1. Oqıw materialları

Xristianlıq.
Xristianlıq bizin’ eramızdın’ I a’sirinde Palestinada payda boldı. Onın’’ payda bolıwı 2000 jıl aldın Polestinadag’ı Vifleem awılında, usta İosif ha’m onın’’ hayalı Mariyadan dunyag’a kelgen balası İisus (İsa) atı menen baylanıslı. Ha’zirgi jıl sanaw usı sa’neden baslanadı. An’ızlarda aytılıwınsha İisus dunyag’a kelmesten aldın Polestina xalqına (İsrail perzentlerine) olardın’’ ba’rshe gunalarınan azat etiw ushın ha’m o’z janın qurban etip basqalardın’’ gunasın juwatug’ın, quday ta’repinen jiberilgen ka’ramatlı qutqarıwshı, onın’’ wa’kili messiya dunyag’a tez arada keletug’ınlıg’ı shamalang`an edi. Solay etip dunyag’a belgilengen kunde İisus keledi. Onın’’ tuwılıwı menen sol waqtag’ı İzraildin’ zalım ha’kimi İrod bul awılda tuwılg’an barlıq balalardı o’ltiredi, biraq İisus ata anası Egipetke alıp qashıwg’a ulgeredi. Solay ko’p jıllar ol o’zi haqqında hesh mag’lıwmat bermeydi, biraq 30 jasqa jetkende Qudaydın’ perzenti ha’m usının’’ menen birge İisus Xristos atı menen o’zinın’’ payg’ambarlıq jumısın baslaydı. Ol ma’mleket boylap sayaxat etip ko’plegen karamatlar ko’rsetken o’lilerdi tiriltken, ko’rlerdin’ mayıplardı emlegen jilli adamlardı jinlerdi quwg’an x.t.b. İisus 3 jıl dawamında o’z jumısın alıp baradı. Onın’’ xalıq arasında o’zinın’’ abırayınan qorıqqan İerusalim qalasının’’ ruxaniyleri onı sudg’a beredi ha’m Rim prokurorı Pontiy Pilat onın’’ o’lim jazasına buyıradı. Onı Golgofa tawında ulken atanaq ag’ashqa tiriley qag`ip qıynap o’ltiredi. O’limnin’ ushinshi kuni ol tirilip, azg’ana waqıt o’zin sha’kirtleri arasında boladı. Sonnan olardı ko’z aldında aspang’a ushıp ketedi. Xristianlıqtın’ tiykarın salg’an adamnın’’ dunyadag’ı turmısının’’ qısqasha mazmunı usıdan ibarat. Xristianlıqtın’ ha’m basqa dinlerge uqsap insan ja’miyeti rawajlanıwının’’ belgili basqıshında, ja’miyetlık turmıs salasında juz bergen o’zgerislerdin’ diniy qarslar salasında sawleleniwi sıpatında payda boladı. Tariyx sonı da’lilleydi. Rim quldarlıq imperiyası ıdıray baslag’an feodal qatnaslar qa’liplesip atırg’an bir waqıtta xristianlıqtın’ da’slepki bo’rtikleri payda bolg’an. Eramızdın’ I-III a’sirlerinde Rim ja’miyetinde taralg’an ulıwma krizis usıg’an ta’n oy pikirlerdi keltirip shıg’arg’an. Bunın’’ na’tiyjesinde xristian dini ha’m onın’’ qaramatlı kushleri ta’repinen adamlardı zulımnan azat etiw haqqındag’ı “qutqarıwshı” ideyaları payda boldı. Bunın’’ na’tiyjesinde umitsiz bolıp jasap atırg’an millionlap qullar xristian dinin qutqarıwshı ideyaların ta’n qaladı. Usı ma’niste xristian dini da’slep qullardın’’ dini sıpatında payda bolg’an dep aytsaq boladı. Frantsuz tariyxshısı Sharl Eimen usınday degen edi “Spartak jen’iliske ushırawi arqalı İisus jen’is qıldı”. Waqıttin’’ o’tiwi menen bul din hukimran toparlar dinine de aylandı. Bunın’’ tiykarg’ı sebepleri imperiya ha’lsizlenip barg’an sayın hukimdarlar ha’m imperiya xalıqların ajıratıp jiberiwshi emes, al olardı birlestiretug’ın dinge mu’ta’a’j boldı. Rim imperatorı Konstantin 324 jılı bul dindi ma’mleketlik din dep ja’riyaladı. 325 jıl Konstantin’ ko’rsetpesi boyınsha dunya xristianlarının’’ birinshi jıynalısı Nikey soborı shaqırıldı. Bul sobordı xristianlıqtın’ tiyqarg’ı dogmaları tastıyıqlandı shirkew qag’ıydaları jazılg’an kitaplar qabıl etildi. Xristian shirkew ma’mlekettin’’ ra’smiy shirkew dep belgilendi. Shirkew Rim imperatorın qudaydın’ wa’kili dep ja’riyaladı. Bunın’’ na’tiyjesinde dunyalıq patsha shirkew ja’rdeminde qudaydın’ wa’kılıne aynaldı. Xristianlıq diniy taliymatinın’’ mazmunı to’mendegilerden ibarat
-Quday muqaddes ushlıkte (troitsa) ko’rinedi. Yag’nıy quday ush obrazda biraq jeke birew. Bul degeni quday. quday-Ata. quday-Bala, quday-Muqaddes ruwxtan ibarat. Biraq bul ush obrazlı qudaylar kelip shıg’ıw menen bir birinen ajıralıp turadı. Ma’selen, quday-Ata tuwılıw jolı menen payda bolg’an. Quday emes, onı hesh kim jaratqan emes. Quday-bala bolsa tuwılg’an quday - Muqaddes Ruwx bolsa quday Atadan payda bolg’an.
Tiykarg’ı dogmalar (aqidalar)
-Quday-bala (İisus) qutqarıwshı messiya yag’nıy quday jaratqan wa’kil. Ol qaramatlı qutqarıwshı. Xristianlıqtın’ tiykarshısı İsa o’ltirilgennen keyin aspang’a ko’terilip ketken, ol keleshekte tiriler ha’m o’liler ustinen hukim shıg’arıw ushın son`g`i kuni (Sudnıy den) qaytıp keledi.
İsa ha’m qaramatlı ha’m insanıy ta’biyatqa iye
-Bibi Maryam qudaydın’ anası, ol qızlıq belgisin saqlag’an turde ko’tergen ha’m İsanı tuwg’an.
-İkonalarg’a sıyınıw.
-Quday ha’mme na’rseden ustin turadı ha’m ma’ngi. Onı hesh kim jaratqan emes. Quday dunyanın’’ jaratıwshısı. Ol dunyanı altı kunde jaratqan.
-Adamzat tuwılg’an waqıttan baslap gunalı Quday jaratqan ba’rshe tirishilktin’’ gultajı insan edi. Sebebi Quday adamdı o’zine uqsas jaratqan. Bul uqsaslıqtin’’ tiykarg’ı belgileri – bul insang’a berilgen aqıl, oy-parasat, ma’ngi turmıs. Ha’r bir dunya dinınin’ muqaddes kitabı bolg’anınday xristianlıqtın’ da usınday kitabı bar, ol “Bibliya” dep ataladı. “Bibliya” degen so’z grek tilinen alıng’an bolıp “Kitap” degen ma’nisti bildiredi. “Bibliya”nın’’ xristianlıq payda bolmastan aldın jaratılg’an birinshi ha’m ulken bo’legi “Eski wa’siyat” dep ataladı ha’m İudaizm dinin, muqaddes kitabı “Tavrot” esaplanadı. “Bibliya”nın’’ xistianlıq penen baylanıslı bolg’an ekinshi bo’limi “Jan’awa’siyat” dep ataladı.
Kitaplar atina “Na’siyat” so’zinin’ qosılıp isletiliwi “Quday menen adamlar ortasındag’ı qatnaslar wa’siyatnama menen ta’rtipke salınıp turıladı” degen tusinik tiykar etip alınıw menen bildiriledi. Usı ma’niste alg’anda “Jan’awa’siyat”- Qudaydın’ İsa da’ldalshılıg’ında adamlar menen jan’a wa’siyatlasıw demek. “Jan’a wa’siyat” 27 kitaptan, yag’nıy 4 İnjil (Evangelie- jaqsı xabar), Appostollardın’’ (İsanın’’ sha’kirtlerin’ xristianlıqtın’ da’slepki taratıwshıları) a’mellerin 21 risola ha’m qaramatlı alım İanın’’ “Waqiynaması”nan ibarat.
Xristianlıqtın’ bo’linip ketiw sebepleri birinshi nawbette Rim imperiyasındag’ı siyasiy awxal, dunyalıq ta’rtipler menen belgilenedi. Xristianlıqtın’ bo’linip ketiwinin’ diniy sebepleri ha’m bar, biraq dunyalıq sebepleri birinshi orında turadı. Tariyxtan belgili 395 jılda, ishki kelispewshilıkler ha’m sırtqı xujimler na’tiyjesinde Rim imperiyası ekige bo’linedi.
-Batıs (Rim) ha’m Shıg’ıs(Vizantiya) ha’m Shıg’ıs(Vizantiya) imperiya 476 jılı bolsa Rim imperiyası tolıg’ı menen qulaydı. Rim imperiyasının’’ qulawı, tabiyiy ra’wishte, xristianlıqtın’ keyingi ta’g’dirine ta’sir etpey qalmadı. Batıs Rim imperiyası ıdıraw na’tiyjesinde oraylasqan ha’kimiyat joqqa shıqtı. Payda bolg’an ma’mleket ele ha’lsiz edi. Na’tiyjede bul awxal Rim shirkew basshısının’’ abırayının’’ sheksiz da’rejede o’siwine alıp keldi. Keyin ala Rim papası dep atala basladı.
Shıg’ıs Rim imperiyasında awxal basqasha edi. Bul jerde kushli imperator ha’kimiyatinın’’ saqlanıp qalg’anlıg’ı Shıg’ıs imperiya shirkewinın’’ (Konstantinopol shirkewi) sheklenbegen huqıqqa iye bolıw mumkinshiligin bermedi. Vizantiyada shirkew imperatorg’a boysındırıldı. Na’tiyjede Rim shirkew Konstantinopol shirkewin o’zine boysındıra almadı. Bunnan basqa diniy taliymatlarda bayan etiwde ha’m jan’a du’zilgen shirkewlerdi qadag’alaw ma’selesine ha’m tag’ıda da’ramatlardı bo’listiriwde ha’m bul eki shirkew ortasında kelispewshilıkler kelip shıqtı. Na’tiyjede 1054 jılı Rim papası Lev IX ha’m Konstantin’opol patriarxı Kirudariy bir birine pa’nt jasadı. Xristianlıq a’ne usı sa’neden baslap ekige bo’linip ketti. Olardın’’ biri Rim papasına boysınıwshı katolik (ulıwma ja’han) shirkew, ekinshisi Konstantin’opol patriarxına boysınıwshı pravoslavie (shın isenim) shirkew dep ataladı.
Xristian dini bir neshe bo’limlerge bo’linedi. Olardın’’ en’ irileri joqarı ko’rsetilgenindey Katolitsizm ha’m Pravoslavie. Katolıkler ha’m pravoslavlar “Muqaddes ushlıkke isenedi ha’m bul dinnin’ basqada tiykarg’ı qag’ıydaların ta’n aladı. Biraq olar arasındag’ı ayırmashılıqlar ha’m bar. Katolıkler muqaddes Rux-Quday ha’m Quday-Atadan ha’m Quday baladan kelip shıqqan dep esaplasa, pravoslavlar muqaddes-ruwx tek g’ana Quday-Atadan kelip shıqqan dep esaplaydı. Katolık shirkewinın’’ ja’ne bir o’zgesheligi bul XIII a’sirde islep shıg’ılg’an “sawap isler” haqqındag’ı ta’liymat. Bul taliymat boyınsha ha’r adam o’z gunasın juwıw ushın shirkewden keshirim satıp alıwg’a bolatug’ın edi. Papalar usı taliymat tiykarında orta a’sirlerde gunalardı keshiriw haqqındag’ı jarlıqlar (indulgentsiya) menen sawda etiwde alıp bardı. Katolıklerdin’ diniy a’njumanlarında basqalarda o’zgeshe mısal ushın balanı shoqındırg’anda, olar pravoslavlarday suwg’a batırıp almaydı al onın’’ ustinen suw quyadı. Shoqıntırılg’annan keyin xush-boy may balalıg’ında emes, pravoslavlarday, al er jetkennen keyin surtiledi. Adamlar qan ha’m vino menen emes, tek g’ana nan menen prichashenie qıladılar (prichashenie degende İsanın’’ kelbeti ha’m qanı qosılg’an nan ha’m vinonı tatıw).
Shoqıng’anda ush barmaq menen emes, bes barmaq penen bejeriledi (Atanaq xristianlıqta muqaddes belgi, diniy sıyınıw predmeti). Katolıklerdin’ meresimin da’bdebeli ha’m tantanalı bolıw menen ajıralıp turadı. Katolitsizmnin’ nızamlastırılg’an qag’ıydaları basqalardan ayırmashılıg’ı
I. diniy sıyınıw tiykarınan latın tilinde bejerilgen. (Vatikan olardı milliy tilde o’tiriw ruxsat etti).
II. Ruxaniylerdin’ uylenbesligi (pravoslavlarda tek g’ana monarxlar)
III. Diniy ma’rtebeden shıg’ıw mumkin emes.
IV. Kardinallar institutı, orın alg’anı (Kardinal Rim papasınan keyingi joqarı ruxaniy).
Pravoslavie shirkewinin’ katolık shirkewinen ayırmashılıg’ı, pravoslaviyada birden bir diniy oray, shirkewlerdin’ birden bir baslıg’ı joq. Bul jag’day dunyalıq sebeplerden basqa, pravoslaviyanın’’ da’slepki xristianlıqtın’ politsentrik da’stu’r a’mel qılg’an. Ha’zirgi waqıtta pravoslaviya 15 avtokafel (g’a’rezsiz) shirkew bar Bular Konstantinopol, Aleksandriya, Antioxiya, İerusalim, Rus, Gruziya. Serb, Rumın. Bolgar, Kipr, Ellada, Alban, Polyak. Chex ha’m Amerika shikewleri. Bul shirkewler turli ja’miyetlık sharayatlarda is ko’rgenligi ushın tu’rli siyasiy bag’darlarına iye bolıp, zamannin’’ aktual ma’selelerine tu’rli qatnaslar beriledi. Pravoslaviyada ha’r bir adamnın’’ 3 tuwılg’an ku’ni boladı degen taliymat alg’a su’riledi. Birinshi kun –bul adamnın’’ tuwılg’an kuni biraq bul a’xmiyetli kun emes, sebebi ol adam jaqsı adam yamasa jaman adam bolama bul belgisiz.
Ekinshi tuwılg’an kuni-bul onın’’ shoqıntırılg’an ku’ni. Bul birinshi kunnen a’xmiyetlirek. Sebebi ekinshi kuni adam ma’ngi jasaw ushın huqıq aladı. Biraq ol jaqsı xristian bolama bul belgisiz. Son’ en’ a’hmiyetli tuwılg’an kun- bul adamnın’’ o’lgen ku’ni. Sebebi bul kuni adamnın’’ ta’g’diri yag’nıy onın’’ ma’ngi azab shegiw ushın dozaqqa tusiw yamasa ma’ngi ha’zlıkte jasaw ushın beyishke tusiw ma’selesi sheshiledi.
Pravoslaviyada xristianlıq 7 sırlı meresimi o’zgeshe orın iyeleydi. Bular shoqındırıw, nan ha’m vino tartıw, ruwxaniydın’ atag’ın beriw, tawbe etiw, mira su’rtiw,muqaddes zaytun mayın surtiw, neke meresimi.