1. Odamanatomiya fanini vazifalari, o`rganish usullari va rivojlanish tarixi

Bosh bronx

Bosh bronxlar (brobchi principales) traxeyadan V ko'krak umurtqasining

yuqori chekkasida boshlanib, o'pka darvozasiga tomon yo'naladi. O'ng bosh

bronx qisqa va keng, vertikal yo'nalgan bo'lib, traxeyaning bevosita davomidir.

Uning uzunligi 3 sm bo'lib, 6—8 yarimhalqasimon tog'aydan tuzilgan. Chap

bosh bronx ingichka va uzunligi 4—5 sm bo'lib, 9—12 yarimhalqasimontog'aydan iborat. Bosh bronxlaming orqasida parda devori bo'lib, ich tomondan

shilliq, tashqarisidan adventitsial parda bilan qoplangan.

Yangi tug'ilgan chaqaloqda o'ng bosh bronx 26°, chap bosh bronx esa

49° burchak hosil qilib chiqadi. O'ng bosh bronxning uzunligi o'rta hisobda

1,17 sm, chapiniki 1,2 sm. Bosh bronxlar bola hayotining birinchi yilida va

balog'at davrida tez o’sib, ulaming uzunligi 2 marta oshadi. 20 yoshda ular

3,5—4 marta kattalashadi.

O'pka darvozasida o'ng bosh bronx uchta, chapi esa ikki bo'lak bronxga

bo'linadi. O'ng o'pkaning yuqori bo'lak bronxi arteriyaning ustida yotadi va

epiarterial bronx deb ataladi. Uning boshqa bo'lak bronxlari va chap o'pka

bo'lak bronxlari arteriyaning ostida yotadi.

Bo'lak bronxlari (bronchi lobares) o'pka darvozasiga kirib, o'z navbatida,

segmentar bronxlarga (bronchi segmentates) bo'linadi. O'ng yuqori bo'lak

bronxi (bronchus lobaris superior dexter) cho'qqi, orqa va oldingi segmentar

bronxlarga, o'ng o'rta bo'lak bronxi (bronchus lobaris medius dexter) lateral

va medial segmentar bronxlaiga bo'linadi. O'ng pastki bo'lak bronxi (bronchus

lobaris inferior dexter) cho'qqi, medial bazal, oldingi bazal, lateral bazal va

orqa bazal segmentar broxlaiga bo'linadi. Chap yuqori bo'lak bronxi (bronchus

lobaris superior sinister) orqa-cho'qqi, oldingi, yuqorigi tilcha va pastki

tilcha segmentar bronxlarga, chap pastki bo'lak bronxi (bronchus lobaris

inferior sinister) cho'qqi, medial bazal, oldingi bazal, lateral bazal va orqa

bazal segmentar bronxlarga bo'linadi. Segmentar bronxlar (bronchus

segmentales) o'z navbatida 9—10 martagacha dixotomik bo'linadi va diametri

1 mm bo'lgan bo'lakcha bronxi (bronchus lobularis) hosil bo'ladi. Bu bronx

bo'lakcha ichida 18—20 oxiigi bronxiolalarga (bronchioli tenninalis) bo'linadi.

Ulaming miqdori ikkala o'pkada 20.000 ga yaqin bo'lib, devorida tog'ay

bo'lmaydi. Har bir oxirgi bronxiola dixotomik bo'linib, nafas bronxiolasini

(bronchioli respiratorii) hosil qiladi. Ulardan alveola naylari (ductuli

alveolaris) chiqib, alveola qopchalari (sacculi alveolares) bo'lib tugaydi.

Alveola qopchalari o'pka alveolalaridan (alveoli

pulmonis) iborat. Turli o'lchamdagi bronxlar

havo o'tkazuvchi bronx daraxtini (arbor

bronchiais) hosil qiladi. Nafas bronxiolasi

alveola naylari, alveola qopchalari va alveolalar

alveola daraxtini yoki atsinusni (76-rasm)

hosil qiladi.

O'pka bilan qon o'rtasida gaz almashinuvi

ro'y beradigan atsinus o'pkaning vazifaviytarkibiy birligi hisoblanadi. Bitta o'pkada

15000 atsinus bo'lib, alveolalar soni 300—

500 mln ga yetadi.

76-rasm . Atsinus chizm asi.

R entgenoan atom iyasi. B ronxlarni

l-broncWoia terminate; 2-bronchio'rganish uchun ulami kateter orqali kontrast f

m odda—yodlipol bilan to latiladi. Unda bronxlaming bo'lak, segmentar va undan mayda shoxlaiga bo'linishini kuzatish

mumkin. O'ng bosh bronx kekirdakning bevosita davomi bo'lib, qisqa (uzunligi

2—2,5), ammo keng.U 20-25° burchak hosil qilib boshlanadi. Chap bosh

bronx-ning uzunligi 4—5 sm bo'lib, kekirdakdan 20—54° burchak hosil

qilib boshlanadi. Bronx daraxti yangi tug'ilgan chaqaloqda hosil bo'lgan bo'lib,

bola hayotining birinchi yilida bo'lak bronxlari 2 marta kattalashadi.Yangi

tug'ilgan va emizikli bolalarda bronx daraxtining segmentar va subsegmentar

bronxlarga blinishi va ynalishi kattalamikiga o'xshaydi.

Bola hayotining dastlabki oylarida, ayniqsa, 3-4 yoshlarda tog'ayli bronxlar

devori shilliq pardasida elastik tolalar va shilliq bezlar, qon hamda limfa

tomirlari, nervlar ko'payadi. Balog'at davrida bronx daraxtining o'sishi

tezlashib, ular 3,5-4 marta kattalashadi. O'smirlik davrida bronxlaming uzayishi

bilan ular devoridagi tog'ay yupqalashadi, mushak va elastik to'qima ko'payadi, tashqi adventitsial qavati qalinlashadi.
0 ‘pka

O'pka (pulmo) noto'g'ri (77-rasm) konus shaklida bo'lib, o'ng va chap

o'pka ko'krak bo'shlig'ining o'ng va chap yarmida joylashib, plevra bilan

o'ralgan. Ular o'zaro ko'ks oralig'ida joylashgan a’zolar bilan ajralgan. O'pka

past tomondan diafragmaga, old, yon va orqa tomondan ko'krak qafasi devoriga

tegib turadi. Diafragmaning o'ng gumbazi yuqoriroq turgani uchun o'ng

o'pka chapiga nisbatan qisqa va keng, yurak ko'krak bo'shlig'ining chap tomonida

turgani uchun, chap o'pka qisqa va uzun bo'ladi.

O'pkaning pastki diafragma yuzasi

(facies diaphragm atica) diafragm a

gumbaziga mos bo'lib, botiq, o'pkaning

cho'qqisi (apex pulmones) yumaloq

bo'ladi. O'pkaning qovuig'a yuzasi (facies

costalis) qovuralarga mos ravishda

qavariq bo'lsa, medial yuzasi (facies

medialis) orqa umurtqa qismi (pars

vertebralis) va oldingi ko'ks oralig'i

qismlaridan (pars mediastinalis) iborat

bo'lib, biroz botiqroq. O'pka yuzalari

qirralar bilan ajralib turadi. Uning oldingi

qirrasi (margo anterior) qovuig'a yuzasini

medial yuzasidan ajratsa, pastki qirrasi

(margo inferior) qovurg'a va medial yuzalarini diafragma yuzasidan ajratadi. Qovurg'a yuzasi orqa tomonda o'tmas

orqa qirra hosil qilib, medial yuzasiga o'tib ketadi.

Chap o'pkaning oldingi qirrasida yurak o'ymasi (incisura cardiaca)

bo'lib, uni past tomondan chap o'pka tilchasi (lingula pulmonis sinistri)

chegaralab turadi.

Har bir o'pka uning ichiga chuqur botib kirgan yoriqlar vositasida

bo'laklarga bo'linadi. O'ng o'pka ikkita: gorizontal yoriq (fissura horizontalis)

va qiyshiq yoriq (fissura obliqua) vositasida uchta: yuqori, o'rta va pastki

bo'laklarga (lobus superior, media et inferior) bo'linadi. Chap o'pka esa

bitta qiyshiq yoriq (fissura obliqua) vositasida ikki: yuqori va pastki bo'laklarga

(lobus superior et inferior) bo'linadi.

Har bir o'pkaning medial yuzasida o'pka darvozasi (bilus pulmonis) bor.

Undan o'pkaga bosh bronx, o'pka arteriyasi, nervlar kiradi va o'pka venasi,

limfa tomirlari chiqadi. Bulaming hammasi o'pka ildizini (radix pulmonis)

hosil qiladi. O'ng o'pka darvozasi chapiga nisbatan qisqa va keng. Unda bosh

bronx boshqa hosilalaiga nisbatan yuqori joylashadi. Uning ostida o'pka arteriyasi

va undan pastroqda o'pka venasi yotadi. Chap o'pkada o'pka arteriyasi eng

yuqorida, undan pastroqda bosh bronx va uning ostida o'pka venasi yotadi.

O'pka cho'qqisi old tomonda o'mrov suyagidan 2 sm, I qovurg'adan 3—

4 sm yuqorida turadi. Orqada esa VII bo'yin umurtqasining qirrali o'simtasi

sohasida turadi.

O'ng o'pkaning oldingi chegarasi VI qovuig'a tog'ayi sohasida pastki chegaraga

o'tib ketadi. Uning pastki chegarasi o'rta o'mrov chizig'ida VI qovuig'a, oldingi

qo'ltiq osti chizig'ida VII qovurg'a, o'rta qo'ltiq osti chizig'ida VIII qovuig'a,

orqa qo'ltiq osti chizig'ida IX qovuig'a, kurak chizig'ida X qovuig'a va umurtqa

yoni chizig'ida XI qovurg'a sohasida joylashgan.

Chap o'pkaning oldingi chegarasi IV qovurg'a tog'ayi sohasida chapga

burilib, IV qovuig'a tog'ayining pastki chekkasi bo'ylab to'sh yoni chizig'igacha

boradi. Undan pastga qayrilib, V qovuig'a tog'ayini kesib o'tadi. VI qovuig'a

tog'ayiga yetganida chap o'pkaning oldingi chegarasi pastki chegarasiga o'tib

ketadi. Chap o'pkaning pastki chegarasi o'ng o'pkanikidan biroz pastroq

o'tadi. O'ng o'pka chapiga nisbatan keng va qisqa bo'lgani uchun ulaming

oldingi va pastki chegaralari bir-biridan farq qiladi.

O'pka rentgenogrammada ko'krak qafasi fonida yorishish maydoni

ko'rinishida bo'lib, bir-biridan umurtqa pog'onasi, to'sh suyagi, yurak va

yirik qon tomirlaming quyuq soyasi bilan ajrab turadi. Bu soya o'pka

maydonining medial chegarasini hosil qiladi. O'pka to'qimasi havo bilan

to'lgan ko'p sonli alveola pufakchalaridan iborat. Rentgen nurlari o'pka

to'qimasidan oson o'tib, o'pka maydonining yorqin tasvirini beradi. Bu

forming tarkibi o'ziga xos. Unda o'pka to'qimasini hosil qiluvchi ayrim

uzunlikdagi tizim-chalar kabi radial yo'nalgan qon va limfa tomirlar soyasidan

tashkil topadi. O'pka qon tomirlarining shoxlanishi quyuq soya beruvchi

yirik o'pka arteriyasi va venasi joylashgan o'pka ildizidan boshlanadi. Qon

tomirlar diametri sekin-asta ko'krak qafasining lateral chekkasiga qarab kamayib boradi va bu yerda o'pka rasmi ingichka va nozik bo‘ladi. Medial tomonda

tizimcha shaklidagi soyalardan tashqari limfa tugunlarining yumaloq zich

hosilalar ko‘rinishdagi soyasi ham ko'rinadi. O'ng tomonda ildiz soyasi

katta, chunki chap tomonda u yurak bilan yopilgan bo'ladi.

Yon proyeksiyada o'ng va chap o'pkalar bir-biriga qavatlanadi va oldindan

to'sh suyagi, orqadan umurtqa pog'onasi bilan chegaralangan yagona yorug'

maydonini hosil qiladi.

Yangi tug'ilgan chaqaloq o'pkasi ko'krak qafasiga nisbatan katta. U noto'g'ri

shaklga ega bo'lib, yuqori bo'laklari kichik, pastkisi esa katta bo'ladi. O'ng

o'pkaning yuqori va o'rta bo'laklari bir xil. O'pkaning tashqi yuzasi silliq.

Ikkala o'pkaning o'rtacha og'irligi 57 g, hajmi 67 sm3, nafas olish yuzasi 6

m2. Yangi tug'ilgan chaqaloq o'pkasining uchi birinchi qovurg'a sohasida

turadi. O'ng va chap o'pkaning pastki chegarasi esa kattalamikiga nisbatan

bitta qovurg'a yuqori turadi. Bu davrda o'pka parenximasi yaxshi rivojlanmagan

bo'ladi. Bo'laklarda mushakli bronxiolalar bo'lmaydi. Atsinuslar yaxshi

takomillashmagan bo'lib, ular tarkibiga 1-3 tartibdagi nafas bronxiolalari

kiradi. O'pka atsinuslari esa uncha ko'p bo'lmagan (24 mln) o'pka alveolalaridan

iborat. Bola tug'ilgan vaqtdan to 7—8 yoshgacha o'pkada ikki xil: bronx

daraxtining takomillashuvi va alveolalar sonining ko'payish jarayoni ketadi.

Bola hayotining birinchi yilida hamda undan keyin atsinus yangi alveola

yo'llari va bor yo'llaming devorida yangi o'pka alveolalari hosil bo'lishi

hisobiga o'sadi. Yangi alveola yo'llari hosil bo'lishi 7—9 yoshlarda, o'pka

alveolalari esa 12—15 yoshlarda tugallanadi. Alveolalaming o'lchami bola

tug'ilganidan 7 yoshgacha bir xil, 12 yoshda ulaming o'lchamlari yangi

tug'ilgan chaqaloqlarga nisbatan 2 marta, kattalarda esa 3 marta kattalashadi.

Bola tug'ilgan vaqtdan 4 oylik bo'lgunicha o'pka alveolalarining soni 4 marta,

uch yoshda 12 marta, 11 yoshda esa 20 marta ko'payadi. O'pka parenximasining

tuzilishi 15-25 yoshlarda tugallanadi. O'pka cho'qqisi yangi tug'ilgan chaqaloqda

I qovurg'a sohasida bo'lsa, 20-25 yoshlarda undan 3—4 sm yuqori turadi.

Uning pastki chegarasi ham asta-sekin pastga tushadi.
9-Bilet.