1-mavzu. Nutq a’zolari haqida umumiy ma’lumot. Nutq sistemasininganotomo-fiziologik tuzilishi. Reja: Nutq a’zolari haqida ma’lumot 2

guruhda eng nuqsonli bo'lgan chastotalarni qabul qiladiganlar 125-250 Gs.

Bu bolalar tovushlarning birortasini ham ajrata olmaydilar. faqat quloq oldida baland ovozni eshitadilar (baqiriq, poyezd gudogining ovozi).

2. 
   guruh 125-250-500 Gs chastotalarni qabul qiladi.
   

Bu bolalar faqatgina eshitibgina qolmay, «о», «и» unlilarini ajratadilar. Yaqin masofada atrof-muhitdagi tovushni eshitadilar.

3. 
   guruh nuqsonli bo'lgan va o'rtacha 125-250-500-1000 Gs. chastotalarni qabul qiladi.
   

Bu guruh bolalari quloq oldida so'zlashuv balandligidagi ovozlarga e’tibor beradilar, 3—4 unlilarni anglaydilar, ularning ko'pchiligi ba’zi tanish so'zlarni anglashadi.

4. 
   guruh 125—2000 Gs. Bu guruhdagi ko'pchilik bolalar quloq oldida va uzoq boimagan masofadagi gaplarni eshitadilar. Tanish gaplar va so'zlarni, unli va undoshlarni ajratadilar.
   

Eshitishkamchiligidaginutqiyrivojlanishlarningdarajasivaxarakteribirqatorsabablarasosidayuzagakeladi. R.M.Boskisnutqiyrivojlanishdarajasiningquyidagito'rtomilbilanaloqadorliginiko'rsatibo'tgan. Zaif eshituvchi bolalarni eshitish chastotasi hajmiga qarab kar bolalarnikidek guruhlash to'gTi kelmaydi. Chunki ko'pchilik zaif eshituvchilar keng diapazondagi 4000 Gs va yuqori chastotani qabul qiladilar. Har bir guruh zaif cshituvchilar tomonidan ayrim gaplarni eshitish imkoniyatlari bo'yicha belgilanadi. 1 darajali zaif eshituvchilarda tovush diapazonida eshitishning pasayishi 50 dB dan oshmaydi. Ularning chastotalarni qabul qilishi 125-8000 Gs atrofida. 1 m dan ortiqroq masofada so'zli tovush balandligida gaplarni ajratish imkoniyati bor. Ular bilan muloqotda bodish mumkin. 2-darajali zaif eshituvchilar­da tovush diapazonida eshitishning pasayishi 70 dB gacha. 1 m dan kamroq masofada so'zli tovush balandligidagi gaplarni ajrat­ish imkoniyati bor. Ular bilan muloqotda bodish birmuncha qiyinroq. 3-guruh tovush diapazonida eshitishning pasayishi 70 dB dan yuqori. So‘z tovushlari balandligida gaplarni ajratish quloq oldida ham qiyinlashadi; muloqot qilish faqat baland tovushda quloq yaqinida amalga oshiriladi.
Zaif eshituvchilarda mustaqil nutq jarayonining qiyinlashuvi, eshitish qobiliyatining pasayishi 15—20 dB da hosil bodadi. Buni L.V.Neyman yaxshi eshituvchilar bilan zaif eshituvchilar o'rtasidagi taxminiy chegara deb qabul qilishni taklif etadi. Zaif eshituvchilar bilan karlar o'rtasidagi taxminiy chegara esa 80 dB dir.
L.V.Neyman tomonidan yaratilgan eshitish nuqsoni tasnifi, eshitishida nuqsoni bodgan bolalarning pedagogik tasnifini ilmiy taViflashga ko'ra, maxsus differensiallab o‘qitish kerakligini tasdiqlaydi.
Eshitishida nuqsoni bodgan bolalarning yangicha pedagogik tasniflanishi R.M.Boskis tomonidan ishlab chiqilib, kompleks o'rganishga asoslangan. Nuqson strukturasini o'rganishga ilmiy yondashish R.M.Boskis tomonidan ishlab chiqilgan. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarning har tomonlama rivojlanish qonuniyatlarini o'rganishga asoslangan dalillarni solishtirib, o'rganilayotgan bolalarning rivojlanishdagi chetlashish asoslari.
Analizatorlar haqidagi I.N.Pavlov tadimotiga ko'ra, sezish organlari yagona tizim holda tushuniladi, har bir sezish organining ish holati analizatorlarning o'zaro bog'liqligidadir. R.M.Boskis, shuningdek, L.S.Vigotskiyning bolada biror-bir analizatorning buzilishi undagi ruhiyatning buzilib rivojlanishidagi murakkab strukturasi ta’limotiga ham asoslanadi. Biror-bir sezish organining yo'qolishi yoki nuqsonli bo’libishi barcha tizimga salbiy ta’sir etadi, barcha saqlanib qolgan sezish organiga turlicha ta’sir ko‘rsatadi.
Funksional holda shikastlanganlarga yaqin bo’libganlar boshqalarga ko‘ra ko'proq jabrlanadilar. Biror-bir analizator qanchalik shikastlangan organlar biian kamroq bog‘liq bo’libsa, u shunchalik yaxshi ishlaydi.
R.M.Boskis tomonidan tuzilgan pedagogik tasnif eshitish qobiliyatining nutq biian psixologik bogManishiga asoslangan. Tasnifning nazariy asosini quyidagi holatlar tashkil etadi:

• 
  eshitish qobiliyatining buzilish darajasi;
  
• 
  eshitish nuqsoni yuzaga kelgan vaqti;
  
• 
  eshitishning yo’qolganidan so‘ng bolaning qaysi pedagogik sharoitlarda bo’libishi;
  
• 
  bolaning yakka xususiyatlari.
  

Yuqoridagilardantashqari, R.M.Boskiseshitishidanuqsonlari bo’lganbolalarniikkitaasosiytoifaga bolgan: karlarvazaifeshituvchilar. Kar bolalar sirasiga tug'ma yoki erta yoshda orttirgan karlik natijasida nutqni mustaqil egallay olmaydigan bolalar kiritilgan. Zaif eshituvehi bolalar qatoriga eshitish qobiliyati pasaygan bo’lsada, minimal darajada nutqni mustaqil egallay oladigan bolalar kiritilgan. R.M.Boskis bu toifa bolalarni ikki guruhga bo’libadi.
Erta kar bo’lib qolganlar (2—3 yoshgacha). Ular umuman nutq malakalariga ega bo’lolmaganlar.
Kech kar bo’lib qolganlar. Karlik kelib chiqishidan oldin ular ma’lum nutq malakalarini cgallashga muyassar bo’libganlar va bu malakalarining ma’lum darajasi saqlangan bo’libadi.
Erta yoshda zaif eshituvehi bo’lib qolgan bolalarning nutqiy rivojlanishini eshitish qoldiqlari asosida tabiiy sharoitda, ya’ni tabiiy muloqotda olib borish mumkin.Kar bolalar nutqini shakllantirish, saqlangan analizatorlarni ishlatish, kompensatsiyalash asosida maxsus ta’limga tayangan holda amalga oshiriladi.
Faqatgina surdopedagog yordamida eshitish va ko‘rish idroki (ovoz kuchaytirgich apparatlar yordamida) tashqi vibratsiyali hamda kinestetik siljishlarni rivojlantirish mumkin.
Pedagogik tasniflashni har bir surdopedagog uchun puxta bilish, har bir toifa bolalarni keng ma'noli, maxsus bir maqsadga yo’naltirgan ishlarni olib borishga asos bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu tasnif bo‘yicha bolalar maxsus muassasalarga yo‘llanma oladilar.

1. 
   guruhdagi kar bolalar kar bolalar maktabida ta’lim olishga yo‘llanma oladilar. Ushbu maktablarda bolalarni bilimlar bi­lan qurollantirish so'zlashuv nutqini rivojlantirish bilan birgalikda jadal ravishda olib boriladi.
   
2. 
   guruhdagi kar bolalar zaif eshituvchi bolalar maktablarida ta’lim olishga yodlanma oladilar.
   
3. 
   va 4-guruhdagi kar bolalar kam intensiv va tovush chastotasi xarakteri bo'yicha katta farqli tovushlarni juda yaqin masofada ajrata oladilar (maktab qodigdrogd, har xil musiqa asboblari tovushi va hokazo). Shutiday qilib, karlarning qabul qilish chastotalari hajmini kengaytirish ularda eshitish qobiliyatini kuchaytirish, nutqlarni va atrof-muhitdagi tovushlarni farqlay olishga yordam beradi.
   

L.V.Neyman zaif eshituvchilarni uch guruhga, ularning to­vush diapazoni atrofidagi eshitishning yo^Lqolishi kattaligiga qarab ajratadi (500 dan toki 4000 Gs).
Yuqorida aytilganidek, R.M.Boskisning eshitishida nuqsoni bodgan bolalarning pedagogik tasniflanishi, eshitish va nutqni psixologik o’rganishlar asosida ko'rilgan. Eshitishida nuqsoni bodgan bolaning rivojlanishida o‘ziga xos ko‘rsatkichda, quyidagi nazariy taqsimlanishlarga asoslangan.
Yosh boladagi eshitish analizatori faoliyatining buzilishi kattalarning o'xshash nuqsonidan farqli ravishda ko‘riladi. Kat­ta odamda nuqson paydo bodgunga qadar nutq, idrok va barcha shaxsiyatlar shakllangan bodadi. Bolalik davrida cshitishni yo‘qotish esa, bolaning psixik rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, bir qator ikkilaTnchi nuqsonlarning kclib chiqishiga sabab bo‘ladi. Eshitish nuqsoni bolaning nutqiy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, karlikning erta paydo bo‘lishi esa nutqning umuman rivojlanmasligiga olib kelishi mumkin.
Eshitishida kamchiligi bo‘lgan bolalarning nuqsonli rivojlanishini to‘g‘ri tushunish uchun shu holatdagi eshitish kamchiligida nutqni mustaqil egallay olish imkoniyatini inobatga olish katta ahamiyatga ega. Birtomondan, eshitishning buzilishi nutqning me’yorida rivojlanishiga to‘sqinlik qilsa, boshqa tomondan, eshi­tishning me’yoriy rivojlanishi to‘g‘ri nutqning rivojlanish darajasiga aloqador bo'ladi. Bolada qanchalik nutqning darajasi yuqori bo‘lsa, eshitish qoldiqlarini ishlatish imkoni shunchalik samarali bo'ladi. Bundan tashqari bolada eshitish nuqsoni qanchalik yengil bo'lsa, atrofdagilar nutqiga taqlid asosida nutqni mustaqil egallash imkoniyati shuncha keng bo’libadi.
Bolada eshitish funksiyasi nuqsoniga bahoning mezoni eshi­tish qoldiqlarini nutqiy rivojlanishi uchun ishlatish imkoni hisoblanadi. Bu mczon asosida karlik va zaif eshitishlik bir-biridan farqlanadi.
Karlik — eshitish qobiliyatining umuman yo'qolganligidir. Bundan nutqni mustaqil egallay olmasligi hamda o'zgalar nutqini faqat eng yaqin masofada idrok etish holatlari mavjud. Total kar­lik kam uchraydi.
Zaif eshitish — eshitish qobiliyatining pasayishi. Bunda zaif eshituvchi eshitish funksiyasi saqlangan holda ma’lum bir mini­mal nutqiy zaxirani mustaqil egallay olish imkoniyatiga ega.