1-Mavzu: Turizmning rivojlanish mezon va ko’rsatkichlari Reja: Milliy turizm rivojlanishi qanday o’lchanadi? Turistik statistika

3. Turizmning yangi ixtisoslashgan shakllari
Keyingi yillarda turizmning yangi ixtisoslashgan shakllari tez suratlarda
rivojlanmoqda. Ulardan biri sarguzasht turizmidir. Buning sababi BTT
ekspertlarining fikriga ko‘ra, turizm bozorining diversifikatsiyalashuvi sayohat
qilishga yangi rag’batlar (motivatsiya)ning paydo bo‘lishidir. Turizmning
ixtisoslashgan turi deganda, tashrifchilarning odatda kichik guruhlarda, u yoki bu
mintaqaning o‘ziga xos harakterli jihatlari bilan tanishishi, ularni o‘rganishi
maqsadlaridagi sayohati tushuniladi. Bu yo’nalish turistlarning havaskorlik va
professional qiziqishlari bilan ham bog‘liq. Turizmning ixtisoslashgan turi
sayohatchilarning keng doiradagi qiziqishlariga kiradi. Bu madaniyat sohasida
raqs, ashula, musiqa, teatr. tasviriy san’at, Hunarmandchilik, me’morchilik,
arxeologiya, tarix va tarixiy marshrutlar, an’anaviy turmush tarzi, iqtisodiy
faoliyatning orginal turlari bo‘lishi mumkin. 
Tabiiy yo‘nalishdagi qiziqishlar mintaqaning flora va faunasi, geologiyasi,
landshaft ko‘rkamligi, milliy bog‘lari suv ekotizimi bilan bog‘liq.
Professional qiziqish turdosh ixtisoslik bo‘yicha tajriba va g‘oyalar
almashish maqsadida amalga oshiriladigan tashriflar bilan bog‘liq. O‘qish (ta’lim)
bo‘yicha turlarni ham ixtisoslashgan turizm shakliga kiritish mumkin.
Sarguzasht turizmi shunday turistik mashg‘ulot turlarini o‘z ichiga oladiki,
bunda sayohatchi o‘z oldiga jiddiy, ba’zan esa jismoniy jihatdan murakkab,
shaxsiy jihatdan xavfli bo‘lgan vazifalarni qo‘yadi. Bunga safari, uzoq
hududlardagi trekking (murakkab yo’lni piyoda bosib o‘tish), alpinizm, tog‘
daryolarida rafting, saxro va muz joylarni kesib o‘tish, ov va baliq tutish ham
turizmning ixtisoslashgan va sarguzasht turiga kiritish mumkin. 
Misol uchun Dubay shahzodasi qator yillardan beri O‘zbekistonga kelib
Navoiy viloyatida lochin bilan tuvaloq qushini ov qilishni xush ko‘radi. Ov

---

ishqibozlarini hisobga olib Navoiy viloyatida tuvaloq qushlarini yetishtiradigan
markaz ham tashkil etilgan. Navoiy shahridan 50 km uzoklikdagi cho‘l hududida
300 ga yer maydonini egallagan "Amirliklarning yo‘rg‘a tuvaloqni asrash markazi"
(AYTAM) tashkil etilgan. Markaz Dubay amiri tashabbusi bilan 2008 yilda barpo
bo‘lgan. AYTAMning asosiy maqsadi O‘zbekistonda Osiyo yo‘rg‘a tuvalog‘ining
barqaror populyatsiyasini qo‘llab-quvvatlash, ularni ko‘paytirish, asrash hamda har
yili kuzda qushlarni yovvoyi tabiiy muhitga qo‘yib yuborishdan iborat. Hozirgacha
10 mingdan ortiq tuvaloq yovvoyi tabiatga uchirilgan. Karnavallar, masalan,
Yevropa, Janubiy va Markaziy Amerikada bo‘sh vaqt va hordiq chiqarishning
an’anaviy turi hisoblanadi. Osiyoda ziyorat turizmi kuchli rivojlangan. Afrika,
Janubiy-Sharqiy Osiyo, Janubiy Amerika va Yaqin Sharqda etnik turizm yaqqol
ko‘zga tashlanadi. Sifatli yo‘llarning mavjudligi Yevropada avtoturizmni
rivojlantirish imkonini beradi. Osiyo va Afrika yo‘nalishida esa sahroda mashina
poygasi sport sarguzasht turizmining bir qismi sifatida namoyon bo‘ladi. Qishloq
turizmida an’anaviy, ko‘pincha uzoq qishloq va ovullarda yoki ularning yon-
atrofida joylashadigan turistlar va guruhini tashkil qilish tushuniladi. Bunda
sayohatchilar mahalliy aholi hayoti bilan tanishadi, infratuzulmadan foydalanadi,
mahalliy mahsulotlar bilan oziqlanadi. Qishloq yoki ovul aholisining o‘zi turistlar
uchun kerakli ob’ektlarni taklif qiladi va bu faoliyatdan bevosita daromad oladi.
Shuni ta’kidlash joizki, qishloq turizmining rivojlanishi investitsiya talab qilmaydi,
ammo ushbu katta turmahsulotni iste’molchilarga takdim etishda puxta o‘ylangan
biznes reja zarur bo‘ladi. Albatta, mahalliy aholining o‘zi ham bunday turistik
ob’ektlarni boshqarish hamda boshqa madaniyat vakillari bilan muloqotga, mavjud
muammolarni yechishga psixologik jihatdan tayyor bo‘lishi uchun maxsus
tayyorgarlikdan o‘tgan bo‘lishi kerak. Ekspertlar bergan xulosalarga ko‘ra, hali
O‘zbekistonda xalqaro turizmning bu shakli ommaviy emas. Tashrifchilardan
ayrimlarigina qishloq xo‘jalik turizmi bilan qiziqadi va qishloq joylarda yashashga
rozi bo‘ladi. Demak, bu turmahsulot chet elda kam tanilgan. G‘arbda esa
agroturizm yetakchi turizm shakllaridan biri sifatida qabul qilingan. Yildan yilga
shahardan tashqarida dam olish, o‘ziga xos qishloq madaniyati bilan tanishishni

---

xohlaydiganlar ortib bormoqda. Fermer (dehqon)chilik turizmi qishloq xo‘jaligi
bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun agroturizm ham deyiladi, ammo qishloq turizmidan
farq qiladi. Bu alohida, turizmning o‘ziga xos turi bo‘lib, unda tashrifchilar
fermerlarning oilasi (uy, ferma, rancho, plantatsiya, bungalo, chayla (shalash))ga
yoki mehmonlar uchun tayyorlangan alohida xonaga joylashish mumkin. Turistlar
tashrif davomida nafaqat fermerlik faoliyati bilan tanishadi, balki bu faoliyatda
bevosita ishtirok (xosilni yig‘ib olishda yoki baliq ovlashda) etadi. Bundan
tashqari, ayrim fermerlar o‘z xududida kemping tashkil qilishi, baliq ovlash yoki
ov qilishga ruxsat berishi mumkin. Bu vaqt davomida turistlarga fermer xo‘jaligi
baza bo‘lib xizmat qiladi, ular bundan foydalanib tuman xududi bo‘ylab safar
qiladi, qishloqlarning turmushi bilan yaqindan tanishadi. O‘zbekistonda
dehqonchilik turizmining rivojlanishiga yaxshi imkoniyat va sharoitlar bor.
Mamlakat aholisining yarmi qishloqlarda istiqomat qiladi. Bir necha yuz minglab
fermer, dehqon xo’jaliklari faoliyat yuritadi. Ular orasida baquvvat, moliyaviy
barqaror xo‘jaliklar ko‘p. Fermer turizmini rivojlantirishi uchun mamlakatimizda
mustahkam asos mavjud. Faqat turoperatorlarning fermerlar bilan turizm bo‘yicha
jiddiy shug‘ullanishiga to‘g‘ri keladi. Fermer (dehqon) turizmining foydali tomoni
shundaki, bunga alohida moliyalashtirish, kreditlash talab etilmaydi. Chunki
turistlar ma’lum vaqt davomida fermerlar yashaydigan uyda yashashga tayyor, ular
bu xaqda oldindan ogohlantiriladi. Shuning uchun ularning qishloqda kanalizatsiya
o‘tkazilmagan degan vaj bilan shikoyat qilishi amri mahol. Ammo eng zaruriy
sharoitlar bo‘lishi lozim. Piyoda va velosipeddagi turlar ham ommalashib
bormoqda. Xaltani yelkaga solib olib piyoda yoki velosipedda (ikki oyoqda)
sayohatga chiquvchilar kecha va dam olishni yo‘l chetidagi mehmonxona,
yotoqxona, pansionat yoki xususiy uylarda o‘tkazib, mahalliy aholi turmushi,
madaniyati, atrof-muhit bilan tanishadi. Mahalliy jamoalarga yordam ko‘rsatish
dasturi bu Afrika, Lotin Amerikasi Osiyoning ayrim va muvoffaqiyatli
foydalaniladigan mintaqalarida turizmning gumanitar turidir. Uning mohiyati
shundan iboratki, turistlarning uncha katta bo‘lmagan guruhi (vrachlar,
muhandislar, irrigatorlar, veterinarlar va boshqa mutaxassislar) ko‘pincha o‘z

---

mamlakatlarida jamg‘armalar, ijtimoiy tashkilotlarning a’zolari sifatida qaysidir
hududdagi mahalliy aholiga yordam ko‘rsatish maqsadida tashrif buyuradilar. Ular
tashrif davomida ma’lum bir loyihani amalga oshirishga, masalan, arzon uy-joy
qurish, qishloqni suv bilan ta’minlashni yaxshilash va tibbiy yordam ko‘rsatishga
ko‘maklashadi. 
90-yillarda O‘zbekistonda gumanitar xarakterdagi masalalar bilan
shug‘ullanadigan guruhlar yopirilib kirib kelgan edi. To‘g‘ri, ularning ko‘pchiligi
missionerlar va diniy sektalarning vakillari, shuningdek, turli missiyalarning
malakasiz xodimlari bo‘lgan. Ulardan farqli o‘laroq, Yaponiyaning "LSA",
AQShning Xalqaro tinchlik korpusi, Ko‘ngilli ekspertlar korpusi maqsadli va
ixtisoslashgan shakldagi yordam ko‘rsatib kelmokda. Suv transportidagi turizm -
chuqur tarixiy ildizga ega bo‘lib, daryo, kanal va ko‘llar, shuningdek, okean va
dengizning xushmanzara qirg‘oqlarida hamda orollarda rivojlangan. Bunga
kruizlarni misol qilib keltirish mumkin. Bunda turistlarga xizmat kemaning o‘zida
ko‘rsatiladi, shu bilan birga, yerdagi ekskursiya xizmatiga ham alohida e’tibor
beriladi. Kruiz va dengiz turizmi butun dunyoda rivojlanmokda. Ilgari sayohatning
bu turi Osiyoda keng ommalashgan edi. Ekspertlarning xulosalariga ko‘ra, suvda
vaqt o‘tkazish stresslarni oladi. Kruiz turizmida sayohatchilarning 60 foizdan
ziyodrog’ini Shimoliy Amerika, 22 Foizini Yevropa mamlakatlari fuqarolari, 17
foizini esa boshqa mamlakatlar aholisi tashkil etadi. Buning sababi - xalqaro
turizmning asosiy yo‘nalishi AQSh akvatoriyasi va Karib basseyniga to‘g‘ri keladi.
O‘zbekistonda kruiz turizmini rivojlantirishga jiddiy asoslar mavjud emas. Chunki
ochiq dengiz yo‘q, Orol dengizi qurimoqda, daryolar kam suvli. Mamlakatimizda
ko’l turizmini rivojlantirish mumkin. Bu yerda sersuv Arnasoy, Chorvoq va boshqa
o‘nlab suv omborlari bor. Aviaturizm aeromaydon infratuzulmasi rivojlangan
mamlakatlarda mavjud va turizm bozorining tor ixtisoslashgan segmenti
hisoblanadi. Bu turxizmatning qimmat shakli bo‘lib, unda sayohatchilarning
cheklangan qismi qamrab olingan. Yevropa va AQShda bu faoliyat bilan
shug‘ullanishga ixtisoslashgan firmalar faoliyat ko‘rsatadi. O‘zbekistonda va butun
Markaziy Osiyo bozorida turizmning bu shakli deyarli yo‘q. Dala hovli turizmi -

---

ta’til va nafaqaga chiqqandan keyin shahardan tashqarida tashkil qilingan, yashash
uchun muvofiq keladigan, kommunal ob’ektlar obodonlashtirilgan turli turdagi
bilan yashash ta’minlangan va joylari, uylar qurilishini bildiradi. O‘zbekistonda
dala hovli (dacha) turizmi nafaqat dam olish, shu bilan birga, xo‘jalik faoliyati
shakli ham hisoblanadi. Bir milliondan ortiq kishi dala hovli maydonlariga ega.
Amalda bu shaxsiy yordamchi xo‘jalik, undan shaharliklar o‘zlarining iste’mol
mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishda foydalanadilar. 
Kemping va karavaninglar odatda ommaviy diqqatga sazovor joylar yoki
rekreatsion hududda avtotransport vositalari (karavaning) to‘xtash joylari, katta
magistral yo‘l yoqalarida tashkil etiladi. Mahalliy aholi maydonlar, treylerlarni
ijaraga berish va turistlarga sanoat tovarlari va ozi-qovqat, hunarmandchilik
mahsulotlari sotish orqali daromadga ega bo‘ladi. Transportga yo‘naltirilgan
turizm - bu eng avvalo, tranzit yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatuvchi mehmonxona va
boshqa turistik ob’ektlardir. Ular odatda yirik transport vositalari, asosan, aeraport
va temir yo‘l stansiyalariga yaqin joylarda faoliyat ko’rsatadi.. Temir yo‘l
turizmida sayohatchilar vagonlarda uxlaydi, dam oladi, uzoq va yaqin masofalarga
sayohat qiladi. Bu tur Yevropa va Osiyoda ommalashgan. Sayohatchilar odatda 12
yoshdan 65 yoshgacha bo‘lib, barcha ijtimoiy qatlamlarni qamrab olgan.
"O‘zbekiston temir yo‘llari" DAK milliy va chet ellik turistlarga buyurtma
bo‘yicha Germaniyada ishlab chiqarilgan maxsus turistik vagonlarda respublika
shaharlari bo‘ylab sayohat qilishni taklif qiladi. Magistral temir yo‘llarning
umumiy uzunligini 7 ming km.ga yaqin deb hisoblaydigan bo‘lsak, bu turizmning
mamlakatimizda rivojlanish imkoniyatlari yuqori. Yoshlar turizmi 35 yoshgacha
bo‘lganlarni qamrab oladi, ko‘pincha maktab o‘quvchilari va talabalardan iborat
bo‘lib, ta’lim olish, sport, rekreatsiya maqsadlarida amalga oshiriladi. Bu turizm
ancha vaqtdan buyon rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda keng
tarqalgan. Yoshlar turizmi shunisi bilan harakterliki, uning uchun barcha
qulayliklarga ega bo‘lgan mexmonxonalar qurish, qimmatbaho xizmatlar
ko‘rsatish talab etilmaydi. Yoshlar yotoqxona, xususiy uylar, palatka, bungalo va
xatto chaylaga joylashishi ham mumkin. Bizning mamlakatimizda yoshlar turizmi

---

ichki va mavsumiy ahamiyatga ega. Talabalar yozgi ta’tilda oliy o‘quv yurti dam
olish bazalarida hordiq chiqarishi mumkin. Masalan, Chorvoq suv ombori atrofi
rekreatsion hudud bo‘lib, undan foydalanuvchilarning karyib 50 foizini yoshlar
tashkil etadi. "Chimyon" zonasida yozgi musiqa festivali o‘tkaziladi.