1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

3. Xulq-atvor ziddiyatlari 
Iqtisodiy fan uchun tadqiqot ob’yekti sifatida xulq-atvor ziddiyatlari muammosi 
nisbatan yangi hodisa, garchi bu tushunchaning o'zi shu vaqtgacha ko’p marta ishlatilgan 
ishlatilgan bo'lsada, lekin har doim faqat iqtisodiy qarama-qarshilik bilan bog'liq holda 
uning ifodasini ba'zi xulq-atvor jihatlari sifatida o’rganilgan. Bu, ayniqsa, ijtimoiy 
taraqqiyotni ijtimoiy-iqtisodiy va texnogen omillar bilan belgilovchi siyosiy iqtisodning 
tarixiy maktablariga xosdir. Bu, birinchi navbatda, marksizmga taalluqlidir, uning 
ajralmas elementi ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar haqidagi ta'limot bo'lib, uning 
rivojlanishi dialektik materializm mantig'iga muvofiq rivojlanadigan ob’yektiv iqtisodiy 
qarama-qarshiliklarga asoslanadi. 

---

Freyburg maktabi tarafdorlari iqtisodiy rivojlanishning bosqichma-bosqich tasvirini 
rad etish bilan tavsiflanadi, iqtisodiy ziddiyatni o'rganish erkinlik va iqtisodiy harakatlarni 
tartibga solish o'rtasidagi ziddiyatning aksi sifatida namoyon bo'ladi. Bundan tashqari, 
Frankfurt maktabi Germaniyada rivojlanib, rivojlanishning sanoat tabiati muammolarini 
aks ettiradi (G. Marcuse vakili, "Bir o'lchovli odam" ishi). Shuni ta'kidlash kerakki, 
ziddiyat institutsional yo'nalish doirasida va rivojlanish sub’yektlarining haqiqiy ishlab 
chiqarish (birinchi navbatda qonunchilik) faoliyatining asosi sifatida o'rganiladi. Shu bilan 
birga, o'zaro ta'sir qiluvchi sub’yektlar o'zaro hamkorlik qilishga yordam beradigan xatti-
harakatlar normalarini, o'yin qoidalarini (kelishuvlar yoki, masalan, J. Kommons 
risolasidagi bitimlar) ishlab chiqadilar. Bunda institutsionalizm ko'p jihatdan sotsiologik 
yondashuvga yaqin. Qoida tariqasida, zamonaviy tovar xo'jaligini rivojlantirish doirasidan 
tashqariga chiqmaydigan marjinal tahlil bilan bog'liq bo'lgan maktablarda qarama-
qarshilik iqtisodiy rivojlanishning alohida holati sifatida ko'proq utilitar (tor doira) tarzda 
tushuniladi. Shu ma'noda qarama-qarshilik tizimning iqtisodiy nomutanosibligi holati 
bilan bog'liq bo'lgan bozor mexanizmi faoliyati samaradorligining buzilishini anglatadi va 
ziddiyat moddiy timsolni oladi (masalan, inqiroz, ishsizlik, resurslardan samarasiz 
foydalanish, h.k.), shu asosda yuzaga keladigan iqtisodiy manfaatlarning nomuvofiqligini 
aks ettiruvchi; hisoblash muammosi sifatida mavjud. Boshqacha aytganda, shuni 
ta'kidlash kerakki, XX asrning ikkinchi yarmida. iqtisodiy muvozanat rivojlanayotgan 
iqtisodiyotning tabiiy holati sifatida J. Xiks asarlari tufayli yangi tus oldi, buning uchun 
iqtisodiy muvozanat muvozanatsizlikning o'ziga xos, degenerativ holatidir. Shu bilan 
birga, iqtisodiy ziddiyat bozor iqtisodiyotining “tasodifiy mehmoni”dan uning tabiiy 
atributiga, dinamik muvozanat xususiyatiga aylandi. Bularning barchasi bilan iqtisodiy 
adabiyotlardagi ziddiyat hali ham o'z mazmuniga ega emas, uning faoliyat ko'rsatish 
shartlari ochib berilmagan. Sub’yektiv omilning amalga oshirilishi iqtisodchilar 
tomonidan rivojlanishning tabiiy yo’nalishiga o’zboshimchalik bilan ta’sir etish, inson 
irodasining o’zboshimchalik bilan namoyon bo’lishi sifatida talqin qilinganligi sababli, 
hozirgacha ziddiyatni iqtisodiy tahlil ob’yekti sifatida ko’rib chiqish, odat tusiga 
kirmagan. Bunday sharoitda ziddiyat ijtimoiy hayotning muhim hodisasi sifatida tadqiqot 
ob’yekti sotsiologiya tomonidan monopollashtirildi, uning doirasida umumiy ilmiy 

---

yo'nalish - konfliktologiya (konflikt sotsiologiyasi) rivojlanmoqda. Bundan tashqari, 
sotsiologlar har tomonlama ziddiyat va qarama-qarshilik o'rtasidagi farqni ta'kidlab, 
o'rganish ob’yektidagi mavjud monopoliyani qo'llab-quvvatlaydilar, masalan, A.G. 
Zdravomyslov "xususiyni umumiyga olib kelish etarli emas, ba'zan esa noto'g'ri" deb 
ta'kidlaydi. Qarama-qarshiliklar har doim ham nizolarni keltirib chiqarmaydi. Qarama-
qarshiliklarni nizolarga aylantirish uchun manfaatlar qarama-qarshiligini va xatti-
harakatlarning tegishli motivatsiyasini amalga oshirish kerak. 
Shu bilan birga, u bu ikki toifa o’rtasidagi bog’liqlik muammosi bilan 
shug’ullanuvchi mashhur ingliz sotsiologi A. Giddensning fikriga to’xtalib o’tadi: 
“Ziddiyat deganda, men qanday bo’lishidan qat’i nazar, harakat qiluvchi kishilar yoki 
guruhlar o’rtasidagi haqiqiy kurashni tushunaman”, bu kurashning kelib chiqishi, uning 
usullari va vositalari tomonlarning har biri tomonidan safarbar etilgan. Ziddiyatdan farqli 
o'laroq, qarama-qarshilik tushunchasi qandaydir tuzilishga ishora qiladi. Bu 
tushunchalarning ikkalasi ham bir-biriga juda yaqin, chunki qarama-qarshilik ijtimoiy 
tuzum qurilishidagi zaif nuqtani, ifodalaydi. Shu bilan birga, qarama-qarshilik 
odamlarning turli guruhlari va toifalari, shu jumladan sinflar o'rtasida manfaatlarning 
taqsimlanishiga ishora qiladi. 
D.P. Zerkin tomonidan: "Ziddiyat - bu ijtimoiy sub’yektlarning o'zlarining qarama-
qarshi manfaatlari, pozitsiyalari, qadriyatlari va qarashlarini amalga oshirish uchun 
qarama-qarshiligi" deb tarif berilgan. U ziddiyatning yana bir asosiy sababi, raqobat hissi 
deb hisoblaydi. Uning fikricha, har qanday ziddiyatda ma'lum manfaatlar uchun kurash 
bilan birga qadriyatlar, jumladan, madaniy naqshlar uchun ham raqobat mavjud. Taqdim 
etilgan ta'riflar biz kelisha olmaydigan ziddiyatlarni o'rganishning sotsiologik tabiatining 
barcha xususiyatlarini ko'rsatadi. Avvalo, bu ziddiyat uning manbalaridan mustaqil 
ravishda ijtimoiy guruhlar kurashining ijtimoiy amalga oshirilgan haqiqati sifatida aniq 
rasmiy identifikatsiya qilishdir, bu bizga nizolar paydo bo'lishining umumiy asoslarini 
ko'rsatishga umuman imkon bermaydi xulq-atvorning me'yoriy bazasi yoki ularni 
ko'paytirish (xulq-atvor normalarini qayta baholash bilan bog'liq bo'lgan xulq-atvor 
aylanishi) moslashish jarayonini vujudga keltiradi. Shuningdek, manfaatlar to'qnashuvini 
tashkilotning zaif bo'g'ini sifatida talqin qilish mumkin, bu ziddiyatni ijtimoiy tizimni 

---

tashkil etishning umumiy tuzilmasidan olib tashlashni nazarda tutadi, shubhalarni keltirib 
chiqaradi (raqobat butunlay ziddiyatga asoslangan. manfaatlar, bu esa uni bozor 
iqtisodiyotining zaif bo'g'iniga aylantirmaydi). Bundan tashqari, ziddiyat nafaqat 
shaxslararo va guruhlararo tovushga ega, balki, qoida tariqasida, shaxsiy ziddiyatga va 
individual normalarni qayta baholashga asoslanadi. Bundan tashqari, nizolar iqtisodiy 
manfaatlar bir-biriga to'g'ri kelganda ham paydo bo'lishi mumkin, faqat hodisani baholash, 
unga bo'lgan nuqtai nazarlar farqiga asoslanadi. Tor doirada ziddiyat psixologiya 
tomonidan ham o'rganiladi, ammo buzg'unchi xulq-atvorning asosi sifatida, ongsiz 
ongning namoyon bo'lish shakli bo'lib, u iqtisodiyotga deyarli qo'llanilmaydi, buning 
uchun ziddiyat ongli ravishda muqobil tanlanishi kerek deb hisoblanadi. Biroq, uni 
aniqlash jarayonida psixologlar g'ayrioddiy bo'lib, sotsiologlarning fikriga to'liq 
qo'shiladilar: "Raqobat, raqobat, raqobat, ziddiyat odamlarning faoliyati bilan 
chambarchas bog'liq hodisalardir.
Ziddiyatni tushunishda psixologiya bizga yana bir muhimroq va allaqachon amalga 
oshirilgan jihatni, ya'ni ijodiy faoliyatning hissiy vositachilik xususiyatini beradi, bu esa 
ziddiyatning birinchi salbiy, keyin esa ijobiy hissiyotlarning kuchayishi sifatida 
mavjudligini anglatadi. Jamiyatni tashkil etishning yangi elementini yaratish. Shuning 
uchun qarama-qarshilik va ziddiyat umumiy va xususiy sifatida umuman bog'liq emas - 
ular sub’yektiv va ob’yektiv munosabatda bo'ladi: ijtimoiy tizimdagi qarama-qarshilik 
ongsiz bo'lishi mumkin emas, rivojlanish va moslashish (ongsiz) jarayonida yo'q bo'lib 
ketishi uchun u ongli bo'lishi kerak. qarama-qarshilik aslida ijtimoiy qarama-qarshilikdir 
va bunday emas). Ziddiyat orqali umumiy ijtimoiy tizimga mansub bo'lgan va uni tashkil 
etishning rivojlanishini sub’yektiv darajada idrok etuvchi alohida sub’yekt faoliyatining 
me'yoriy bazasini tashkil etishning rivojlanish jarayoni aks ettiriladi. Shunday qilib, biz 
iqtisodiy konfliktni ob’yektiv rivojlanayotgan iqtisodiy qarama-qarshiliklarni 
ifodalashning sub’yektiv shakli sifatida qaraymiz. 
Iqtisodiy ziddiyat - bu har bir shaxsning institutsional faoliyatini amalga oshirishning 
maqsadga muvofiq va doimiy shakli bo'lib, uning ijtimoiy munosabatlarini qayta tashkil 
etish va mehnat me'yorlarini ishlab chiqishni belgilaydi. Iqtisodiy qarama-qarshilik - bu 

---

shaxsning ijtimoiy-iqtisodiy moslashuvi jarayonida rivojlanish yo'nalishini tanlash bilan 
bog'liq bo'lgan iqtisodiy xatti-harakatlarning ongli turi.