1 Mavzu: Tabiat-inson-jamiyat munosabatlari va ekologik xavfsizlik. Reja

Biosferaning tuzilishi.

Biosferada hayotning paydo bo‘lishi. Biosferada evolutsion rivojlanish uzoq jarayon bo‘lib, ikki omil ta’sirida yuzaga kelgan, ya’ni:

1. /allogen/tashqi/kuchlar - geologik va klimatik o‘zgarishlar natijasida;

2./autogen/ichki/jarayonlar - ekosistemalar komponent-larining aktiv faoliyati ta’sirida yuzaga kelgan va uzoq geologik davrlarda organizmlar evolutsiyasi murakkab va bar xil sistemalar tuzish yo‘li bilan o‘tadi. Bunda evolutsion o‘zgarish va tabiiy tanlanish rol o‘ynaydi, ayniqsa:

1) Koevolutsiya, ya’ni biri-biriga qaram avtotrof va geterotrof organizmlar tanlovi;

2) Guruhlik tanlovi yoki sistemalar tanlovi (guruh) uchun foydali belgilarning saqlanib qolishida ahamiyati katta bo‘ladi.

Bundan 3.5-4 mlrd. yil avval Erda hayot paydo bo‘lganida atmosfera tarkibida azot, ammiak, vodorod, uglerod oksidi, metan va suv bug‘lari bo‘lgan, kislorod bo‘lmagan. Ko‘rsatilgan gazlardan tashqari atmosferada tirik organizmlar uchun zaharli gazlar ham bo‘lgan. Atmosferada kislorodning yo‘qligi tufayli azon qatlami ham bo‘lmagan va ultrafiolet nurlar Er hamda okeanlar yuzasiga etib kelgan. Ular kimyoviy evolutsiyani yuzaga keltirib, murakkab organik molekula (aminokislotalar)ning kelib chiqishiga sabab bo‘lgan, o‘z navbatida juda sodda tirik sistemalarning paydo bo‘lishiga olib kelgan. Abiotik jarayonlarda hosil bo‘lgan oz miqdordagi kislorod, ultrabinafsha nurlar ta’sirida etarli darajadagi azon qatlamini paydo qilib, birlamchi organizmlarni ultrabinafsha nurlarning salbiy ta’siridan saqlagan. Er yuzidagi birinchi tirik organizmlar achitqi zamburug‘-larga o‘xshagan anaeroblar bo‘lib, nafas olish uchun energiyani ochish jarayonidan olgan. Birlamchi sodda organizmlar bir hujayralik holatdan yuqoriga evolutsiya qila olmagan. Ular (prokariotlar)da yadro bo‘lmagan, oziqlanishi ham chegaralan-gan. Suv havzalari tagiga asta-sekin cho‘kkan organik moddalar hisobiga oziqlangan. SHu vaqtdagi organizmlar suv yuzasiga ko‘tarilmagan, sababi, suv yuzasi kuchli radiatsiya ta’sirida bo‘lgan. Hayot shu tarzda noqulay sharoitda million-million yillar davom etgan.

Organizmlar faoliyati natijasida suv muhitida erigan kislorod miqdorining asta-sekin ko‘payishi, bundan 2 mlrd. yil oldin uning atmosferaga diffuziya bo‘lishi Er tabiatida misli ko‘rilmagan o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi, hayotning keng tarqalishiga va eukariot (yadroli) organizmlarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Ulardan o‘z navbatida ancha katta va murakkab sistemalar paydo bo‘ladi. Suvdan ko‘p minerallar (masalan, temir) cho‘kmaga tushib, geologik formatsiyalarni hosil qiladi. Atmosferadagi azon qatlami qalinlashib, ultrabinafsha nurlardan tirik organizmlar saqlanishiga katta imkon tug‘iladi va hayot dengizlarning yuza qismida ham tarqala boshlaydi (Cloud, 1978) va suv yuzasida «yashil quruqlik»-hayot hosil bo‘ladi. Aerob yo‘l bilan nafas olish ko‘p hujayrali organizmlarning rivojlanishiga olib keladi. Ma’lumotlarga ko‘ra, atmosferada kislorodning miqdori 3-4% (yoki atmosferaning 0,6% qismi) bo‘lganda, bundan 1 mlrd. yillar avval yadroli hujayralar paydo bo‘lgan (hozir atmosferada kislorod 20%). Ayrim olimlarning fikricha, mustaqil mikroblarning bir-biri bilan mutalizm yo‘li bilan birlashishidan eukariot hujayralar kelib chiqqan (Margulis, 1982).

Taxminan bundan 700 mln. yillar avval kislorodning miqdori 8% ga etganda birinchi ko‘p hujayrali organizmlar rivojlangan. Kembriy davrida evolutsion portlash bo‘lib, hayotning yangi formalari rivojlanadi. Suvda bulutlar, korallar, chuvalchanglar, molluskalar, dengiz suvo‘tlari, hozirgi urug‘li o‘simlik, hayvonlarning oldingi ajdodlari paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Mayda yashil o‘simliklar hosil qilgan kislorod Er yuzini qisqa vaqtda tirik organizmlar bilan o‘rab olinishiga sabab bo‘ladi. Paleozoy erasining turli davrlarida hayot hamma dengizlarni egallabgina qolmasdan quruqlikka ham chiqadi. Er ustida yashil o‘simliklarning rivojlanishi muhitda kislorod va ozuqaning ko‘payishiga, keyinchalik katta hayvonlar (dinozavrlar, sutemizuvchilar), oxirida insonning evolutsiya qilishiga olib keladi. Ammo atmosferadagi kislorodning hozirgi miqdori (20%) paleoziya o‘rtalarida, taxminan bundan 400 mln. yillar oldin yuzaga kelib, uning hosil bo‘lishi o‘zlashtirish jarayoni bilan tenglashadi.

Paleozoy oxirida atmosferada kislorodning miqdori kamayib, CO, ortadi, natijada iqlim keskin o‘zgaradi, avtotrtiflar qoldig‘idan katta Er usti qazilmalar (ko‘mir) hosil bo‘ladi. Keyinchalik atmosferada O, miqdori keskin o‘zgaradi, CO₂ pasayadi, ular o‘rtasida notekislik kelib chiqadi.

SHunday qilib, hayot o‘zining birinchi davrida muhitga, undagi radiatsiyaning fizikaviy-kimyoviy o‘zgarishlariga moslashishdan boshlangan. Evolutsion rivojlanishning eng yuqori bosqichi tur paydo bo‘lishi va ular asosida katta-kichik biologik sistemalarning yuzaga kelishi bo‘lgan.

Tur - bu tabiiy biologik birlik bo‘lib, uning hamma a’zolari umumiy genofondning tashkil bo‘lishida qatnashadi. Evolutsiya genlar chastotasi o‘zgarishidan iborat bo‘lib, u atrof-muhit va turlararo munosabatlardan kelib chiqadigan tanlanish, genetik tuzilishning o‘zgarishi natijasidir.

Turlar hosil qiladigan biologik sistemalar va ularning evolutsiyasi koevolutsiya deb aytiladi. ya’ni sistema ichidagi organizmlarning bir-birlari bilan munosabatlari evolutsiyasida guruhlar o‘rtasida genetik informatsiya almashinib turadi.

Koevolutsiya nazariyasi asosida (Ehrlich, Raven, 1965) o‘simlik va kapalaklar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganishning natijalari yotadi. Evolutsion rivojlanishda o‘simliklarning bar xil bo‘lishi o‘z navbatida fitofag hayvonlarning ham har xilligiga olib keladi.

Evolutsion rivojlanish jarayonida tabiiy tanlanish turdan tashqari guruhlar tanlanishi yo‘li bilan ham o‘tadi. Nazariy jihatdan guruhli tanlanish populyatsiya va sistemalar belgilarini saqlashga qulaylik yaratadi, organizmga foyda keladi, uzoq yashashiga imkon yaratiladi.