1. Oqıw materialları

Insannıń tábiyiy-tariyxıy kelip shıġıwı haqqındaġı teoriya. Eń áyyemgi miflerdeaq, adamnıń quday tárepinen jaratılġanlıġı haqqındaġı ideya menen bir qatarda antropogenezdi tábiyiy-tariyxıy qabıllaw elementleri de orın alġan edi. Insanlardıń payda bolıwı olarda sıyqırlı formaġa iye, biraq bul elesletiwlerde insannıń quday tárepinen jaratılġanlıġı akti orın almaġan. Durıs, miflerde kóbinese tábiyiy-tariyxıy hám diniy elementler sonshelli qarısıp ketedi, kop jaġdaylarda olardı bir-birinen ajıratıw qıyın boladı.
Avstraliyadaġı dieri qáwiminiń ápsanasında adamlardıń kelip shıġıwı bılayınsha bayan qılınadı. Perigundi kóliniń ortasında jer jarılıp, ol jerden mardu dep atalıwshı totem janzatlar shıqqan. Olar kúshke kirip alġanınsha ábtapta jatı, keyin bolsa adamlarġa aylanıp jer júzine tarqaldı. Kereki qáwiminde orın alġan túsiniklerge kóre adamlardı hesh kim jaratpaġan: ápsanawiy qaharman Kambel daraq kesip atırıp, olardı tuqımları menen jasap atırġan ornınan tawıp alġan. Áyyemgi qıtay mifologiyasına kóre bolsa, adamlar Pan`-Gu dep atalıwshı kosmoslıq adamnıń denesi ústinde órmelep júrgen parazitlerden kelip shıqqan.
Áyyemgi filosofiyalıq túsiniklerde de insannıń tábiyiy-tariyxıy kelip shıġıwı haqqındaġı gipotezanı ushıratıw múmkin. Hind filosofları charvak-lokayatlar táliymatına kóre sanaġa iye bolġan tiri dene du pútkil dún`ya sıyaqlı tórt elementtiń, yaġnıy jer, ot, hawa hám suwdıń qosılıwınan payda bolġan.
Adamnıń tábiyiy ráwishte kelip shıqqanlıġı ideyası áyyemgi grek filosofiyasında da óz sáwleleniwin tapqan. Adamnıń haywannan kelip shıqqanlıġı haqqındaġı gipotezanı birinshi bolıp Anaksimandr ilgeri súrgen edi. Onıń táliymatına kóre adamlar balıqlar qarnında payda bolġan hám misli akulalar sıyaqlı kútimge alınġan. Olar kúshke kirip ózlerin epley alatuġın bolġanlarınan soń sırtqa shıqqan hám jerge jetip barġan. Áyyemgi grek filosofı Empedokl dáslep insan denesiniń ayırım bólekleri: baslar, qollar hám t.b. payda bolġan dep esaplaġan. Birlestiriw hám ajıratıw qúdiretine iye bolġanmuhabbat kúshleriniń dún`yada ústinlikke iye bolıwı menen hár qıylı bólekler bir-biri menen qosıla baslaġan. Bunıń nátiyjesinde túrli kombinaciyalar júzege kelgen: eki baslı adamlar, ógizmańlay adamlar, insan bası sıyaqlı basqa iye bolġan ógizler, hayallarġa tán bolġan belgilerge iye bolġan erkekler hám t.b. Olar arasınan jetiklikke iye bolġanları jasap qalġan, qalġanları bolsa qırılıp tawsılġan, sonıń qatarında joqarıda sanap ótilgen tiptegi janzatlar da joq bolıp ketken. Atomizmniń tiykarshısı bolġan Demokrit bolsa insan ılay hám suwdan payda bolġan dep esaplaytuġın edi. Jer payda bolġannan soń onıń ılaylı júzinde plyonka menen qaplanġan kóbiksheler (sasıq iyisli hám suwlı) júzege kelgen. Olardı kúdiz quyash kızdıratuġın, al túnde bolsa ızġardı ózine sińdiretuġın edi. Olar usılayınsha kóbeyip barġan hám keyninen jarıla baslaġan hámde olardan adamlar hám haywanlar payda bolġan.
Insannıń tábiyiy-tariyxıy kelip shıġıwı haqqındaġı filosofiyalıq koncepciyalar tap XIX ásirdiń aqırına shekem tek diskussiyalardan ibarat bolıp, hesh qanday tastıyıq-dálillerge iye emes edi. Biraq ilimiy maġlıwmatlardıń toplanıwı menen bul jantasıw ilimiy hámjámiyette barġan sayın ústinlikke iye bola basladı.
Insannıń haywanlarġa uqsap ketetuġınlıġın adamlar júdá áyyemgi zamanlarda-aq bayqaġan. Antik ilimniń payda bolıwı menen insan hám haywanlardı salıstırmalı analiz qılıw jolındaġı dáslepki urınıwlar da júzege keldi. Bunday háreketlerdiń dáslepkileriniń birin Áyyemgi Greciyada Aristotel` ámelge asırdı, Áyyemgi Rimde jasaġan vrach hám anatom Klavdiy Galen bolsa birinshilerden bolıp adam menen maymıl ortasındaġı uqsaslıqlardı sıpatlap berdi.
1610-jılda filosof hám alım Lyuchilio Vanini adam hám maymıldıń tuwısqanlıġı haqqındaġı ideyanı ilgeri súrdi hám bunıń ushın otqa jaġıldı. 1699-jılda bolsa inglis anatomı E.Tayzon «Orangutan yaki toġay adamı: maymıl, pigmey hám insannıń salıstırmalı anatomiyası» atlı shıġarmasın járiyaladı.
XVIII ásirge kelip alımlar endi insan hám haywanlar ortasındaġı uqsaslıqtı tek atap kórsetiw menen sheklenip qalmadı. Tiri organizmlerdiń birinshi ilimiy klassifikaciyasın jaratqan shved alımı Karl Linney (1707-1778), insannıń quday tárepinen jaratılġanlıġı haqqındaġı ideyanı tán alsa da, óz klassifikaciyasında onı haywanlar dún`yasınıń basqa wákilleri arasına jaylastırġan hám bunda ol Homo túrin óz aldına ajıratqan edi. J.B.Monboddo hám J.E.Doorniktiń ilimiy jumıslarınan baslap adamlardıń insanġa uqsas maymıllardan kelip shıqqanlıġı haqqındaġı pikir tuwrıdan-tuwrı tastıyıqlanadı.
Antropogenezdiń evolyuciyalıq ózgesheligi haqqındaġı tábiyiy-ilimiy túsiniklerdiń qáliplesiwinde Jan Lamarktıń (1744-1829) «Zoologiya filosofiyası» dep atalġan hám 1809-jılda járiyalanġan shıġarması áhmiyetli basqıshtı quradı. Lamarktiń pikirine kóre áyyemgi maymıllar toġaylardıń kemeyip ketiwi nátiyjesinde daraqlardan túsip, jerde jasawġa hám tik turıp júriwge májbúr bolġan. Bul olardıń omırtqa buwınları, ayaq tabanları, qol buwınları, jaqları, tisleri hám bas miyleriniń ózgeriwine alıp kelgen. Pada-pada bolıp sociallıq turmıs keshiriw shárayatlarında bolsa olarda soylew rawajlana baslaġan. 1818-jılı bolsa Bilenshtedtiń shıġarması dún`yaġa keldi, onda avtor insan hám oġan shekem bolġan haywanıy formalardı bir pútin evolyuciyalıq shınjırġa baylanıstırıwshı aralıq formalar orın alġanlıġı tuwralı pikirdi bayan etti.
Adamnıń kelip shıġıwı haqqındaġı tábiyiy-ilimiy kóz-qaraslardıń úzil-kesil tastıyıqlanıwında CH.Darvinniń «Tábiyiy tańlanıw nátiyjesinde túrlerdiń kelip shıġıwı» (1859) hám «Insannıń kelip shıġıwı hám jınısıy tańlanıw» (1871) kibi shıġarmalarında bayan etilgen evolyuciya teoriyası sheshiwshi áhmiyetke iye boldı.
XIX ásirdiń ortalarına shekem atnropogenezdiń interpretaciyaları tábiyiy-ilimiy ózgeshelikke iye boldı, yaġnıy antropogenez tek tábiyiy ilimler (anatomiya, embriologiya, evolyuciya teoriyası hám basqalar) sheńberinde túsindirildi. Soġan muwapıq antropogenezdiń háreketke keltiriwshi kúshleri sıpatında tábiyiy-biologiyalıq alımlar túsiniletuġın edi. Antropogenez procesinde sociallıq alımlardıń roli F.Engel`s antropogenezdiń miynet teoriyasında («Maymıldıń adamġa aylanıwında miynettiń roli», 1873-1876) óz sáwleleniwin taptı. Onıń mánis-0mazmunı «Miynet – insandı jarattı» degen formulada ańlatılġan edi.