1. Oqıw materialları

Qadaġalaw ushın sorawlar hám tapsırmalar
1. «Estetika» sóziniń mánisin túsindiriń.
2. Estetika ilimiy pán sıpatında qashan júzege kelgen?
3. Bul pánniń tiykarın salıwshısı kim dep esaplanadı?
4. Estetika pániniń predmeti neden ibarat?
5. Estetikanıń tiykarġı wazıypaları nelerden ibarat?
6. Estetikalıq sananıń ózine tán ózgesheligi nede?
7. Estetikalıq iskerlik ne?
8. Estetikalıq múnásibetlerdiń tiykarġı strukturalıq komponentlerin kórsetiń.
9. Estetikanıń qaysı kategoriyaların bilesiz?
10. Tragediyalılıq kategoriyası ne ushın gózzallıq hám kóterińkilik kategoriyaları menen jakınlıgın túsindiriń.
13-tema. Kórkem ónerdıń jámiyettegi roli
Joba:

1. 
   Kórkem onerdıń jámiyettegi orni
   
2. 
   Estetikalıq tárbiya hám estetikalıq mádeniyat
   
3. 
   «Ġalaba mádeniyattıń» jaslardıń estetikalıq talġamına tásiri
   
4. 
   Kórkem óner estetikası
   

Tayanısh túsinikleri: estetikalıq tárbiya, estetikalıq mádeniyat, estetikalıq qabıllaw, estetikalıq sezim, estetikalıq talaplar, estetikalıq talġam, estetikalıq ideallar, estetikalıq tárbiya quralları, estetikalıq tárbiya metodları, estetikalıq talġam, estetikalıq sana, estetikalıq baha, estetikalıq informaciya, estetikalıq tańlaw, ġalaba mádeniyat, ġalaba mádeniyat funkciyaları, ġalaba mádeniyattıń qáwipli aqıbetleri, sport estetikası, sporttıń estetikalıq mazmunı, sport estetikasınıń payda bolıwı hám rawajlanıwınıń faktorları, sport estetikalıq tárbiyanıń quralı hám shártleri sıpatında, sporttıń estetikalıq áhmiyeti, reklama, kreativlik, reklamanıń marketing, kommunikaciyalıq, ekonomikalıq, sociallıq funkciyaları, receptiv estetika, ámeliy estetika, reklamalıq dizayn.

Estetikalıq tárbiyanıń metodları, quralları, túrleri ham baġdarları

Estetikalıq tárbiya – bul insanda kúndelik turmısta hám iskusstvoda gózzallıqtı qabıllaw, bahalaw, analizlew hám jaratıw qábiletin rawajlandırıw. Bul jerde «gózzallıq» túsinigi shaxstıń kórkem qáliplesiwi kontekstinde «sulıwlıq, sulıw» sózleriniń mazmunı menen birdey emes. Sońġısı – bul kóbirek sırtqı formanıń súwretleniwi, ol konkret tariyxıy dáwirden ġárezli boladı hám ózgeriwi múmkin. «Gózzallıq» bolsa waqıttan ġárezsiz hám óz ishine garmoniya, gumanizm, jetiklik, mánawiyat kibi túsinikler menen taġız baylanıslı.
Estetikalıq tárbiyanıń baslı maqseti - insanda estetikalıq mádeniyattı jetilistiriw bolıp tabıladı. Estetikalıq mádeniyattıń komponentleri: qabıllaw; sezimler; talaplar, talġam; ideallar.
Estetikalıq qabıllaw – bul gózzallıqtı onıń barlıq kórinislerinde: tábiyatta, iskusstvda, shaxslarara qatnasıqlarda kóre biliw qábileti
Estetikalıq sezimler - gózzallıqtı emocional bahalaw
Estetikalıq talaplar - gózzallıqtı ańlaw, analizlew hám jaratıw arqalı estetikalıq sezimlerdi alıw tilegi hám zárúrligi
Estetikalıq talġam – qorshaġan ortalıqtıń kórinislerin onıń estetikalıq idealġa sáykesligi kóz-qarasınan bahalaw hám analizlew kónlikpesi.
Estetikalıq ideallar – tábiyattaġı, insandaġı, iskusstvodaġı gózzallıq haqqında shaxsiy elesletiwler.
Estetikalıq tárbiya wazıypaları: bárkamal insandı tárbiyalaw; insanda gózzallıqtı kóriw hám bahalaw qábiletin rawajlandırıw; gózzallıq idealın qáliplestiriw hám estetikalıq talġamdı islep shıġıw; dóretiwshilik qábiletti rawajlandırıwġa úndew.
Gózzallıqqa tárbiyalaw quralları: súwretlew iskusstvosı (jivopis`, skul`ptura); dramaturgiya (teatr); arxitektura; ádebiyat; televidenie, ĠXQ; hár qıylı janrdaġı muzıka; tábiyat.
Estetikalıq tárbiya metodlarına tómendegiler kiredi: shaxsiy úlgi; sáwbetler; mektep sabaqları hám balalar baqshasındaġı, dógereklerdegi, studiyalardaġı shınıġıwlar; ekskursiyalar; teatrġa, kórgizbelerge, muzeylerge, festivallarġa barıw; mekteptegi hám MSHTMdegi bayramlar hám kesheler
Estetikalıq tárbiya metodlarınıń eń tásirsheńi oqıtıwshınıń, ata-ananıń shaxsiy úlgisi bolıp tabıladı. Onıń tásiri astında keyin ala pútkil kórkem sananıń tiykarın qalaytuġın ideal qáliplesedi. SHaxsıy úlgi óz ishine minez-qulıq, qarım-qatnasıq manerasın, sırqı kórinisti hám morallıq qásiyetlerdi aladı.
Estetikalıq tárbiya – tek ġana pedagoglar hám tárbiyashılardıń wazıypası emes. Bul úzliksiz process bolıp, ol óz baslamaların shańaraqtan aladı, al pedagoglar tárepinen dawam ettiriledi.
SHańaraqtaġı estetikalıq rawajlandırıwdıń mazmunı óz ishine ata-ananıń shaxsıy úlgisin, háyyiw hám qosıqlar aytıwdı, kitaplar oqıw hám ertekler aytıwdı, súwretler salıwdı, sáwbetlesiwlerdi, turmıs estetikasın aladı. SHańaraqtaġı estetikalıq tárbiya kóplegen komponentlerden ibarat: taza kiyingen shańaraq aġzaları, óz-ara húrmet, shınayı emociyalar, óz sezimlerin sóz benen jetkere alıw kónlikpeleri, tártip-intizamnın hám minez-qulıq qaġıydalarınıń bolıwı – mine bular balanıń durıs estetikalıq sanasınıń qurılıw tiykarları.
Muzıkalıq talġamdı tárbiyalaw besik jırların, balalar qosıqların ananıń jeke óziniń hám balası menen birge aytıwınan baslanadı. Iskusstvo shıġarmaların bahalay alıwġa, dóretiwshilikke talpınıstı súwret salıw rawajlandıradı. Qálem, guash`, akvarel`, flomasterler kibi hár qıylı texnikalardı qollanıw balaġa reńlerdi tanıstıradı, forma hám mazmundı kóriw qábiletin rawajlandıradı. Kitap oqıw bolsa balaġa ana tiliniń baylıqların ózlestiriwge, sózlerdi emeociyalardı ańlatıw quralı sıpatında paydalanıwdı úyreniwde kómek beredi. Sáwbetlesiwler bolsa balanıń qorshaġan ortalıqtı biliw procesinde júzege keletuġın sorawlarına juwap beriw ushın zárúr. Olar gózzallıqtı kelbetsizlikten, xaostı garmoniyadan, kóterińkilikti páskeshlikten ajıratıwġa úyretedi.
Turmıs estetikası balalar xanasınıń dizaynin, turaq jaydıń ulıwmalıq bezetiliwin óz ishine aladı. Bulardıń barlıġı erte balalıqtan balalarda gózzallıqtı túsiniwdiń ishki sezimlerin qáliplestiredi hám keyin ala ol estetikalıq sanada óz ańlatpasın tabadı.
Ullı pedagog K.D.Ushinskiy hár bir mektep pániniń estetikalıq elementlerdi óz ishine alatuġının atap kórsetken. Degen menen ana tili, muzıka, súwret sabaqları oqıwshılardıń estetikalıq tárbiyasında úlken tásir kúshine iye. Ana tili hám ádebiyatı sabaqlarında oqıwshılar til ġáziyneleri menen tanısadı, watandarlıq hám jáhán klassikalıq ádebiyatı shıġarmaları menen tanısadı, olardı bahalawġa, analizlewge úyrenedi.
Muzıka hám qosıq sabaqları balalardıń dawısın hám muzıkalıq esitiw qábiletin rawajlandıradı, hár qanday muzıkalıq shıġarmanı estetikalıq kóz-qarastan durıs bahalawġa úyretedi.
Súwret sabaqları kórkem talġamnıń qáliplesiwine kómeklesedi. Dún`ya jivopisi, skul`turası dúrdanaların úyreniw bolsa balalarda gózzallıqtı onıń hár qıylı ańlatılıwlarında kóriw qábiletin qáliplestiredi.
Bunnan tısqarı mektep kitapxanasında ótkeriletuġın ilajlar (kórgizbeler, tematikalıq kesheler, ushırasıwlar, viktorinalar, kórik-tańlawlar hám t.b.) balalardı ádebiyat penen jaqınnan tanıstıradı hám qábiletlerin rawajlandıradı.
Ashıq sabaqlar, tárbiya saatları, erkin sabaqlar – bulardıń barlıġı shańaraqta baslanġan estetikalıq tárbiyanı dawam ettiriw hám bayıtıwdın hár qıylı formaları bolıp tabıladı.
Estetikalıq tárbiya metodları balanıń jasına qarap túrlishe boladı. Mektepke shekemgi tálim mákemelerinde tiykarġı pricipler estetikalıq ortalıqtı jaratıw, kórkem háweskerlik, tárbiyashı menen birge shuġıllanıwġa qurılġan.
Kishi jastaġı mektep oqıwshıları menen estetikalıq tárbiya jumısların alıp barıwdıń tiykarġı metodları: mektep sabaqları, klass saatları, tematikalıq kesheler, parke, muzeylerge sayahatlar, súwret, qosıq jarısları, dóretiwshilik úy tapsırmaları.
Óspirim balalar menen estetikalıq tárbiya hár qanday okıtıwshı ushın eń quramalı bolıp tabıladı, óytkeni bul waqıtqa kelip olardıń tiykarġı idealları hám ólshemleri qáliplesken boladı. Bul jastaġı balalar menen islesiw metodları: ashıq sabaqlar, sáwbetlesiwler, diskussiyalar, klass saatı, súwretlew óneri muzeyine ekskursiya, teatrlarġa, filarmoniyalarġa barıw, balalardı dógereklerge (jivopis`, sahna óneri, xoreografiya hám t.b.) tartıw, eń jaqsı esse, ádebiy oqıw, shıġarmalar tańlawları.
Solay etip, estetikalıq tárbiya bir mártebelik ilaj emes. Ol shańaraqta bala tuwılġanınan baslanıp, mektepke shekemgi tálim mákemesinde, mektepte, joqarı okıw orınlarında dawam ettiriliwi hám insanġa pútkil ómiri dawamında ózin-ózi jetilistiriw formasında joldas bolıwı kerek.
Pedagoglar basshılıq etetuġın oqıwshılardın oġada hár kıylı estetikalıq iskerliginde kórkem-estetikalıq qurallar hám baġdarlardıń kompleksi qollanıladı. Olardıń eń tiykarġıları: biliw, miynet, oyın, qarım-qatnas, tábiyat, iskusstvo, ádebiyat, kúndelikli turmıs shárayatları.
Adamnıń estetikalıq talġamı hám onıń wazıypaları
Estetikalıq talġam – bul gózzallıqtı seziniwden alınatuġın qanaatlanıw hám quwanısh penen baylanıslı ishki sezim. Onıń bar bolıwı adamnıń ontologiyalıq statusın sáwlelendiriwshi onıń estetikalıq sanasınıń eń baslı sıpatlamalarınıń biri. Ontologiyalıq statusı bálent adamlarda júdá jaqsı talġam bolıwı kerek hám kerisinshe.
Estetikalıq talġam aqıl menen bir qatarda adamnıń biliw qábileti sıpatında kórinis tabadı. Eger aqıl intellektual túrde haqıyqattı kóriwge umtılsa, intuiciya mánawiy jollar menen qayırlılıqlarġa umtılsa, onda talġam adamnıń gózzallıqqa bolġan ishki sanasız-impul`sivli baġdarlanġanlıġında tamır atadı.
Talġam arkalı biliwdiń aqıl arqalı biliwden qanday parqı bar? Talġam aqıldıń analitikalıq imkaniyatlarına qarama-qarsı túrde sintezlewshi ulıwmalastırıwshı qábiletke iye. Talġam zatlardıń. qubılıslardıń mánis-mazmunına tiyisli bolġan barlıq nárseni birden qabıllasa, aqıl bunı izshil, basqıshpa-basqısh ámelge asıradı. Talġam – bul estetikalıq dedukciya, aqıl – gnoseologiyalıq indukciya.
Talġam udayına aqıl menen óz-ara baylanıslı. Olar ortasında analogiya ótkeriw múmkin. Aqıldıń hárekette bilgen nárselerin talġam birden qaqshıp aladı, akıl bóleklerde úyrenip bilgen nárselerdi talġam birpútinlikte bahalaydı. Sonıń ushın da talġam qanshelli jaqsı rawajlanġan bolsa, adamdı jetiklikke jaqınlastıratuġın hár qanday iskerlik maqsetke muwapıġıraq boladı.
Estetikalıq baha ilimiy teoriyanıń haqıyqıylıġınıń hám moralıq doktrinalardıń gumanizminiń baslı ólshemleriniń biri bolıp tabıladı. Eger teoriya kelbetsiz bolsa, demek ol – qáte, eger moral` gózzal bolmasa, demek ol-adamgershilikke qayshı. Sonıń ushın da kóplegen filosoflar qatarında I.Kanttıń pikirinshe, eger talġam aqıl menen konfliktke kelse, onda talġamdı abzal bilip, aqıldı pisent etpew kerek (Kant. Sobr.soch. v 6-ti t. T.5.-M.: 1963. – s.337).
Estetikalıq talġam óziniń muġdarlıq hám saplıq xarakteristikalarına iye. Estetikalıq talġamnıń rawajlanġanlıġı yaki rawajlanbaġanlıġı – bul onıń muġdarlıq xarakteristikası. Estetikalıq talġamnıń jaqsı yaki maman ekenligi – bul onıń sapalıq xarakteristikası.
Rawajlanbaġan talġam belgili bir shegaralarda jaqsı, buzılmaġan bolıwı, biraq oġan potencial tiyisli bolġan ótkirlikke, ziyreklikke iye bolmawı múmkin. Solay etip adamnıń estetikalıq talġamınıń muġdarlıq bahaları ómiri dawamında anaw yaki mınaw tárepke qaray ózgeriwi múmkin.
Adamnıń estetikalıq talġamınıń sapalıq bahası bolsa tolıġı menen adamnıń oġan tábiyattan yaki berilgen, yaki ulıwma berilmegen qábiletlerinen ġárezli boladı. Tábiyattan berilgne jaqsı yamasa jaman talġamdı waqıttıń ótiwi menen ózgertip bolmaydı, onı yaki shegine shekem rawajlandırıw múmkin, yaki náwshelik halatında qadlırıw múmkin.
Estetikalıq talġamnıń deregi garmoniya ekenligi derlik hesh kimde gúman tuwdırmaydı. Biraq garmoniyanıń óziniń deregi tuwralı másele filosoflar ortasında kóplep tartıslardı keltirip shıġarġan. Quday xristianlıq oyshıllarınıń pikirinshe, garmoniya, uyġınlıq deregi bolıp tabıladı. Russonıń pikirinshe, garmoniya, uyġınlıq deregi tábiyat esaplanadı. YUm hám onıń pikirlesleri garmoniya insan psixikasınıń sanasızlıq tarawına tiyisli bolıp, ol jerde arxetipler túrinde orın aladı. Geypara filosoflar bolsa garmoniya sociallıq tuyġı, sonlıqtan estetikalıq talġam jámiyetlik qatnasıqlar menen shártlengen dep esaplaġan. Bunday pikirge, mısalı, Smit, marksistler kelgen.
Solay etip, estetikalıq talġam – insan sanasınıń ontologiyalıq-antropologiyalıq sıpatlaması bolıp, onıń ushın sanasız bolġan dún`yanıń predmetleri hám qubılısların olardıń gózzallıġı yaki kelbetsizligi, yamasa estetikalıq qunlılıġı kóz-qarasınan bahalay alıw qábiletinde kórinis tabatuġın estetikalıq jetikligin kórsetedi.
Bizler udayına bolmıstıń anaw yaki mınaw fenomenin eń dáslep estetikalıq bahalaymız. Mısalı, qanday da bir siyasatshınıń keskin-kelbetin yaki minez-qulıq maneraların ishley intuitiv jaqtırmawımız keyin ala bizlerdi onıń siyasiy poziciyaların da qabıllamawımızġa alıp keliwi múmkin.
Búgingi kúnde adam ózine jetip keletuġın hár qanday informaciya menen birgelikte oġada kóplegen mádeniyat ónimlerin de estetikalıq kóz-qarastan bahalawı kerek boladı, ásirese iskusstvo hám ádebiyat shıġarmaların. Bir tárepten, estetikalıq informaciyanın reń-báreńligi, onıń kóbinese pás dárejede bolıwı bul informaciyanı tutınıwshılardıń estetikalıq talapshań bolmawınıń, estetikalıq bahalaw qábiletleriniń pásliginiń sebebi ham aqıbeti bolıp tabıladı. Ekinshi tárepten, estetikalıq informaciyanıń tómen sapaġa iye bolıwı mádeniyattıń sapalıq jaqtan jańa bolġan kubılıslarına tosqınlıq jaratatugın estetikalık konservatizmge alıp keliwi múmkin. Jańa nárselerdiń kópshiliginiń sapasız bolatuġınlıġına úyrenip ketip, biz ádetiy qádiriyatlar sistemasına sıymaġan barlıq nárseni qarsılıq penen kútip alamız. Bul ekewi de mádeniy processlerge unamsız tásir jasaytuġın faktorlar, sebebi bir tárepten sapasız estetikalıq qálbekiliklerge alıp kelse, ekinshi tárepten mádeniyattıń rawajlanıwına tosqınlıq jasaydı. Sonlıqtan búgingi kúnde adamnıń estetikalıq talġamın rawajlandırıw aktual máselelerden bolıp qalmaqta.
Estetikalıq talġam – bul adamnıń keń qamrawlı estetikalıq bahalawġa qábiletliligi. Estetikalıq talġam atanıwı ushın estetikalıq bahaġa qábiletlilik ózinde racional, emocional, intuitiv komponentlerge iye bolıwı hám adamnıń minez-qulqına, ómirge múnásibetine tásir jasawı kerek. YAġnıy bul onıń ómirge degen ádep-ikramlılıq hám huqıqıy múnásibetiniń tiykarında jatatuġın hám aqırġı esapta shaxstı anıqlap beretuġın shaxstıń qanday da bir integrativ xarakteristikası bolıp tabıladı.
Bir waqıttıń ózinde estetikalıqtıń ob`ektiv hám sub`ektiv ólshemi bola otırıp, estetikalıq talġam estetikalıq ob`ekttiń shaxsıy bahasın házirgi waqıtta ulıwmalıq tán alınġan baha menen uyġınlastıra alıw qábiletin ańlatadı. Hesh qanday dálillewler hám túsindiriwler adamdı ózine unamaytuġın nárseni gózzal dep tán alıwġa májbúrley almaydı. Soġan qaramastan, talġamnıń tábiyatınıń ózinde bir adam ushın gózzal bolġan nárse basqalar ushın da gózzal bolıwı kerek degen itiqat orın alġan. Bul estetikalıq talġamnıń qarama-qarsılıqlı tábiyatın súwretleydi. Estetikalıq talġamnıń tábiyatınıń qarama-qarsılıġın, I.Kanttıń pikirinshe, sheshiw múmkin emes. M.S.Kagan estetikalıq talġamdı insannıń belsendiligin baġdarlap otıratuġın ózine tán «mádeniyat instrumenti», specifikalıq mánawiy «mexanizm» dep ataġan. Onıń kóz-qarasında, talġam tuwılġannan berilmeydi, al erisiletuġın, iyelenetuġın mánawiy kúsh, ol adamnıń mádeniyatqa ashna bolıw procesinde qáliplesedi. Estetikalıq tańlawġa qábiletlilik – bul dóretiwshilik qábilet.

«Ġalaba mádeniyattıń» jaslardıń estetikalıq talġamına tásiri

XX ásirdiń ózine tán ózgesheligi tiykarınan ġalaba kommunikaciya quralları arqalı rawajlanıp atırġan ġalaba mádeniyattıń keń tarqalıwı bolıp tabıladı. Ġalaba kommunikaciya qurallarında úsh komponentti ajıratamız:
1) ġalaba xabar quralları (gazetalar, jurnallar, radio, televidenie, internet-bloglar hám t.b.) – informaciyanı kóbeytedi, auditoriyaġa turaqlı tásir jasaydı hám adamlardıń belgili bir toparına baġdarlanġan;
2) ġalaba tásir quralları (reklama, moda, kino, massalıq ádebiya) auditoriyaġa turaqlı tásir jasay bermeydiı hám adamlardıń ortasha tutınıwshıġa baġdarlanġan;
3) kommunikaciyanıń texnikalıq quralları (Internet, telefon) – adamnıń adam menen tikkeley qarım-qatnas jasaw múmkinshigin anıqlaydı hám shaxsıy xarakterdegi informaciyanı jetkerip beriwge xızmet qıladı.
Ġalaba xabar quralları hám ġalaba mádeniyat óz-ara baylanıslı dep juwmaq shıġarıwımız múmkin. Ónimleri standartlastırılġanda hám xalıqtıń keń qatlamlarına tarqatılġanda mádeniyat «ġalabalıq» bolıp baslaydı.
Ġalaba mádeniyat (angl. «massculture») – «ġalabalıq jámiyette» keń ġalabalıq tutınıwġa mólsherlengen mádeniy qádiriyatlardı islep shıġıwdıń ózgesheligin ańlatıw ushın qollanılatuġın túsinik. Ġalaba mádeniyat XX ásir mádeniyatınıń hár qıylı, ilimiy-texnikalıq revolyuciya hám ġalaba xabar kommunikaciyalarınıń turaqlı jańalanıp barıwı sebepli tarqalġan, qubılısların qamtıp aladı. Ġalabalıq mádeniyat ónimlerin óndiriw, tarqatıw hám tutınıw industrial-kommerciyalıq xarakterge iye. Mazmun kóz-qarasınan ġalaba mádeniyat diapazonı kútá keń, primitiv kitchten (erte komiks, melodrama, estradalıq shlyager, «sabın opera») baslap quramalı, bay mazmunlı formalarġa (rok-muzıkanıń geypara túrleri, «intellektual» detektiv, pop-art) shekem.
Ġalaba mádeniyat qalay payda boldı? Ġalaba mádeniyattıń payda bolıwın hám qáliplesiwin eki dáwirge bóliwge boladı:
– ġalaba mádeniyattıń passiv tarqalıwı (eń áyyemgi dáwirden – XIX-XX ásirler, yaġnıy texnikanıń rawajlanıw dáwiri);
– ġalaba mádeniyattıń aktiv tarqalıwı (XIX-XX ásirler – házirgi kúnge shekem). Biraq belsendiliktiń bul dáwiri unamsız maqsetlerdi (ádep-ikramsız qásiyetlerdi) gózley otırıp, massalıq mádeniyattıń tolıq formasınıń joġalıp ketiwine alıp keldi hám onı unamsız qásiyetler nıqabına iye «ġalaba mádeniyatqa» aynaldırdı.
Ġalaba mádeniyattıń sociallıq funkciyaları E.Orlovanın izertlewlerinde ashıp berilgen. oġan kóre, ġalaba mádeniyat tómendegi funkciyalardı atqaradı:
- Informaciyalıq funkciya ġalaba auditoriyaġa aġımdaġı sociomádeniy waqıyalar tuwralı maġlıwmatlardı jetkerip beriw menen baylanıslı.
- Aġartıwshılıq funkciya - ótmishtiń hám búgingi kúnniń sociallıq áhmiyetke iye qádiriyatlarına tartıwshı, talap hám usınıs tarawında baġdar alıwın, siyasiy baġdarlanıwın jeńillestiriwshi informaciyanı jetkerip beriw imkaniyatınıń orın alıwı.
- Regulyativ funkciya - normativ informaciyanı keń jetkerip beriw esabınan ámelge asırıladı. Sóz tek ġana huqıqıy hújjetlerge tiyisli turaqlı xabarlar hám kommentariyler haqqında ġana bolıp atırġanı joq. Bul jerde ulıwmalıq tán alınġán morallıq pikirler hám bahalar da, jámiyetlik pikirdi soraw nátiyjeleri keńnen ashıp beriledi, sonday-aq belgili bir temalar qáliplestiriledi hám ulıwmasociallıq áhmiyet beriledi.
- Sociallıq-manipulyativlik funkciya - kommunikatordıń umtılısı menen baylanıslı - onıń kim bolıwına qaramastan - auditoriyanı. tiykarınan jaslardı, qanday da bir nársege isendiriw, onı belgili bir is-háreketlerdi islewge úndew.
- Rekreacion funkciya jas áwladtıń dıqqatın kúndelikli mashqalalardan oyın, fantaziya, bayramlar dún`yasına kóshiriw.
Ġalaba mádeniyattıń baslı qásiyetleri - insanıy qatnasıqlardı sáwlelendiriwdiń primitivligi, sociallıq maksimalizm, tabıs kul`ti, kewil asharlıq hám sentimentallıq. Ġalaba mádeniyat qáliplestiretuġın ġalaba sana kórinisleri boyınsha kútá hár qıylı. Onıń tiykarġı belgileri –konservativlik, inertlik, sheklengenlik. Ol specifikalıq ańlatıw qurallarına iye. Ġalaba mádeniyat realistlik obrazlarġa emes, al jasalma jaratılġan obrazlar hám stereotiplerge tiykarlanadı.
«Ġalaba mádeniyat» adamlardın ótkinshi talapların qanaatlandıradı, hár qanday jańa waqıyaġa reakciya qıladı, onı sáwlelendiredi. Sonlıqtan ġalaba mádeniyat úlgileri óz aktuallıġın tez joġaltadı, modadan shıġadı. Házirgi kúnde «ġalaba mádeniyat» jaslardıń aqılına keri tásir jasamaqta. Sonıń menen birge ol milliy rawajlanıwġa da zıyan jetkiziwi múmkin. Ol adamdı tamırlarınan úzip qoyıwı múmkin. «Ġalaba mádeniyattıń» aqıbetleriniń real qáwipleri tómendegilerden ibarat:
- shaxstıń mádeniy aqılınıń nadurıs qáliplestiriliwi;
- milliy mádeniyattıń ıdırawı;
- ulıwmainsanıy mádeniy qádiriyatlardı gúman astına qoyıw;
- milliy mánawiyattan jıraqlasıw; birinshi orınġa paydanıń shıġıwı;
- mánawiy aqıl hám insanıy mánawiyat ekinshi planda;
- eski hám jańa áwladqa pisentsizlik;
- ómirdin tiykarına jeńil turmıstı qoyatuġın shaxslardıń qáliplesiwi.
Rus alımı V.G.Fedotovanıń pikirinshe, ġalaba mádeniyat tamırsız individlerdi qáliplestiredi. Ol sonday pikirge keledi: «ĠXQ járdeminde «tamırsız» individler massası payda boladı hám nátiyjede jámiyet anomiya (dástúrlerdi hám tártipti joġaltıw) halatına keledi». Eger jámiyette tártip joġalsa, onda qádiriyatlar hám ádep-ikramlılıq joġaladı. Demek, eger ádep-ikramlılıq joġalsa, onda jámiyette mánawiy jarlı adamlardıń massası payda boladı. Al bul «ġalaba mádeniyattıń» baslı maqseti. Sonlıltan házirgi kúnde jaslarımızdıń mánawiy immunitetin kóteriwge, mánawiy qáwipke qarsı gúresiwge qábiletli bolġan milliy-mánawiy oraylar iskerligin ele de janlandırıwımız, milliy-mánawiy qádiriyatlarımızdı bekkemlewimiz kerek.
Sport estetikası
Sport haqqındaġı ilimlerdiń arasında sport estetikası barġan sayın áhmiyetli orın iyelemekte. Bul birinshi gezekte sportta estetikalıqtıń keń túrde kórinis tabıwı menen túsindiriledi:
Birinshiden, sport házirgi waqıtta estetikalıq tárbiyanıń, keń xalıq qatlamlarında estetikalıq sezimlerdi, talġamdı hám talaplardı qáliplestiriwdiń nátiyjeli quralları hám shárayatlarınıń biri bolıp barmaqta.
Ekinshiden, estetikalıq sportta barġan sayın kóbirek onıń ajıralmas komponenti sıpatında kórinis tappaqta, bunnan kon`kide figuralı ushıw, muzdaġı ayaq oyın, kórkem gimnastika kibi sport túrleriniń payda bolıwı hám jedel rawajlanıwı gúwalıq bermekte.
Úshinshiden, zamanagóy sport estetikalıq aspekt áhmiyetli orın iyeleytuġın tamasha sıpatında júzege shıqpaqta, al sport ilajların shólkemlestiriw estetikalıq qabıllawdıń nızamlıqların biliwdi hám esapqa alıwdı talap etedi.
Tórtinshiden, sporttıń nátiyjeli háreket etiwi ushın estetikalıq jaqtan ańlanılıwı hám ózlestiriliwi zárúr bolġan óziniń, ayrıqsha predmetlik ortalıġı da talap etiledi.
Sport estetikası, bir tárepten belgili bir estetikalıq hám filosofiyalıq pán sıpatında, ekinshi tárepten, sport tuwralı ilimlerdiń biri sıpatında payda boldı hám rawajlanbaqta.
Sporttı estetika sheńberinde ilimiy-teoriyalıq analizlenbesten burın-aq onda estetikalıqtıń oġada mańızlı orın iyeleytuġını túsinikli boldı. Biraq tek usınday analiz ġana sport estetikasınıń quramalı hám áhmiyetli sorawlarına juwap bere aladı:

• 
  estetikalıq qubılıslar sportta áyne qanday orındı iyeleydi?
  
• 
  sporttıń estetikalıq qubılısları onıń basqa da komponentleri menen qalay baylanısqan?
  
• 
  estetikalıq iskerlik sportta qanday formalarda kórinis tabadı?
  
• 
  sporttı iskusstvo, onıń túrleriniń biri dep qarawġa boladı ma?
  

Usı hám basqa da sorawlar sporttıń estetikanıń poziciyalar hám principleri, qaġıydaları, kategoriyaları tiykarında analizlewdi talap etti.
Sportta estetikalıqtıń sáwleleniwi máseleleri XX ásirdiń baslarına kelip X. Ortegi-i-Gasset i T.Veblen, I. Xeyzinga, V.V.Gorinevskiy, XX ásirdiń ekinshi yarımında A. A. Frenkin, M. YA. Saraf, V. I. Stolyarov, N.N. Vizitey hám t.b. alımlardıń miynetlerinde úyrenildi. Lekin estetikalıq bilimniń óz aldına tarawı sıpatında sport estetikası XX ásirdiń ortalarında qáliplesedi, sebebi bul dáwirge kelip sport ózin dún`ya mádeniyatının eń áhmiyetli bólegi sıpatında tanıttı hám onı sociomádeniy hám gumanitar turġıdan sistemalı ańlawġa zárúrlik sezildi.
Sport estetikası – sport filosofiyasınıń sport fenomeni ústinen estetikalıq refleksiya bolıp tabılatuġın hám ózin sport iskerligi jáne sport qatnasıqlarında kórsetetuġın, jámiyetlik ámeliyattıń bul tarawlarına sezilerli tásir kórsetetuġın ulıwmalıq estetikalıq nızamlıqlardı úyrenetuġın bólegi.
Sport estetikasınıń predmeti – bul sporttıń onıń estetikalıq mazmunı kóz-qarasınan jasawı, háreket etiwi hám rawajlanıwı menen baylanıslı bolġan máseleler kompleksi. Sport estetikası úyrenetuġın barlık qubılıslardı bir neshe toparġa bóliw múmkin.
Birinshiden, bul sporttıń onıń estetikalıq mazmunın quraytuġın hám, estetikalıq kóz-qarastan ańlana hám bahalana otırıp, estetikalıq qádiriyatlar sıpatında júzege shıġatuġın tárepleri.
Ekinshiden, sport penen baylanıslı bolġan estetikalıq sananı quraytuġın estetikalıq sezim-tuyġılar, talġamlar, talaplar, ideallar, kóz-qaraslar hám teoriyalar.
Úshinshiden, bul adamnıń sport tarawındaġı iskerligi.
Solay etip, sport estetikası – bul predmetin sporttıń estetikalıq mazmunı hám estetikalıq qádiriyatları; sporttı estetikalıq kóz-qarastan sáwlelendiriwshi sana nızamları; insannıń sport tarawındaġı estetikalıq iskerliginiń formalar.
Zamanagóy sporttıń estetikalıq áhmiyeti ózin eń joqarı dárejede kórsetetuġın tómendegi aspektlerdi ajırata alamız: sport estetikalıq tárbiyanıń quralı hám shárayatı sıpatında, sport estetikalıq fenomen sıpatında, yaġnıy sporttıń óziniń rawajlanıwında estetikalıq hám funkcionallıqtıń qatnası, sporttıń estetikalıq iskerliktiń basqa túrleri menen qatnası.
Sportqa bolġan keń jámiyetlik qızıġıwshılıq, onıń ġalabalılıgı, onıń kóplegen sociallıq kontingentlerdiń turmıs tárizine kirip barıwı onı estetikalıq sezimler, talġamlar hám talaplardı qáliplestiriw quralı qıladı. Sport iskerliginiń formaları, sociallıq belsendilik formaları bola otırıp, estetikalıq idealdı hám onıń áhmiyetli bólegi bolġan fizikalıq jetiklikti qáliplestiriwdiń zárúriy sharayatı sıpatında júzege shıġadı.
Adamnıń qáliplesiwi hám rawajlanıwında háreket belsendiligi kútá áhmiyetli, al sport onıń eń jarqın ańlatılıwı. Iskerliktiń jarıs forması udayına belsendi-dóretiwshilik xarakterge iye hám emocionallıq jaqtan udayı tolı boladı. Individlerdiń denelik jetilisiwi kibi maqsetke erisiw ólshemlerin anıqlawġa imkaniyat beriwshi iskerliktiń tariyxıy qáliplesken forması – bul jarıs. Jarıslar insanıy qásiyetlerdi olardıń utilitar qollanılıwınan tısqarıda salıstırıw, ólshew usılı bolıp tabıladı. Áyne usı tárepi menen ol oyınnan parıqlanadı. Antik dáwir mádeniyatında sport iskusstvoġa salıstırġanda prioritet áhmiyetke iye bolġan. Sonlıqtanda Gegel` «Grekler gózzal obrazlar jaratpasınan aldın dáslep ózlerine gózzal kelbet baġıshladı» degen edi. Fizikalık jetiklik joqarı sociallıq qádiriyatqa iye boladı hám baġdarlı tárbiya predmetine aynaladı. Fizikalıq mádeniyat hám sport adam denesiniń gózzallıġı, adam plastikasınıń gózzallıġı sıpatında ańlanatuġın bul formalardı islep shıġıwshı sociallıq institut sıpatında qáliplesedi hám rawajlanadı.
Sporttıń payda bolıw sebepleri adamnıń sırtqı dún`yaġa, ózine qádiriyatlıq, birinshi gezekte estetikalıq, qatnasıqlarınıń rawajlanıwı bolıp tabıladı. Sporttıń estetikalıq mazmunınıń rawajlanıwınıń baslı tendenciyaları mádeniyattıń rawajlanıwınıń ulıwmalıq tendenciyaları hám shaxstıń qáliplesiwi processleri menen baylanıslı. Olar sporttıń ishki logikası tiykarında júzege shıġadı, onıń túrleriniń payda bolıwı hám rawajlanıwında ańlatıladı, sporttaġı nátiyjelerge erisiw formaları hám metodları menen baylanıslı boladı. Zamanagóy sporttıń rawajlanıwı sonday keshpekte, endilikte onda qarsılaslardıń teńdey texnikalıq sheberligi jaġdayında jeńis barġan sayın kóbirek estetikalıq faktorlardan ġárezli bolıp barmaqta, al jámiyettiń estetikalıq mádeniyatınıń rawajlanıwı turpayı fizikalıq ústinlikke sport jarıslarınıń tamashagóyleri hám qatnasıwshıları ortasında unamsız reakciyanı keltirip shıġarmaqta.
Bunday shárayatlarda estetikalıq áhmiyeti basım bolġan sport túrleriniń qáliplesiwi de zárúrlikke aynalıp barmaqta. Figuralı sırġanıw, muzdaġı ayak oyın, figuralı júziw, korkem gimnastika estetikalıq baslama tek ġana qabatlasıwshı qubılıs emes, al sport nátiyjelerin tikkeley anıqlawshı áhmiyetli strukturalıq element bolıp tabılatuġın, ózleride áyne olardıń estetikalıq mańızlılıġı sebepli ózlerin keltirip shıġarıwshı tárepinen kúshi tásir sezetuġın sport túrlerinen bolıp tabıladı.
Zamanagóy sporttıń eń baslı, kútá mańızlı tendenciyalarınıń biri - estetikalıq faktorlardıń onıń texnikalıq tiykarına tásir ótkiziwi. Sport texnikasınıń jedel ósiwi hám jetilisiwi sport tuwralı mediko-biologiyalıq ilimlerdiń jedel rawajlanıwı aqıbeti bolıp tabıladı
Sport háreketleriniń estetikalıq áhmiyeti háreketlerdiń erkinligi, jeńilligi, qolaylıġı, sport kompleksi elementleri dizbeklesiwindegi logikalıq izbe-izlik, qatańlıq, háreketlerdiń koordinaciyası hám subordinaciyası; originallıq penen shártlenedi. Sport qurılmaları, sport snaryadları hám úskeneleri, sport atributikası, sport belgileri, kiyimleri sporttıń ayrıqsha predmetli ortalıġın quraydı.
Reklamanıń estetikalıq aspektleri
Reklama – bul eki xarakterge iye bolġan professionallıq iskerlik: 1) utilitar, ámeliy, kórkemlikten tısqarı, 2) kórkemlik, yaġnıy estetikalıq. Ol bazar ekonomikasınıń sawda-satıq tarawındaġı informaciyalıq aġım bolıp tabıladı. Reklama kompleksli túrde tovarlardı jıljıtıw funkciyasın atqaratuġın integraciyalanġan marketing kommunikaciyaları quramına kiredi; olardıń sheńberinde reklama tovarġa dıqqattı tartıwı, maqsetli auditoriya kóz-qarasında onın unamlı imidjin (obrazın) qáliplestiriwi hám usı arqalı tutınıwshını onı satıp alıwġa úndewi kerek. Bir tárepten ol informativ hám mobilizaciyalawshı (bul onıń bolmıslıq belgileri), ekinshi tárepten estetikalı (kásiplik hámjámiyettiń tiykarġı talaplarınıń biri hám aqırġı reklamalıq ónimniń «jaramlılıġı» ólshemi) bolıwı kerek. Reklama - bul kommunikativ tiptegi kommerciyalıq óner. Reklamanıń mánis-mazmunı marketinglik wazıypalar menen shártlengen. Reklama tuwralı ilim advertologiya dep ataladı hám ol reklama hám reklama qılıw usılların úyrenedi.
Iskusstvo hám reklamanıń funkcional táreplerin salıstıramız. Iskusstvo adamnın mánawiy dún`yasına baġdarlanġan, al reklama - materiallıq, zatlıq; iskusstvoda − estetikalıq dominanta, al reklamada – utilitarlıq. Iskusstvonıń maqseti ayrıqsha, estetikalıq qanaatlanıw beriw al reklamalıq kommunikaciyanıń maqseti – recipienttiń konkret tutınıwshılıq reakciyasın qáliplestiriw (tovardı tańlaw hám satıp alıw).
Advertologiya reklamanıń tórt tiykarġı funkciyasın kórsetedi – 1) marketing, 2) kommunikaciya, 3) ekonomikalıq, 4) sociallıq. Izertlewshiler G.A. Vasil`ev hám V.A. Polyakov reklamanınń funkciyaların olardıń bazar iskerligi menen baylanısqanlıġı yaki baylanıspaġanlıġına qarap eki toparġa bóledi: 1) reklamanıń bazar iskerligi menen baylanıslı funkciyaları: marketing, ekonomikalıq, báseke, qadaġalawshılıq, 2) reklamanıń bazar iskerligi menen baylanıslı bolmaġan funkciyaları: informaciyalıq, tálimiy, sociallıq, mádeniy-estetikalıq. Reklama specifikalıq sociallıq institut sıpatında, sawda-satıq iskerligi tarawındaġı professional kommunikaciya fenomeni bola otırıp, ekonomikalıq, psixologiyalıq, estetikalıq, vervallıq tarawlarġa umtıladı. Pragmatikalıq funkciya reklamalıq shıġarmanı «sap iskusstvo» tarawınan jıraqlastıradı. Reklama, xabarlawshı kommunikaciya sıpatında anıqlanar eken, ol estetikalıq kommunikaciya sıpatında da analizlene aladı.
Estetikalıq iskerlik - bul insannıń estetikalıq talap penen determinaciyalanġan hár qanday ulıwmainsanıy áhmiyetke iye iskerligi. Adamnıń estetikalıq iskerliginiń eń joqarı forması - kórkem iskerlik. Biraq estetikalıq iskerlikke dún`yanı kórkem ózlestiriwden tısqarı keshetuġın processler de kirgiziledi, mısalı. miynet, kúndelikli turmıs, mádeniyat tarawı. Sociallıq informaciyanıń estetikalıq iskerlik penen shártlengen bólegi – bul estetikalıq informaciya. Reklama estetikalıq informaciyanıń deregi, tasıwshısı, reklamalıq shıġarma estetikalık ob`ekt bola aladı.
Reklama erkin bazardıń tuwındısı, ol satıwshı hám qarıydardıń qarım-qatnasıġı barısında qanday da bir ónimdi oġan uqsaġan massa ishinen ajıratıp alıp, onıń ónim sıpatındaġı unamlı obrazı (imidji) yaki sawda usınısı arqalı satıw zárúrliginen kelip shıqtı. Reklamanıń tiykarġı wazıypası recipiente óndiriwshi ushın zárúr bolġan informaciyanı ózlestiriw, tutınıwshılıq minez-qulqı motivaciyalanıwı qatar keshetuġın múmkin bolġanınsha uzaq dawam etetuġın emociyalardı payda etiw.
XX ásirdiń 70-jıllarında Germaniyada konstanc mektebi teoretikleri estetikanıń jańa baġdarı bolġan qabıllaw estetikası yamasa funkcionallıq, receptiv estetika baġdarın islep shıqtı. Ol recipienttiń hám kórkem shıġarmanıń (ol reklama bolıwı múmkin) dialogına tiykarlanadı. Estetikalıq keshirmelerdiń tiykarında real ob`ekttiń hám onıń recipiente ol jasaytuġın jámiyettiń mádeniyatında orın alġan kórkem talġamnıń negizinde qáliplesetuġın ideal obrazınıń qatnasın anıqlaw jatadı.
Ámeliy estetika túsinigi Baumgarten tárepinen óz aldına pán sıpatında 1735-jılı kirgizilgen edi. Ol estetikanı teoriyalıq, ámeliy hám qollanbalı dep bólgen edi. A.P.Valickayanıń anıqlaması boyınsha, ámeliy estetika – bul insan iskerliginiń garmoniyalıq predmetlik ortalıġın qáliplestiriwge baġdarlanġan specifikalıq bilim tarawı, al qollanbalı estetika - mádeniy fenomenlerdi ańlawdıń bir pútinligin támiyinlewshi estetikalıq metodlar hám jantasıwlardıń kompleksi bolıp tabıladı. Teoriyalıq-informaciyalıq estetika, receptiv estetika hám ámeliy estetika kóz-qarasınan reklama dóretiwshilik iskerliktiń óz aldına túri dep esaplanadı hám onı úyreniw eki baġdarda ámelge asırıladı: 1) reklamanı estetika teoriyası poziciyasınan úyreniw; 2) kommerciyalıq reklamanın estetikalıq ózgesheliklerin úyreniw.
Zamanagóy dún`yada ġalaba mádeniyattıń hám onıń bir bólegi sıpatında reklamanıń aktuallasıwı júz bermekte . Reklama biznesi estetikalıq qanaatlanıw alıw múmkin bolġan aqırġı ónimdi islep shıgıwġa baġdarlana basladı.
Reklama ġalaba mádeniyattıń tómendegi qásiyetlerine iye:
- tiykarınan ġalaba kommunikaciya quralları arqalı tarqatıladı;
- orta dármiyan tutınıwshınıń talġamına baġdarlanġanlıq;
- kewilasharlıq;
- stereotiplik;
- rellıqtı triviallastırıwġa umtılıs.
Reklamalıq xabarlardıń tásirsheńligi tórt faktor menen anıqlanadı: adresattıń qádiriyatlar sisteması; adresattıń minez-qulıq stereotipleri; adresat-adresantlıq turmıslıq scenariyler; estetikalıq stereotipler.
Reklamanıń óziniń funkciyaları da ózgerdi, endilikte ol tek ġana individtiń ekonomikalık minez-qulqın qáliplestirip qoymastan, al recipienttiń sezimlik qabıllawına tásir ete otırıp qádiriyatlıq mazmunlardı aktuallastıradı, brendtiń belgili bir «emocional territoriyanı» iyelewin bekkemleydi.
Reklama hám iskusstvo ortasında tómendegi kesilisiw noqatları bar:
- insan tájiriybesiniń emocional tarawına múrájaat etiw;
- sezimlik obrazlar arqalı tásir jasaw;
- emociallıq talaplardı qánaatlandırıw.
Sezimlik, estetikalıq tárepi arqalı reklama sociallıq kontektke ġana iye iskerlik sıpatında qabıl qılınıwdan toqtamaqta. Endilikte ol zamanagóy kórkem mádeniyat fenomeni sıpatında kórinis tawıp, barġan sayın jańa ġalaba iskusstvo túri statusına iye bolmaqta hám ózinde kino, teatr, jivopis`, ádebiyat, fotografiya, muzıka kibi basqa iskusstvo túrlerinin ańlatıw quralların sintezlemekte.

Qadaġalaw ushın sorawlar hám tapsırmalar

1. 
   Estetikalıq tárbiyada iskusstvonıń ornı hám rolin kórsetiń.
   
2. 
   Estetikalıq tárbiyada shańaraq hám mekteptiń roli qanday?
   
3. 
   Estetikalıq talġam degen ne hám onıń wazıypası qanday?
   
4. 
   Estetikalıq informaciya hám onıń estetikalıq talġam menen baylanısı qanday?
   
5. 
   Ġalaba mádeniyat degen ne?
   
6. 
   Ġalaba mádeniyattıń tiykarġı sıpatlamaların kórsetiń hám túsindiriń.
   
7. 
   Ġalaba mádeniyat qanday qáwipli aqıbetlerge alıp keliwi múmkin?
   
8. 
   Sport estetikasın ilim sıpatında túsindiriń.
   
9. 
   Sporttıń estetikalıq mazmunı ózin nelerde kórsetedi?