1. Oqıw materialları

Insannıń biosociallıq mánis-mazmunı. Filosofiyalıq antropologiya sheshetuġın mańızlı mashqalalar arasında insannıń biologilıq hám sociallıq mánis-mazmunınıń óz-ara qatnası haqqındaġı másele ayrıqsha orın iyeleydi. Insan janlı tábiyattıń bir bólegi, sonday-aq biologiyalıq evolyuciya ónimi ekenligi házirgi zaman tábiyattanıw iliminde tek ġana alımlar hám qánigeler emes, al máripatlı adamlardıń keń sheńberi ushın da anıq-ráwshan hám derlik shák-shubhasız dálilge aynaldı. Hár bir insan óz biologiyalık ózgeshelikleri: genetikalıq kodı, salmaġı, boyı, terisi hám shashınıń reńi, jasaw múddeti hám usı kibilerge kóre biytákirar bolıp tabıladı. Biraq áyne payıtta insan sociallıq janzat ekenligi, onıń ózine tánligi hám biytákirarlıġı adamzattın sociallıq tábiyatı, ol kamal tapqan, tálim-tárbiya alġan, mádeniy hám ádep-ikramlılıq qádiriyatlar hám baġdarlardı ózlestirgen sociallıq ortalıq penen belgilenetuġınlıġı da shák-shubhasız. Ayne usı sebepli insan individi tek biologiyalıq emes, al sociallıq janzat sıpatında da ózine tán ózgeshelikke iye boladı. Basqasha aytqanda, insannıń kamal tabıwı jámiyette hám tek jámiyette júz beredi.
Insandı túsiniwd dualizm hám monizm. Adamlar ortasındaġı biologiyalıq hám sociallıq parıqlardı hám olardıń biytákirralıġın tán alıwdan insan tábiyatınıń bir pútinligin túsiniwge bolġan eki mańızlı jantasıw: dualistlik hám monistlik jantasıwlar kelip shıġadı.
Áyyemgi zamanlarda júzege kelgen insanġa bolġan dualistlik jantasıw sonnan ibarat, adamzat, bir tárepten, materiallıq organizmnen, ekinshi tárepten bolsa – ġárezsiz mánis-mazmunı esaplanatuġın hám bul organizmdi basqaratuġın materiallıq bolmaġan jannan quralġan janzat sıpatında qaraladı. Bul jantasıw, mısalı, baqıy ideyalar dún`yasında jasaytuġın ólmes jan insan tuwılıp atırġan payıtta onıń denesine misli zindanġa túskendey bolıp ornalasadı, onıń óliminen keyin bolsa deneni tárk etip, jáne ideyalar dún`yasına qaytadı dep esaplaġan Platon filosofiyasında ásirese bórtip kórinis tabadı. Janlardıń ólmesligi ideyası SHıġıs filosofiyalıq dástúrine de tán.
Házirgi alımlardıń basım kópshiligi qollap-quwatlaytuġın insan interpretaciyasınıń monistlik koncepciyası insan psixologiyası, onıń tuyġıları, pikirleri, emociyaları hám keypiyatı insan organizminiń quram bólegi sanalġan bas miy nerv kletkaları ómir iskerliginiń óniminenózge nárse emes degen túsinikten kelip shıġadı. Bul jantasıw tárepdarlarınıń pikirine kóre, ruwxıy qubılıslar qandayda bir namateriallıq tiykarġı iye dep esaplaw ushın jetkilikli dáliller orın almaġan, sol sebepli ruwxıyat tábiyatın túsindiriwde insan organizminde júz beretuġın materiallıq processler shegarasınan shetke shıġıwdıń qájeti joq.
Solay etip, sıpatlanġan mashqala insan óz tábiyatına kóre tek biologiyalıq janzat pa yaki tek sociallıq janzat pa, degen másele menen baylanıspaydı. Ol, hesh shubhasız, hám biologiyalıq, hám sociallıq janzat bolıp tabıladı. Biraq bul eki tiykardıń óz-ara qatnası qanday, olardıń biri ekinshisinen ústinirek pe hám insannıń mánis-mazmunın ne belgileydi – bul qızġın tartıslar predmeti bolıp tabıladı. Bul máseleler elege shekem óziniń úzil-kesil sheshimin tapqanı joq, házirgi kúnde orın alġan túrli biologiyalıq, psixologiyalıq hám filosofiyalıq mektepler bul sorawlarġa hár qıylı juwaplar beredi.
Joqarıda atap ótilgen mashqalanıń sheshimine bolġan orın alġan jantasıwlar arasında insannıń biosociallıq tábiyatın túsiniwge qatnasta qarama-qarsı kóz-qaraslar ańlatpası sanalġan biologizatorlıq hám sociologizatorlıq koncepciyaları ayrıqsha orın iyeleydi. Bunda olardıń hár biri basqasın pútkilley biykarlamaydı, biraq insannıń belgili bir (biologiyalıq yaki sociallıq) tábiyatın ústinirek qoyadı yaki hátteki absolyutlestiredi.
Biologizatorlıq koncepciyalardıń tárepdarları insandı onıń tábiyiy, biologiyalıq tiykarınan kelip shıġıp túsindiriwge háreket qıladı. XVIII ásir aqırında jámiyet ómirine ayırım adamlardıń óz jasawı ushın gúres maydanı sıpatında qarawdı usınıs etken T.Mal`tus teoriyasın bunday túsindiriwge bolġan birinshi salmaqlı urınıw dep esaplaw múmkin. Mal`tustıń pikirinshe, bul gúreste kúshliler jeńip shıġadı, kúshsizler bolsa nabıt boladı. Bul gúreske tábiyiy faktorlar túrtki beredi. Atap aytqanda, xalıqtıń sanı geometriyalıq progressiya boyınsha kóbeyip baradı, tirishilik quralları bolsa tek arifmetikalıq progressiya boyınsha ósedi, bul bolsa sózsiz túrde asharshılıq, epidemiyalar, urıslar hám basqa sociallıq keskinliklerge alıp keladi. Bul faktorlarġa Mal`tus kúshlilerdiń jasap qalıwın támiyinlewshi sociallıq múnásibetlerdiń «tábiyiy», sózsiz hám hátteki zárúr tártipke salıw quralları sıpatında qaraydı.
Demografiyalıq mashqalalardın sheshilmegenligi, sonday-aq olar XX ásirde jáne de keskinirek tús alġanlıġı soġan sebep boldı, Mal`tus ideyaları neomal`tuzshılar dep atalġan óz dawamshıların taptı hám tabıwdı dawam etpekte.
Biologizatorlıq jantasıwlar XIX hám XX ásirler shegarasında Darvinniń tábiyiy tańlanıw haqqındaġı táliymatın absolyutlestirip, tek ġana insannıń kelip shıġıwı emes, al onıń mánis-mazmunın, aqırġı nátiyjede bolsa – pútkil sociallıq múnásibetler tábiyatın túsindiriwge háreket qılġan social-darvinistlerge de tán bolıp tabıladı. Házirgi zamanda bul baġdardı adamlarġa da, haywanlarġa da teń dárejede tán bolġan genetikaġa ayrıqsha itibar beriwshi sociobiologiya dawam ettirmekte.
Sociobiologlardıń pikirine kóre, insannıń minez-qulqı da, haywannıń minez-qulqı da genetikalıq faktorlar menen belgilenedi hám hesh kim óz genetikası tásirin – ol meyli jaqsı bolsın, meyli jaman – jeńiwge qábiletli emes. Insan tábiyatı haqqında usıġan uqsas kóz-qaraslarġa ayırım adamlardıń basqa adamlardan ústinligin tek olardıń «joqarı» yaki «pás» rasaġa tiyislilik belgisine kóre járiyalawshı rasalıq koncepciyalarda da dus keliw múmkin. Bul, atap aytqanda, «rasalıq tazalıq» ushın gúres alıp barġan hám «rasalıq tańlawdı» ámelge asırıw ideyasın belsendi ilgeri súrgen fashistlik ideologiyada ásirese bórtip kórinis taptı. Rasalıq tańlaw ideyaları negizinde tiykarınan XIX ásirdiń aqırı – XX ásirdiń baslarında keń tarqalġan «insan genetikasınıń joqarı sarasına» qanday qurallar menen hám qay tárizde erisiw múmkinligi haqqındaġı táliymat – evgenika jatadı.
XX ásirdiń baslarında bul táliymat sonday dárejede keń tarqaldı, hátteki ayırım ellerde mámleket siyasatı menen úzliksiz baylanısta boldı. Atap aytqanda, 1920-1930 jıllarda Daniya, SHveciya hám Norvegiyada jámiyette tábiyiy tańlawdı sociallıq bekkemlewshi rasalıq nızamlar qabıl qılındı. Sociologizatorlıq koncepciyalar insan tábiyatın sociallıq múnásibetlerde kóriwge háreket qıladı. Bunda olar bazıd tek ġana insannıń sociallıq tiykarın onıń biologiyalıq tiykarına qarama-qarsı qoyıp qalmastan, al biologiyalıq tiykardı haywanıy hám hátteki pás, sol sebepli salmaqlı itibarġa ılayıq emes dep esaplaydı. Tiykarġı itibar sociallıq múnásibetler analizine hám individ, shaxstıń qáliplesiwinde jámiyet qanday rol` oynaytugınlıġın anıqlawġa qaratıladı. Aqırġı nátiyjede sociallıq tiykar individual tiykarġa qaraġanda ústinireku áhmiyetke iye boladı, onı ózine boysındıradı hám qamtıp aladı. Bul jantasıw total sociallıq sistemalarġa hám olardı tiykarlawġa háreket etiwshi filosofiyalıq táliymatlarġa, atap aytqanda, Platon filosofiyasına tán bolıp tabıladı. Ulıwma alġanda, bul individualizm hám kollektivizm mashqalası bolıp tabıladı.