1-Mavzu: Turizmning rivojlanish mezon va ko’rsatkichlari Reja: Milliy turizm rivojlanishi qanday o’lchanadi? Turistik statistika

3.3. "Sayohatchi" tushunchasi
Ko’pincha "sayohatchi", "turist", "tashrif buyuruvchi" atamalari bir birini
sinonimi sifatida ishlatiladi. Bu to‘g‘rimi?
Sayohatchi deganda odatda ikki yoki undan ko‘proq mamlakatlar yoki
doimiy yashaydigan mamlakati doirasida ikki va undan ko‘proq joylar o‘rtasida
sayohat qiluvchi har qanday jismoniy jaxs tushuniladi. Xalqaro sayohatchi - bu o‘z
yashash joyi mamlakati tashqarisiga sayohat qiluvchidir. Bunda sayohatning
maqsadi, foydalanadigan transport vositasi hisobga olinmaydi, chunki piyoda
sayohatga chiqish ham mumkin. Ichki sayohatchi deganda yashash joy mamlakati
ichidagi sayohatchi shaxs tushuniladi. 
Bu atamalar "yo‘lovchi" tushunchasiga to‘g‘ri kelmaydi. Turizm
statistikasiga yana quyidagi sayohatchilar kiritilmaydi:
- chegaraoldi ishchi va xodimlari;
- vaqtinchalik migrantlar;
- doimiy migrantlar;
- ko‘chmanchilar;
- tranzit yo‘lovchilar;
- qochoqlar;

---

- harbiy xizmatchilar;
- konsullik xodimlari;
- diplomatlar.
Shu bilan birga ikkita katta guruh bir biridan farqlanadi: tashrif buyuruvchilar
va sayohatchilar. Tashrif buyuruvchilar o‘z navbatida ikki kategoriyaga bo‘linadi:
- turistlar (tunab koladigan tashrifchilar);
- bir kunlik tashrifchilar.
Tashrif buyuruvchilarni sayohatchilardan farqlovchi uchta mezon mavjud:
Birinchidan, tashrif odatdagi yashash muhitidan tashqarida sodir bo’ladi.
Aytaylik, shaxs Chirchiq shahrida yashaydigan bo’lsa, ishlash uchun Toshkentga
qatnasa, qamrab olingan real bir muhit hududi hisoblanadi va u tashrif buyuruvchi
bo‘lmaydi. Agar shaxs vaqti vaqti bilan, qanday maksadda bo’lishidan qat’iy
nazar, Samarqandga kelib-ketib tursa ichki turizm bo‘yicha tashrifchiga kiradi.
Ikkinchidan, tashrif buyurgan joyida turib qolish qatorasiga 12 oydan
oshmasligi kerak, muddat undan oshadigan bo’lsa tashrifchi o‘sha joyning
yashovchisiga aylanadi. Agar shaxs Termiz shahrining diqqatga sazovor
arxeologik qazilmalari ustida ilmiy ish olib borib, u yerda bir yilgacha qolib
ketadigan bo‘lsa, u turist xisoblanadi, uzluksiz muddat bir yildan oshadigan bo‘lsa
shaxs bo‘lib turgan hudud uning uchun odatdagi muhitga aylanadi.
Uchinchidan, tashrifning asosiy maqsadi borgan joyidan daromad olish manbasi
bo‘lmasligi kerak, chunki unda tashrifning migratsiyadan farqi qolmaydi. Agar
shaxs Jizzax viloyatiga kelib mahalliy aholi o‘rtasida so‘rovnoma o‘tkazadigan
bo‘lsa unga ish joyidan safar xarajatlari to‘lanadigan bo‘lsa, u tashrifchi qatoriga
kiradi.
Turizmning asosiy turlari bo‘yicha tashrif buyuruvchilar quyidagicha
tasniflanadi:
Xalqaro tashrifchilarga u yoki bu mamlakat bo‘ylab 12 oydan oshmagan
muddatda sayohat qiluvchi, safarning asosiy maqsadi xaq to‘lanadigan faoliyat
bilan shug‘ullanish bo‘lmagan jismoniy shaxslar kiritiladi. Ular:
- turistlar (tunab koladigan);

---

- bir kunlik tashrifchilar (tunab kolmaydigan)dir.
Ichki tashrifchilarga yashaydigan mamlakat ichida u yoki bu joylarga 12 oydan
oshmagan muddat oralig‘ida sayohat qiladigan jismoniy shaxs kiradi. Uning ham
tashrifdan bosh maqsadi borgan joyida daromad keltiradigan faoliyat turi bilan
shug‘ullanmaslik bo‘lishi kerak. 
Shu bilan birga bir qator safar kategoriyalari borki ular xam kelib-ketadigan
ishchi tashriflarga kiritilmaydi:
- o‘zining yangi yashash joyini tashkil qilish maqsadida mamlakat ichkarisida
harakatlanuvchi doimiy yashovchilar;
- borgan joyidagi manbadan xaq to‘lanadigan faoliyat bilan shug’ullanuvchi
mamlakatda doimiy yashovchi shaxslar;
- mamlakat hududida joylashgan muassasada vaqtinchalik ishlash maqsadida
sayohat qiluvchi shaxslar;
- ishlash va ta’lim olish uchun qo‘shni hududlarga doimiy va tez tez sayohat
qiluvchi shaxslar;
- ko‘chmanchilar va ma’lum yashash joyiga ega bo‘lmagan shaxslar;
- manyovrdagi harbiy xizmatchilar.
Kichik, uncha katta bo‘lmagan mamlakatlarda ichki turizm tushunchasi yo’q.
Masalan, Andorra, Gibraltor va Maldiv kabi karlik orol mamlakatlarda ichki
turizm emas, balki faqat xalqaro turizm mavjud. Chunki bu mamlakatlar aholisi
bitta areal, bitta muhit sharoitida yashaydi va harakatlanadi.