1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

2. Ijtimoiy zarurat 
Ehtiyoj va manfaat o'rtasidagi bog'lovchi sifatida ijtimoiy zaruriyat yotadi. Qiziqish 
va ehtiyoj ommaviy ijtimoiy xususiyatga ega bo'lishi mumkin. Bu ularning namoyon 
bo'lish shakllaridan biridir. Biroq, ularning bir-biri bilan o'zaro ta’sirida (aloqasida) ular 
ijtimoiy zaruratga muhtoj. Har qanday zamonaviy jamiyatda, xoh bozor iqtisodiyoti, xoh 
buyruqbozlik iqtisodiyotida armiya, politsiya va amaldorlar kerak. Ushbu ehtiyoj tashqi 
tomondan o'rnatilgandek bo’ladi va bu ijtimoiy zaruratdir (ehtiyojdir). Har bir tadbirkorlik 
sub’yekti, jamiyatning har bir fuqarosi o’g’rilar, reketchilardan himoyaga muhtoj bo’ladi, 
qo’riqlash xizmatining to’g’ri yo’lga qo’yilishidan ular manfaatdordirlar. Aytish 
mumkinki, bu ularning ichki ehtiyoji hisoblanadi, ya’ni jamiyat, ijtimoiy borliqning 
mavjudligi faktidan kelib chiqadigan zaruratdir. 
“Ijtimoiy zarurat” kategoriyasi ma’lum ma’noda ehtiyoj va manfaatni butun jamiyat 
darajasiga ko’taradi. Shu bilan birga, ehtiyoj va qiziqish har doim o'ziga xos tushuncha 
hisoblanadi, ular ma'lum bir mavzuga doir: alohida shaxs, odamlar guruhi, va butun 
jamiyat sinfiga bo’linadi. Natijada, iqtisodiy manfaat ham, ehtiyoj ham, go'yo uchta 
darajaga ega: shaxs, shaxslar guruhi va butun jamiyat sinfi. Bu uch darajadagi manfaatlar, 
mos kelishi va ehtiyojlar bir xil bo'lishi mumkin. Biroq, ko'pincha ular hamma narsada 
mos kelmaydi va ehtiyojlar bir xil bo’lmaydi. 
Tadbirkorlik sub’yektlarining xilma-xilligi turli iqtisodiy manfaatlarni keltirib 
chiqaradi. Iqtisodiy manfaatlar, turli mezonlarga ko'ra guruhlangan. Manfaat 
tashuvchisini (shahsni) aniqlash asosida ijtimoiy, jamoaviy va shaxsiy manfaatlar, milliy 
va xalqaro, mintaqaviy va idoraviy, guruh va oilaviy, turli ijtimoiy guruhlarning (mehnat 
munosabatlarida, ishlamaydigan qatlam, yoshlar, pensionerlar va boshqalar) sinfiy 
manfaatlarni belgilaydi. Maxsus guruhlar - joriy va istiqbolli, oqilona va irratsional, 

---

haqiqiy va noto'g'ri tushunilgan, moliyaviy, mehnat manfaatlarini tashkil etadi. Axloqiy 
va boshqalar. Bu manfaatlarning barchasi birlikda mavjud, ammo ular o'rtasida qarama-
qarshiliklar ham mavjud. Shunday qilib, eng katta foyda olish uchun shaxsiy manfaatlar 
jamoaviy manfaatlarga zid bo'lishi mumkin. 
Iqtisodiy nazariya nafaqat ob'yektiv, balki mavjud ob'yektiv ijtimoiy-ishlab chiqarish 
munosabatlarining namoyon bo'lishining sub’yektiv shakllarini, balki iqtisodiy 
manfaatlarning o'ziga xos shakllarini, va ularning ichki qarama-qarshiliklari shuningdek, 
ushbu qarama-qarshiliklarni hal qilishni aks ettiruvchi to'qnashuvini ham o'rganadi. 
Jamiyat va ijtimoiy guruhlar ehtiyojlarini qondirish va umuminsoniy qadriyatlardan 
foydalanish, qarama-qarshiliklar va asossiz da'volarning keskinlashuvini bartaraf etishda, 
g'oyalar umumlashtirilishi kerak. Ular asosida sivilizatsiya yutuqlariga (moddiy va 
ma'naviy umuminsoniy qadriyatlar) qo'shilish g'oyalari va intilishlari majmui sifatida 
manfaatlar tushunchasi bilan umumlashtirilishi mumkin bo'lgan motivlar va harakatlar, va 
farovonlikni ta'minlash kiradi. Manfaatlar orasidagi ustuvorliklar, odatda ehtiyojlarni 
rivojlantirish erkinligini beradi va huquqlarga (fikrlarni ifoda etish, hamfikrlarni 
birlashtirish, o'z qarashlarini rivojlantirish, boshqa ta'sirlarni cheklashni talab qilish) 
kamroq darajada - majburiyatlarga e'tibor beriladi (sherigiga hurmat, qarama-qarshi 
yo'nalishlarning ehtiyojlari va istaklarini hisobga olgan holda harakatlarni 
muvofiqlashtirish). Aql va harakatlarning sa'y-harakatlari manfaatlarni himoya qilishga 
qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy farovonlik istiqbollariga asoslanadi va bu yangi 
iqtisodiyotda ayniqsa muhimdir. Manfaatlar yig'indisini sivilizatsiyaviy va madaniy 
ma'noda yagona xalq sifatida tarixan o'zini o'zi belgilaydigan, siyosiy - tarixiy jihatdan 
davlat sifatida o'zini o'zi tashkil etadigan e’tnik va ijtimoiy guruhlar uchun ma'lum bir 
hududdagi hayotiy holatlar doirasi sifatida aniqlash mumkin.
Mamlakatning uzoq muddatli manfaatlari, har qanday mamlakat kabi, uchta asosiy 
maqsadga yo'naltirilgan: xalqning farovonligi, ularning hayoti hududini himoya qilish va 
yaxshilash, milliy madaniyatni saqlash va rivojlantirish. Ular o’z mazmuniga ko’ra shaxs, 
jamiyat va davlat hayotiy manfaatlarining yaxlit ifodasidir.
Hozirgi bosqichda shaxs manfaatlari konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini, 
jismoniy xavfsizligini real ta’minlash, turmush sifati va darajasini oshirish, jismoniy, 

---

ma’naviy va intellektual rivojlanishdan iborat. Shu nuqtai nazardan qaraganda, mehnat 
faoliyati kishilarning ijodiy salohiyati, ma’naviy ehtiyojlari va moddiy ehtiyojlarini 
ro’yobga chiqarish sharti sifatida nihoyatda muhimdir. Jamiyat manfaatlariga 
demokratiyani mustahkamlash, ijtimoiy totuvlikka erishish va uni saqlash, aholining 
bunyodkorlik faolligini oshirish va barcha ijtimoiy etnik guruhlarning ma’naviy 
yuksalishi kiradi. Davlat manfaatlari konstitutsiyaviy tuzum, suverenitet va hududiy 
yaxlitlikni himoya qilish, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni o’rnatish, 
qonunlarning so’zsiz bajarilishini ta’minlash, huquq-tartibotni saqlash va sheriklik 
asosida xalqaro hamkorlikni rivojlantirishdan iborat. Shaxsiy manfaatlarni ro'yobga 
chiqarish, umumiy manfaatlarni amalga oshirishga faqat ularning tashuvchilari (shaxslar) 
birlashganda va ularning hech biri mustaqil ravishda samarali faoliyat ko'rsatolmasa, 
yordam beradi. Bu manfaatlar jamiyatning barcha a’zolari – davlat fuqarolarining 
mustaqilligini ta’minlash, xalq farovonligi va yuksak hayot sifatini ta’minlash, uning 
madaniyati va ma’naviy qadriyatlarini asrab-avaylashga qaratilgan umumlashgan 
intilishlarini ifodalaydi. Fazoviy-geografik nuqtai nazardan, xalqaro aloqaning 
rivojlanishi bilan manfaatlar milliy-davlat manfaatlari shaklini oladi. Uning sinonimi ham 
keng qo'llaniladi - "milliy manfaat" atamasi "millat-e’tnos" emas, balki "milliy-davlat", 
ya'ni. ma'lum bir davlat qonunlari ostida yashovchi va ushbu qonunlar oldida teng bo'lgan 
barcha shaxslar, xalqlar, aholi. 
Milliy manfaatlar hayotiy ehtiyojlar yig'indisidan kelib chiqqan holda hamkorlikning 
ustuvor yo'nalishlarini va o'z iqtisodiy salohiyatidan foydalanishni taqozo etadi, jumladan: 
jahon hamjamiyatida munosib o'rin egallash, salomatlik va farovonlik, hududiy yaxlitlik, 
an'analarni saqlash, moddiy va ma'naviy qiymatlar. Dunyoning turli mintaqalarida sodir 
bo'layotgan jarayonlar xalqlarning ahvoli va rivojlanish istiqbollariga, ba'zan esa - 
tushunish va aniq milliy maqsadlarga bevosita va sezilarli darajada ta'sir qilishi mumkin. 
Shunga ko’ra, milliy-davlat manfaatlari boshqa davlatlarga kuch, iqtisodiy va psixologik 
usullar orqali faol ta’sir ko’rsatish funksiyalarini bajaradi. Shu bilan birga, yetakchilik, 
tajovuzkorlikni oldini olish, hayotning ishonchliligi, ma’naviy-madaniy mustaqillik va 
moddiy farovonlik manfaatlari shakllanadi. 

---

Tarixiy taraqqiyotning har bir bosqichida milliy-davlat manfaatlari siyosiy, iqtisodiy, 
harbiy-texnikaviy sohalarda o’ziga xos ustuvorliklarni yaratadi, lekin milliy xususiyatlar 
asosiy bo’lib qoladi: ma’naviyat, milliy salomatlik, qadr-qimmat va farovonlikni saqlash. 
Milliy-davlat manfaatlarini shakllantirish iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy ustuvor 
yo’nalishlari tizimida, davlatchilikning ijtimoiy shart-sharoitlari va institutsional 
mexanizmlarida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. 
Dunyoning ko'plab mamlakatlari uchun milliy-davlat manfaatlari o'ziga xos 
formulalarda ifodalangan - bular o'z iqtisodiyotining barqarorligi, integratsiya 
birlashmalari tamoyillari, transmilliy kompaniyalarning korporativ intilishlari yoki 
xayriya va turli xil yordamga umid qilishdir. Milliy-davlat, milliy manfaatlarni mohirona 
va izchil himoya qilish uchun ularni anglash kerak. Davlat rahbarlari, qoida tariqasida, o'z 
milliy manfaatlarini qanday tushunishlari yoki davlatdagi ommaviy ong tomonidan 
qanday idrok etilishiga ko'ra, ularni himoya qilishda nihoyatda oqilona va qattiqqo'ldirlar. 
Britaniyaning doimiy do'stlari va abadiy dushmanlari yo'q, faqat uning "manfaatlari" bor, 
degan ibora deyarli yuz ellik yil oldin bo'lgani kabi bugungi kunda ham odatiy va 
haqiqatdir. Garchi bu tushuncha qayta-qayta qo'llanilgan bo'lsa-da, lekin har doim faqat 
iqtisodiy qarama-qarshilik bilan bog'liq holda, uning ifodalanishining ba'zi xulq-atvor 
jihati sifatida qo’llanilmoqda.