1. Molekulalar haqidagi tushunchalar Molekulalarning hosil boʻlishi

Rasm-Chiziqli va chiziqli bo’lmagan molekulalar.
Molekula atomlardan tashkil topganligi uchun atomning tuzilishi to’g’risida qisqacha ma’lumot berish maqsadga muvofiq. Atomning markazida musbat zaryadli yadro bo’lib, unda atomning deyarli butun massasi mujassamlashgan. Yadro proton va neytronlardan iborat. Proton musbat zaryadli, neytron esa zaryadsiz zarrachadir. Odatda, yadrodagi protonlar soni neytronlar soniga teng. Agar ularning soni farq qilsa, u holda bunday yadrolar izotoplar deyiladi. Yadro atrofida aylanib yuruvchi elektronlar soni yadrodagi protonlar soniga teng. Yadro atrofida aylanib yuruvchi elektronlar o’ziga xos elektron qobiq hosil qiladi. Atom o’lchamlari elektron qobiqning o’lchamlari (≈10–8sm) ga bog’liq. Atomlar o’z elektronlarini berishi yoki o’zlariga chetdan elektron qabul qilib olishlari mumkin, bunda ular mos ravishda musbat yoki manfiy zaryadlangan ionlarga aylanadi. Atomning muhim xarakteristikasi uning energiyasi hisoblanadi. Bu energiya atomning barqaror holatlariga muvofiq keladigan muayyan (diskret) qiymatlargagina ega bo’lishi mumkin va faqat kvant o’tish yo’li orqali sakrash simon o’zgaradi. Muayyan energiyani yutib, atom uyg’ongan holatga o’tadi. Uyg’ongan holatdan atom foton chiqarish yo’li orqali kamroq energiyali holatga qaytadi. Atomning minimal energiyasiga mos keladigan energiya qiymati atomning asosiy energiya darajasi (asosiy holat), qolganlari qo’zg’atilgan energiya darajalari (uyg’ongan holatlar) deb ataladi. Kvant o’tishlar atom spektrlari sababchisidir. Barcha kimyoviy elementlarning atomlari o’zlariga xos spektrlarga ega. Qadimiy Gretsiya tabiatshunoslari yantar (qahrabo)ni olib junga ishqalaganda, yantar o’ziga yengil narsalarni tortish qobiliyatiga ega ekanlikligini kuzatganlar. Shuning uchun «elektron» so’zi grekcha bo’lib, o’ziga tortuvchi degan ma’noni bildiradi. 1897 yilda ingliz olimi Dj.Tomson elektronni elementar zarracha tariqasida mavjudligini tajribada aniqlaydi. 1924 yilda fransuz olimi de Broyl elektron ham, xuddi boshqa zarrachalar kabi to’lqin xususiyatiga ega degan farazni aytadi. Elektronni haqiqatan ham to’lqin xususiyatiga ega ekanligini 1927 yilda amerikalik olimlar K.Devisson va L.Djermerlar va ulardan xabarsiz ingliz olimi Dj.P.Tomson tajribada aniqlaydilar. Elektron – manfiy zaryadli eng kichik turg’un zarracha bo’lib, uning zaryadining absolyut qiymati e 1,60218921019C yoki SGSE sistemasida 4,8032421010 birlikka ega, massasi me  9,1095341028 g, o’lchami (radiusi) shartli ravishda (r0=e2/(mec2)) ga teng deb olingan. Elektronning spini (1/2) ga teng. «spin» – inglizcha so’z bo’lib, kvant tabiatga ega bo’lgan elementar zarrachalarning harakat miqdorining xususiy momentini anglatadi, Plank doimiysi birliklaridao’lchanadi. Zarrachalarning spinlari butun son (0, 1, 2, …) yoki yarim butun son, (1/2, 3/2) bo’lishi mumkin. Boshqa elementar zarralarning zaryadi, shu elektronning zaryadiga nisbatan aniqlanadi. Elektronlar manfiy μ–myuon bo’linishi vaqtida va boshqa ko’p reaksiyalarda vujudga keladi. O’z navbatida, elektron o’zining antizarrachasi (pozitron) bilan qo’shilib ikkita kvantni hosil qilishi mumkin: Kimyoviy elementdagi musbat zaryadlar – protonlar soniga, manfiy zaryadlar elektronlar soniga teng bo’lib, ularning miqdori shu elementning Mendeleyev davriy sistemasida egallagan tartibi–o’rni bilan aniqlanadi. Protonning zaryadi musbat deb hisoblanadi va elektronning zaryadiga teng, massasi esa elektronning massasidan 1836 marta katta, ya’ni mp=1836·me=1,66·10–27 kg Atomda mavjud bo’lgan neytronlar soni shu elementning massa sonidan davriy sistemada egallagan tartibining ayirmasiga teng. Masalan, kislorod atomining massa soni 16. Uning davriy sistemadagi tartib raqami esa 8. Demak, kislorod atomida 8 ta proton va 16–8=8 ta neytron bor. Elektronlar zarracha va to’lqin xususiyatlariga egaekanligini doimo e’tiborga olish kerak. Chunki elektronlarning bu ikki xususiyati har xil hodisalarda yaqqol namoyon bo’ladi: interferensiya, diffraksiyada – to’lqin xususiyati namoyon bo’lsa, emission hodisalarda zarracha tariqasida namoyon bo’ladi. Elektronlarning tartibli harakati elektr tokini vujudga keltiradi. Elektronlar va ular to’plamining u yoki bu xususiyatlaridan lampalarda, kineskoplarda, umuman, radiotexnikada foydalaniladi. Elektronlar atomlar, molekulalar, kristallarni hosil qilishda hamda kimyoviy reaksiyalar jarayonlarida asosiy rol o’ynaydi. Kristallardagi elektronlarni ba’zan kvazi zarracha deb qaraydilar. Biz asosan elektronlarni atom, ion, molekula hosil bo’lishidagi ishtirokini ko’rib o’tish bilan chegaralanamiz. Hozirgi vaqtda vodorod va vodorodga o’xshagan ionlarga, ya’ni tashqi orbitasida bitta elektroni bor ionlarga tegishli bo’lgan masala kvantmexanik hisoblashlar yordamida amaliyotda aniqlangan. Ko’rsatilganki, bu elektronlarning to’lqin funksiyalari bir–birovlaridan quyidagi doimiyliklar qiymatlari bilan farq qiladi:

1. Bosh kvant soni n = 1, 2, 3…, uning qiymatiga qarabbarcha orbitalar qator elektronlar qatlamlariga bo’linadi(n = 1 bo’lsa, birinchi qatlam, n = 2 bo’lsa, ikkinchi qatlam va hokazo...). Bir qatlamdan ikkinchisiga o’tish energetik sathlarning o’zgarishiga olib keladi.

2. Orbital kvant soni l – elektron bulutining geometrik konfiguratsiyasini (turli xilligini) ifodalaydi. n doimiy bo’lganda, l ning o’zgarishi bilan energetik sathlar o’zgaradi, ammo bu o’zgarish n ning o’zgarishidan kam. l = 0, 1, 2…., n – 1, qiymatlarni olishi mumkin. l ning qiymatiga qarab quyidagi elektron qobiqlar bo’lishi mumkin: l = 0 bo’lsa, S–orbital deyiladi va unda elektron bulut shar shaklida bo’lib, markaziy simmetriyaga ega bo’ladi. l = 1 bo’lsa, P–orbital deyiladi, elektronlar bulutining taqsimlanishi sakkizga o’xshagan bo’lib, markazida 0 ga teng. l = 2 bo’lsa, D–orbital deyiladi, elektron bulutining taqsimlanishi to’rtta qismdan (2 ta sakkizlarni o’zaro markazdan kesishgan holda bo’ladi)