1-mavzu. Qarluqlar, O‘G‘uzlar va somoniylar davlatlari. Reja

Devoni mamlakai xos (davlat ish boqaruvchisi devoni). Bu devon saroy ta’minoti 
bilan bog‘liq sarf-xarajatlarni nazorat qilgan. Muhim davlat ishlari va ayniqsa, xazina kirim-
chiqimini nazorat qilish ham shu devon zimmasida bo‘lgan. 
Devoni vakf (vakf yerlari devoni).  Machitlar, madrasalar, umuman diniy muassasalar 
ixtiyorida bo‘lgan yer-suv, mol-mulk kabilarni boshqargan.
Devoni qozi az-ziyo (qozilik ishlari devoni). Bu devonni davlatning bosh qozisi 
boshqargan. Devon barcha viloyatlar va shaharlardagi qozilar faoliyatini nazorat qilib turgan. 
Yuqorida sanab o‘tilgan devonlarning barchasi (soxib al-borid devonidan boshqa) 
mahalliy hokimlar va oliy markaziy hokimiyatga bo‘ysungan. Ta’kidlash lozimki, Somoniylar 
davrida mahalliy boshqaruv tizimi ham samarali faoliyat yuritgan. Viloyatlar boshqaruvchilari – 
hokim, shaharlar boshqaruvchilari esa – rais deb yuritilgan. Viloyatlar hokimlari ko‘p hollarda 
hukmron sulola vakillaridan va katta ta’sirga ega bo‘lgan yirik zodagonlardan tayinlangan.
Somoniylar davrida amaldorlarni davlat xizmatiga qabul qilishda ma’lum bir talablar: 
davlat tili hisoblangan arab tilini mukammal bilish, islomiy huquq-fiqx me’yorlaridan to‘liq 
xabardorlik, tarix, adabiyot kabi ilmlardan boxabarlik, hisob-kitob ishlarida bilimdonlik va 
boshqalar mavjud bo‘lib, bu markaziy va mahalliy davlat boshqaruvi samaradorligini oshirishga 
xizmat qilardi. Davlat boshqaruvida harbiy-ma’muriy amaldorlarning mavqelari nihoyatda katta 
edi. Shuningdek, X asrda musulmon ruhoniylari ham katta obro‘ga ega edilar. Movarounnahrda 
asosan islom dinining xanifiylik mazhabi tarqalgan bo‘lib, dindorlar boshlig‘i ustod (keyinchalik 
shayx-ul-islom) Somoniylar davlatida katta mavqega ega bo‘lgan. 
Somoniylar davlatida sud ishlari shariat qonun-qoidalariga asoslangan bo‘lib, ular qozilik 
devoni tomonidan boshqarilgan. Sud jarayonidagi ishlar qozikalon, qozilar, mufti, raislar 
tomonidan amalga oshirilgan. Viloyat va shahar qozilari qozikalonga bo‘ysungan. 
Davlatda har bir viloyatlar va shaharlar hukmdorlari ko‘ngillilaridan iborat qo‘shin 
saqlagan. Ko‘ngillilar odatda ozod va boy dehqonlarning o‘g‘illaridan iborat bo‘lgan. 
Ko‘ngillilar harbiy holat vujudga kelgan vaqtda albatta yig‘ilgan. Ular viloyat va davlat 
daromadi hisobiga saqlangan. Davlat hududlari viloyat qo‘shinlari va g‘oziylarning qismlari 
bilan qo‘riqlangan. 
Yer egaligining turlari. Somoniylar hukmronligi davrida yer egaligining “mulki 
sultoniy”, “mulk yerlari”, “vaqf yerlari”, “mulki xos” va “jamoa yerlari” deb ataluvchi 5 turi 
mavjud bo‘lgan. Davlat tasarrufidagi yerlar “mulki sultoniy” deb yuritilgan. Hukmron sulola 
vakillari, mulkdor dehqon va aslzodalarning tasarrufidagi katta-katta yer maydonlaridan tortib 
mehnatkash qishloq aholisiga tegishli mayda xususiy yerlargacha “mulk yerlari” hisoblangan. 
Masjid xonaqoh va madrasalarga vaqtincha yoki abadiy foydalanish uchun berilgan yerlar “vaqf 
yerlari” deb atalgan. Bunday turlardagi yerlardan foydalanuvchilarning barchasi davlatga 
hosilning 1/3 hajmida xiroj to‘lar edi. Oliy martabali ruhoniylar va sayyidlar qo‘l ostidagi yerlar 
“mulki xos” deb yuritilgan. Bunday imtiyozga ega bo‘lgan mulkdorlar davlatga ko‘pincha 
hosilning 1/10 hisobida ushr solig‘ini to‘lagan, xolos. Hukmron sulola hamda oliy tabaqa 
vakillariga davlat oldidagi xizmatlari evaziga hadya qilingan yerlar – mulki iqto yerlari deb 
yuritilgan. 

---

6 
Bundan tashqari, qishloq jamoalari tasarrufida ham ma’lum hajmda yer maydonlari 
saqlanib, ular “jamoa yerlari” hisoblangan. Ular asosan lalmikor va tog‘oldi yerlaridan iborat 
bo‘lgan. Iqto mulki. X asrda yirik mansabdorlarning davlat oldidagi xizmati uchun yer va suvdan 
iborat katta-katta mulklar in’om qilina boshlaydi. Bunday mulk “iqto”, unga ega bo‘lgan 
mulkdorlar “muqto” yoki “iqtodor” deb yuritilardi. Iqto tarzida esa ayrim viloyat yoki shaharlar 
va tumanlar hadya etilgan. Iqto dastavval asosan oliy tabaqa zodagonlar: sulola a’zolari – 
amirzodalar va yirik mansabdorlarga in’om etilgan. Iqto mulklari avvalda bir umrga emas, balki 
ma’lum muddatga berilib, nasldan naslga o‘tkazilmagan. Iqtodorlar o‘ziga in’om qilingan 
hududlarda yashovchi aholidan olinadigan soliqlarning ma’lum qismini yig‘ib olish huquqiga 
ega bo‘lganlar. Barzikor-qo‘shchilar. IX–X asrlarda katta yer egalari kadivarlarni ishlatishdan 
ko‘ra, o‘z yerlarini qishloq jamoalarining kam yerli a’zolariga ijaraga berishni afzal ko‘radilar. 
O‘sha zamonda ijarachilar “barzikor” yoki “qo‘shchilar” deb atalardi. Davlat soliqlari (xiroj va 
ushr) yer egasidan ham, qo‘shchilardan ham alohida-alohida olinar edi.