлик графиги. 
Жадвалдаги талаб билан нарх ўртасидаги боғлиқлик аналитик, яъни функция 
шаклида берилганда у қуйидагича ёзилади: 
P
Q
D

−
=
6
,
0
24
, 
ёки талаб функциясига тескари функция
3
5
40
Q
P

−
=
кўринишида ёзилади. 
Ушбу функциялардаги Q  ва 
P
лардан бирига, унинг жадвалдаги 
қийматларини қўйсак, мос ҳолда иккинчисининг қийматини аниқлаймиз. Умуман 
олганда, чизиқли бир ўзгарувчили талаб функцияси қуйидагича ёзилади: 
P
b
a
Q
D

−
=
бу ерда
0

D
Q
ва 
0

P
, a  ва 
b
параметрлар статистик маълумотлар асосида 
ҳисобланади. 
Чизиқли талаб функциясининг графиги қуйидаги тартибда аниқланади. Нарх 
0
=