1-mavzu: Xorijiy investitsiyalarning mazmun-mohiyati va tasniflanishi

2.1-jadval
TTXIning asosiy nazariy kontseptsiyalari
(Makroiqtisodiy yondashuv)

Muallif	TTXI oqimini rag’batlantiruvchi omillar	Nazariy xulosalar	Zamonaviy qo’llash sohasi
R. Aliber	Kapital va valyuta bozorlarining takomillashganligi	Valyutasi barqaror mamlakatlarda firmalar yuqori kapitallashish darajasiga ega, buning hisobiga valyutasi beqaror mamlakatlarda TTXI riski qoplanadi	TTXIning rivojlangan mamlakatlar-dan rivojla-nayotgan mamla-katlarga chiqa-rilishi va ularning valyuta kursi dinamikasiga bog’liq holda o’zgarishi
K. Kodzima	Muayyan resurslarga egalik qilishda nisbiy afzalliklarning mavjudligi va kompaniyalar faoliyat yuritayotgan bozor tuzilmasining xususiyaglari	TTXI - tashqi savdoga qo’shimcha tarzda kompaniyalarniig nisbiy afzalliklarini oshiradi. TTXI tashqi savdoga yo’naltirilgan (Yaponiya) va yo’naltirilmagan (AQSh) turlarga bo’linadi	Yapon TTXI xususiyatlari
T. Ochava	Yaponiya iqtisodiyotiga xos xususiyatlar: - tashqi bozorlarga bog’liq; - milliy ishlab chikarish omillari bahosining oshishi; - yapon tovarlariga nisbatan protektsionizm siyosatining kuchayishi va boshqalar	TTXI qayd etib o’tilgan salbiy omillarii kamaytirish imkonini beradi	Yapon TTXI xususiyatlari
A.Shmitts P.Xelm- berger	TTXI asosida vertikal integratsiyalashgan ishlab chiqarish tuzilmalari va kapital eksport qiluvchi mamlakat tomon yangi xom ashyo oqimlarini shakllantirish imkoni	TTXI vertikal va gorizontal integratsiya jarayonlari tufayli savdo hajmini oshiradi	Qazib oluvchi tarmoqlardagi TTXI
R.Man-dell	Bojxona tariflarining darajasi	Kapital harakatining importni o’rnini qoplashga qaratilishi	Import o’rnini qoplashga yo’naltirilgan TTXI
T.Xorst	Foyda va eksportni maksimallashtirish	Ushbu maqsadga erishish TTXI amalga oshirish strategiyasini nazarda tutadi	Narxlarning talabga bog’liq holda o’zgarishi xisobga olingan hollarda
S.Xay-mer	Portfel investitsiyalar uchun - foiz stavkalari; TTXI uchun — investitsiya kiritilayotgan firma mahsulotining differentsiatsiyalashuvi, “miqyos ta’sirida” tejash, savdo belgisi, patentlangan texnologiyalar, yuqori darajadagi menejment va marketing shakllaridagi nisbiy afzalliklar	TTXI va xalqaro savdo - bir-birining o’rnini bosuvchi strategiyalar bo’lib, investorlarga mahalliy firmalar tomonida raqobat kurashida to’siqlar yaratish imkonini beradi	Firmalarning portfel investitsiya-lari; Differentsiya-lashgan va vertikal integratsiya-lashgan ishlab chiqarishga ega firmalar tomonidan amalga oshirilaetgan TTXI
R.Vernon L.Uells	Mahsulotning hayotiylik tsikli nazariyasi: tashqi savdo va investitsiyalar — tsiklning o’zgarishini hisobga olgan holda xorijiy bozorlarga kirib borish jarayonining umumiy dastaklari sifatida foydalaniladi	TTXI ishlab chiqarishni importyor mamlakatlarga ko’chirish imkonini beradi, “miqyos ta’sirida” tejash esa nafaqat mahalliy bozorni mahsulot bilan to’ddirish, balki uni uchinchi mamlakatga eksport qilishni ta’minlaydi	Yaponiya va G’arbiy Evropa TTXIning ri-vojlanayotgan mamlakatlarga chiqarilishi
S.Xirsh	Kompaniyaning nisbiy afzalliklari va axborot olish, bitimlarni amalga oshirish, xalqaro aloqalarni yo’lga qo’yish uchun qilingan xarajatlar	Kompaniya TTXI strategiyasini tanlaydi: 1) agar nou-xau egasi, o’z mamlakati va xorijda mahsulot sotishda katta farqqa ega bo’lsa; 2) ishlab chiqarish xarajatlari past bo’lgan mamlakatlar mavjud bo’lsa.	TTXI nou-xauga ega kompaniyalar tomonidan amalga oshiriladi; TTXI ishlab chiqarish xarajatlari past bo’lgan mamlakatlarga chiqariladi chiqariladi
D.Pen-rouz O. Uilyamson K.Errou va h.k.	Bozorning iqtisodiy institut sifatida mustaqil sotuvchilar va xaridorlar o’rtasida aktivlar, tovarlar va axborotlar bilan samarali almashinuvni amalga oshira olmasligini engishga bo’lgan intilish	Firmaning muzokaralar va bitimlar, mulk huquqini himoya qilish, xaridorning bexabarligi tufayli tovar uchun maksimal narx olishning iloji yo’qligi va boshqalar uchun xarajatlar qaicha yuqori bo’lsa, kom-paniya TTXIni amalga oshirishda shunchalik faol bo’ladi	Kompaniyalar tomonidan bozorning nomukammalli-gini engish uchun ko’p miqdorda sarf-xarajatlar qilingan hollarda qo’llaniladi
J.Danning	Kompaniya quyidagi shart-sharoitlar mavjud bo’lganda TTXIni amalga oshiradi: 1) sezilmaydigan aktivlarga bo’lgan mulk xuquqi bilan bog’liq afzalliklarga ega bo’lganlar; 2) kompaniyaning aktivlari o’zi ishlatishi manfaatlirok, bo’lganda; 3) kompaniya 1 va 2 shartlar mavjud bo’lgan hollarda o’z afzalliklaridan xorijdagi biron-bir ishlab chiqarish omili bilan birga foydalanishi manfaatliroq bo’ladi	Fakat birinchi afzallikka ega kompaniya patentlar va litsenziyalarni sotadi; birinchi va ikkinchi yoki barcha afzalliklarga ega kompaniya TTXIni amalga oshiradi	Sanab o’tilgan shart-sharoitlarga ega kompaniyalar tomonidan amalga oshiriladigan TTXI

Mahsulotning hayotiylik tsikli nazariyasi frantsuz olimi R.Vernon tomonidan 1966 yilda ishlab chiqilgan. U kapitalni chetga chiqarishni mahsulotning hayotiylik tsikli qonuniyatlari bilan bog’laydi. Mahsulotning bozordagi hayoti bir nechta bosqichlardan o’tadi:

1) mahsulot bozorga olib kiriladi;
2) mahsulotni sotish hajmining ortishi va sifat ko’rsatkichlarining yaxshilanishi;
3) mahsulot ommaviy tarzda ishlab chiqariladi;
4) bozor mahsulotga to’yinadi va sotish hajmi pasayadi.
Shunda mahsulot ishlab chiqarish to’xtatiladi.
Mahsulotni eksport qilish va ishlab chiqarishni xorijga ko’chirish ehtiyoji uchinchi va to’rtinchi bosqichlar oralig’ida vujudga keladi. Agar tovar va kapital muvaffaqiyatli eksport qilinsa, firma mahsulotning hayotiylik tsiklini qulay tarzda uzaytirish imkonini qo’lga kiritadi. Bu davrda yuqori, barqaror mahsuldorlik ta’minlanadi va daromadlilik oshadi. Mahsulotning raqobatbardoshligi hayotiylik tsiklining etuklik bosqichida ortadi va ushbu bosqichda jahon bozorida mustahkam o’rin egallaydi. Shu bilan bir vaqtda tashqi iqtisodiy ekspansiyaga ehtiyoj zaruriyatga aylanadi. Ushbu holat maqsulotning monopolistik raqobat afzalliklarining boshqa mamlakatda “gullab-yashnashi” uchun imkoniyat yaratib beradi.
Raqobatbardoshlik nazariyasi 1990 yilda M.Porter tomonidan ishlab chiqilgan (2.1-rasm). M.Porter raqobatbardoshlik nazariyasini jahonning sakkiz mamlakatidan yuzdan ortiq tarmoqlarni tahlil qilish asosida yaratgan. M.Porter ushbu tahlillar asosida TMKning jahon bozorlaridagi muvaffaqiyatini ta’minlovchi omillarni quyidagi guruxlarga ajratadi: korporativ boshqaruv; ishlab chiqarish omillaridan foydalanish; turdosh tarmoqlarni qo’llab quvvatlash; talab holati.
M.Porter ushbu omillar sintezini “raqobat afzalliklari olmosi” deb ataydi va ular kapitalni chetga chiqarishning muvaffaqiyatini kafolatlashini nazarda tutadi. Qo’shimcha omillar sifatida esa davlatning oqilona investitsiya siyosati va “omadli vaziyatlari”ni keltiradi.
M.Porterning fikricha, bozorni o’zlashtirishda raqobat faqat foydalanilayotgan texnologiyalar bilan bog’liq bo’lmasdan, balki TMK tomonidan qo’llanilayotgan strategiyalarda ham namoyon bo’ladi.



Korporativ boshqaruv





Ishlab chiqarish omillaridan foydalanish

Turdosh tarmoqlarni qo’llab quvvatlash





Talab holati