1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Xulq-atvor 
(biheyvioristik) 
nazariyalari 
pulning 
qanday 
qilib 
shartli 
mustahkamlovchiga aylanishi bilan shug'ullangan. Avvalo, bu klinikada 
hayvonlarni o'rganish va insoniy tajribalar. Kalamushlar va primatlar har qanday 
oziq-ovqatga almashtirilishi mumkin bo'lgan chiplar yoki boshqa mukofotlarga 
tezda javob berishni o'rgandilar va shu tariqa pulning funksiyasini modellashtirdilar. 
Hayvonlar va pul uchun ishlaydigan odamning xatti-harakatlaridagi o'xshashlik B. 
Skinnerga pul faqat so'zsiz mustahkamlash vazifasini o'taydigan turli xil tovarlar va 
xizmatlar bilan bog'liq bo'lgan umumlashtirilgan shartli mustahkamlash ekanligini 
ta'kidlashga imkon berdi.

---

Kognitivistlar pul xulq-atvorining psixik mexanizmlarini aniqlashga intildilar, 
rivojlanuvchilar (developmentalizm - rivojlanish nazariyasi) esa pulni idrok 
etishning rivojlanish bosqichlari va ularga munosabatga e'tibor qaratdilar.
Boshqa bir tadqiqotda soliq to'lash, vasiyat qilish, jamg'arma va kredit kartalaridan 
foydalanish kabi xatti-harakatlar bilan bog'liq bo'lgan nevrozning ayrim turlari ko'rib 
chiqildi. 
5. Bir-biriga o'xshash avlodlar modeli
Bir-biriga o'xshash avlodlar modeliga ko'ra, iqtisodiyotdagi jamg'armalarning yalpi 
dinamikasi umumiy aholi bo'yicha o'rtacha hisoblangan jamg'armalar va xarajatlar 
balansi bilan belgilanadi. Yoshlar va keksalar o‘rtasidagi nisbat barqaror bo‘lgan 
iqtisodiyotda aholi jon boshiga milliy daromadning o‘sishi va aholi sonining o‘sishi 
kuzatilmagan taqdirda, yosh avlodning jamg‘armalari keksa avlod xarajatlari 
hisobidan qoplanadi. Bunday holatda, hatto yosh avlod pensiya uchun jamg'arib 
borsa ham, iqtisoddagi jami jamg'armalar nolga teng, chunki keksalar bir xil 
stavkada sarflaydilar.
Aksariyat milliy iqtisodlarda avlodlar oʻrtasidagi texnologik oʻzgarishlar asosida 
aholi sonining ijobiy oʻsishi va aholi jon boshiga milliy daromadning oʻsishi 
kuzatilmoqda. Shunday qilib, har bir keyingi avlod oldingisiga qaraganda ko'proq 
va boyroqdir. Umuman olganda, yosh uy xo‘jaliklarining jamg‘armalari keksa uy 
xo‘jaliklarining jamg‘armalaridan ko‘p bo‘lib, iqtisodiyotda ijobiy dinamika 
kuzatilmoqda. Aholi soni tez o'sib borayotgan iqtisodlar qulay demografiya tufayli 
yuqori jamg'arma stavkalariga ega. Biroq, uy xo'jaliklari o'z jamg'armalarini hayot 
tsikli davomida bir xilda taqsimlagan taqdirda ham, jamg'armalarning umumiy 
darajasi aholining notekis o'sish sur'atlari yoki turli texnologik o'zgarishlar tufayli 
sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Bundan J. Saks va F. Larrenlar bir-birini 
takrorlovchi avlod modeli doirasida olingan xulosalar turli mamlakatlardagi jami 

---

jamg’armalar darajalaridagi bo’shliqni to’liq tushuntirib bera olmaydi, degan 
xulosaga kelishadi.
Iste'mol shakllarining empirik tekshiruvi jamg'armalar darajasining uy xo'jaligi 
boshlig'ining yoshiga monotonik bo'lmagan bog'liqligini aniqladi, bu hayot tsikli 
bo'yicha “U” shaklidagi jamg'arma egri chizig'ini aks ettiradi. Yoshlar xonadonlari 
va nafaqaxo'rlar xonadonlarida jamg'armalarga ko'proq moyillik mavjud va buning 
natijasida sezilarli darajada jamg'ariladi. 30-50 yoshdagi eng yuqori ishlaydigan uy 
xo'jaliklari kam yoki salbiy jamg'armalarga ega. Bundan xulosa qilishimiz 
mumkinki, hayot tsikli gipotezasi va doimiy daromad asosida rus iste'molchilarining 
xatti-harakatlarini to'liq tushuntirish mumkin emas. 
Хorijiy tadqiqotchilarning fikricha, bunday xatti-harakatlar ruslarning bank tizimiga 
bo‘lgan ishonchining pastligi, uy xo‘jaligida keksalikkacha jamg‘armalar 
xavfsizligiga ishonch yo‘qligi, jamg‘armalarni rag‘batlantirishning samarali 
vositalarining yo‘qligi sabab bo‘lgan. Shu munosabat bilan, hayot aylanishining 
o'rtasida, ma'lum bir moddiy farovonlik darajasiga erishgan uy xo'jaliklari iste'molga 
o'tadi. Rossiya uy xo'jaliklarining xatti-harakatlaridagi bunday tendentsiyalarni 
quyidagi sabablar bilan izohlash mumkin.
• Yoshlik chog'ida ko'pchilik uy xo'jaliklarining iqtisodiy farovonligi past bo'ladi: 
o'z uy-joylari va bir qator uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarning etishmasligi 
ularni ushbu ehtiyojlarni qondirish uchun sezilarli darajada tejashga majbur qiladi.
• Mehnat faoliyatining faol bosqichida ehtiyojlarning o'sishi daromadlar o'sishidan 
ustun turadi, byudjet taqchilligi shakllanadi, u kreditlar hisobidan qoplanadi.
• Keksalik davrida ehtiyojlar kamayadi, bu esa iste'molning kamayishiga va 
jamg'armalarning ko'payishiga olib keladi. Keksa odamlarni qutqarish sabablari juda 
xilma-xildir: ehtiyot chorasi sifatida saqlashdan tortib, merosni o'tkazishgacha. 
Iqtisodiy adabiyotlarda merosni qoldirish sabablari to‘g‘risida umumiy fikr yo‘q. R. 
Barro tomonidan hayot tsikli gipotezasini o'zgartirish alohida e'tiborga loyiqdir. 
Muallifning ta'kidlashicha, joriy iste'mol kelajak avlodning kutilayotgan 

---

daromadiga bog'liq bo'lishi mumkin. Agar uy xo'jaliklari altruistik motivlarga 
asoslangan holda, iqtisodiy istiqbolning mumkin bo'lgan yomonlashuvi haqida 
ma'lumot olsalar, ular o'z farzandlarining mumkin bo'lgan yo'qotilishining o'rnini 
qoplash uchun meros hajmini oshirishga qaror qilishlari mumkin. R. Barro uy 
xo'jaligi nafaqat bugungi, balki kelajak avlodlarning umumiy daromadlarini hisobga 
oladigan byudjet cheklovini tanlashi mumkinligini ko'rsatdi. Bu nazariya asosan 
iqtisodiy boylikning katta qismi, shu jumladan jamg'armalar meros bo'lib qolgan rus 
amaliyotini tushuntiradi. L.Kotlikoff va L.Sammers tomonidan olib borilgan 
empirik tadqiqotlar ham AQSHdagi boylikning katta qismi hayot siklida 
jamgʻarishlar emas, balki merosxoʻrlik natijasida vujudga kelganligini koʻrsatdi. 
Rossiya iqtisodiyotining global axborot jamiyatiga integratsiyalashuvi quyidagilarni 
amalga oshirishga imkon berdi: 
• tovar bozoridagi tovar tanqisligini tezda bartaraf etish (o'rtacha bozor to'yinganlik 
koeffitsienti - 86%), sezilarli darajada yangilandi mahsulot turlarini kengaytirish, 
dinamik iste'mol tovarlari ulushini oshirish;
• jismoniy shaxslarga bank-moliya xizmatlari ko‘rsatish doirasini sezilarli darajada 
kengaytirish, savdo va bank infratuzilmasini sezilarli darajada yaxshilash; 
• rivojlangan davlatlarning yuqori standartlariga mos keladigan yangi iste'mol 
standartlarini tezda o'zlashtirish;
• so'nggi o'n yil ichida aholi daromadlari va farovonligini oshirish;
• bir vaqtning o'zida ixtiyoriy daromadga nisbatan iste'mol qarzini oshirish. Iste'mol 
modelini tanlash nafaqat potentsial agentning farovonlik darajasiga, balki uning 
odatiy moliyaviy xulq-atvoriga ham bog'liq. Amerika amaliyoti shuni ko'rsatadiki, 
iste'molning kredit modeli bir avloddan ortiq bo'lmagan umr ko'rishga ijobiy ta'sir 
ko'rsatishi mumkin. Xulosa shuki, chorak asr davomida qarzlarning to'planishi uy 
xo'jaliklarining iste'molini ularning ixtiyoridagi real daromadlarini sezilarli darajada 
oshirmasdan oshirishga muvaffaq bo'ldi. Bu garov aktivlari narxlarining doimiy 
o'sishi va kredit narxining doimiy pasayishi fonida iqtisodiyotda umumiy 

---

likvidlilikning yuqori darajasini saqlab turishi natijasida mumkin bo'ldi. Biroq, 
kelajakda bu kapitalning etarli darajada to'planmaganligi tufayli butun jamiyatning 
iqtisodiy farovonligidagi salbiy siljishlarga olib keladi. 
Hayotiy tsiklning borishi bilan qarz olish niyati kamayadi, deb ishoniladi. Biroq, 
amaliyot shuni ko'rsatadiki, so'nggi yigirma yil ichida amerikalik uy xo'jaliklari 
qarzni to'lashga sarflagan pul miqdori 69 foizga oshgan. The Washington Post 
gazetasining yozishicha, 55 yoshdan 64 yoshgacha bo‘lgan xonadon boshliqlari 
qarzlarini to‘lash uchun hozirda har bir dollar uchun 22 sent sarflamoqda. Shunga 
o'xshash mablag'ni hali nafaqaga chiqishdan uzoqda bo'lgan yoshlar sarflaydi. 1990-
yillardan boshlab nafaqaxo'rlar qarzlarining o'sishi aholining boshqa toifalariga 
qaraganda tezlashdi. Demak, qarz yuki yoshga qarab kamaymaydi, pensiyaga 
chiqqandan keyin ham bir xil daromad olish imkoniyati yo‘q. Pensiya jamg'armasiga 
ega bo'lgan amerikaliklarning ko'pchiligi qarzlari jamg'armalariga qaraganda tezroq 
o'sib borayotgan 40 yoshdan oshgan, bu esa qarz uchun uydan mahrum bo'lish 
xavfini oshiradi. Iqtisodchilar bu to'plangan qarz darajasi bilan Qo'shma Shtatlar 
hozirda "qaytib bo'lmaydigan nuqta" dan o'tib ketmoqda, degan umidsizlikka 
uchragan xulosaga kelishmoqda.