1. Oqıw materialları

5-tema. Ja`miyet filosofiyasi
Joba:
1. Jámiyetti túsiniwge bolġan tiykargı jantasıwlar
2. Jámiyet ózin-ózi rawajlandırıwshı sistema sıpatında
3. Jámiyetlik sana hám jámiyetlik bolmıstıń ara qatnası


Tayanısh túsinikler:
Jámiyet, sociallıq filosofiya, xalıq, teocentristlik koncepciya, naturalistlik koncepciya, idealistlik koncepciya, dialektikalıq-materialistlik koncepciya, ekonomikalıq taraw, siyasiy taraw, sociallıq taraw, mánawiy taraw, jámiyet sub`ektleri, jámiyetlik qatnasıqlar, sociallıq institutlar, iskerlik, kreacionizm, kosmocentrizm, teocentrizm, sociocentrizm.

Jaqsı belgili bolġanınday, adam jámiyetsiz jasay almaydı. Aristotel`diń aytqanınday, jámiyetten tısqarı tek geniy yamasa akılı zayıl jasay aladı. Sonlıqtan filosofiyalıq mashqalalar arasında áhmiyetli orındı insanıy jámiyet yamasa ápiwayı túrde jámiyet mashqalalarınıń iyelewi tábiyiy bolıp tabıladı. Jámiyettiń mánis-mazmunın sociallıq-filosofiyalıq analiz turġısınan ashıp beriw ushın tómendegi sorawlarġa juwap beriw kerek: jámiyet degen ne hám onı túsiniwge bolġan tiykarġı jantasıwlar qanday; ózin-ózi rawajlandırıwshı organizm sıpatında jámiyet nenii ańlatadı; sociumnın rawajlanıwı qalay keshedi?

Insan jámiyeti – ilimge belgili bolġan qubılıslardıń ishindegi eń quramalısı. Jámiyet ne ushın payda boladı, ol qanday nızamlar boyınsha rawajlanadı, ne ushın bir jámiyet ekinshisin almastıralı degen sorawlar barlıq dáwirler hám xalıqlar oyshılların tolġandırıp kelgen.
«Jámiyet» termini kóp mánisli túsinik. Tar mánisinde ol tómendegilerdi ańlatadı:
1) jámiyet sociallıq qatnasıqlar jıyıntıgı sıpatında. Belgili bolġanınday, jámiyetlik qatnasıqlar – bull sociallıq birlesiklerdi materiallıq dún`yanıń basqa sistemalarınan parıqlap turatuġın specifikalıq ózgeshelik. Hár bir jámiyet adamlardıń ápiwayı jıyıntıgı emes, al sociallıq qatnasıqlardıń birden-bir sistemasın, bir pútin sociallıq organizmdi quraydı, basqa sociallıq organizmlerden belgili dárejede ġárezsiz rawajlanadı;
2) jámiyet insaniyat tariyxınıń belgili bir basqıshı sıpatında (alġashkı jámiyet, industriallıq jámiyet, informaciyalıq jámiyet hám t.b.);
3) jeke, konkret jámiyet, tariyxtıń ġárezsiz sub`ekti bolıp tabıladı (ukrain jámiyeti, amerikan jámiyeti hám t.b).
Jámiyet keń mánisinde – bul materiallıq dún`yanıń tábiyattan ajıratılġan bólegi bolıp, ol adamlardıń jasaw iskerliginiń tariyxıy rawajlanġan forması, onıń tiykarın insan miyneti, jámiyetlik óndiris quraydı. Basqasha aytqanda, bul pútkil insaniyat, yaġnıy planetamızda orın alġan barlıq jámiyetlik organizmlerdiń jıyıntıġı.
Jámiyetti kóplegen ilimler úyrenedi: sociologiya, tariyx, arxeologiya, mámleket hám huqıq tiykarları hám kóplegen t.b. Olardıń hár biri jámiyetti úyreniwde óz akcentine iye. Filosofiya da bunday aspektlerge iye. Sociallıq filosofiya jámiyetti úyreniwde jámiyettiń rawajlanıwınıń mánisi hám nızamlıqlarına, tariyxıy processtiń maqseti, háreketke keltiriwshi kúshi, mazmunı hám baġdarlanġanlıġına itibar qaratadı. Sociologiya bolsa tiykarınan jámiyettiń sociallıq strukturası, yaġnıy jámiyet elementlerin bir organizmge birlestiriwdi shólkeslestiriw usılları hám baylanısları menen qızıġadı, tariyx bolsa tariyxtıń hár qıylı dáwirlerinde jámiyettiń materiallıq hám mánawiy turmısınıń rawajlanıwı qızıqtıradı.
Sociallıq filosofiya «jámiyet» túsinigi astında jámleskenlik tiykarında emes, al ortaq mápleri hám kelisimleri tiykarında birlesken adamlardıń iri toparlarınıń maqsetke baġdarlanġan hám aqıllı shólkeslestirilgen birgliktegi iskerliginiń ónimin kózda tutpaqta. «Jámiyet» túsinigi hár qanday jámáátten keńirek, sonlıqtan hár qanday jámáát jámiyet bola bermeydi, biraq hár qanday jámiyet jámááttin qásiyetlerine iye boladı.
«Xalıq» túsinigi kelip shıġıwı, tili, mádeniyatı hám, qáġıydı sıpatında, belgili bir territoriya menen baylanısqan adamzat jámáátin ańlatadı. «Millet» túsinigi bir (yaki bir neshe tuwısqan) xalıqtıń turmısın shólkemlestiriw formasın ańlatadı hám ol mámleketshilik penen baylanısqan ekonomikalıq, siyasiy hám mánawiy qatnasıqlar menen tıġız baylınıslı bolıp tabıladı. Mámleket bolsa insaniyat jámiyetiniń tariyxıy rawajlanıwınıń ónimi sıpatında huqıq hám nızam tiykarında xalıqlar hám milletlerdiń turmısın shólkemlestiriw bolıp tabıladı. Joqarıda qarap shıġılġan túsiniklerdiń barlıġı oz-ara tıġız baylanıslı hám biri ekinshisi menen kesilisedi.
Jámiyet qashan payda bolġan hám ol ózi ne? Anıqlanıwınsha, jámiyet biziń planetamızda ázel-ázelden bolmaġan. Ol oziniń payda bolıw hám rawajlanıw tariyxına iye. Ilimge belgili bolġan dáslepki sociallıq organizmler alġashqı qawimler edi, keyin Áyyemgi SHıġıstıń qul iyelewshilik mámleketleri (adamlar tárepinen b.e.sh. IV mıńjıllıqlarda Nil (Egipet), Tigr hám Evfrat (Mesopotamiya), Xind hám Gang (Hindistan), Xuanxe hám YAnczı (Qıtay). Bunnan juwmaq shıġarıw múmkin, insaniyattıń obshinalıq jasaw formasınan jámiyetke qaray ótiwi 5000 jıl aldın júz bergen.
Jámiyetti túsiniwge bolġan tiykarġı jantasıwlar.
Jámiyet hám onıń kelip shıġıw sebeplerine bolġan kóplegen kóz-qaraslar bar. Olardıń barlıġın qarap shıġıw kútá múshkil, sonlıqtan olardı bir qatar teoriyalıq koncepciyalarġa (modellerge) biriktire alamız.
Jámiyetti hám onıń rawajlanıw dereklerin túsiniwge bolġan alġashqı koncepciyalardıń biri diniy-mifologiyalıq model`, ol qul iyelewshilik dáwirinde payda boladı. Jámiyet, jeke adam bul model` prizması arqalı barlıq orın alġan nárselerdiń deregi hám birinshi tiykarı bolġan dún`yalıq (Ilahiy) tártip – Kosmos (Quday) sistemasında qaraldı. Tariyxıy zárúrliktiń stixiyalı ámelge asırılıwı adamlarda táġdirdiń bar ekenligine, orın alġan qatnasıqlardıń, tártiplerdiń, sonday-aq barlıq bolıp atırġan nárselerdiń Quday menen shártlengenligine isenimdi payda etti hám qollap-quwatladı. Sonlıqtan Qudaydıń (kosmoslıq) jámiyettiń jasawınıń hám onda háreket etiwshi nızamlar hám morallıq normalardıń birinshi deregi degen áyyemgi miflerdin baslı teması bolıp tabıladı. Antik dáwir tariyxshıları hám filosofları jámiyetti óz nızaları boyınsha rawajlanatugın qanday da bir ayrıqsha dúzilis sıpatında emes, al kosmoslıq bolmıstıń komponenti sıpatında qaraġan. Bunnan olardıń kóz-qaraslarınıń diniy-mifologiyalıq xarakteri kelip shıġadı.
Eger diniy-mifologiyalıq koncepciya antik filosofiya negizinde payda bolġan bolsa, onda teologiyalıq koncepciya Orta ásirdegi sxolastikalıq filosofiya negizinde payda boladı. Antik filosofiya, onıń wákilleriniń jámiyetke bolġan kóz-qaraslarındaġı parıklarġa qaramastan, kosmologiyalıq xarakterge iye edi, óytkeni óz ishine barlıq orın alġan nárselerdi, sonıń ishinde jamiyetti de, qamtıp alatuġın tábiyat (kosmos) bar edi. Orta ásirlik oylaw teocentristlik edi: onıń ushın barlıq nárselerdi, sonıń qatarında jámiyetti de anıqlap beriwshi nárse tábiyat emes, al Quday edi.
Bul koncepciya tolıq túrinde Avreliy Avgustin, keyin ala Foma Akvinskiy táliymatında rawajlandırıldı. Avgusttinnin pikirinshe, pútkil tariyx Qudaydıń erki menen anıqlanadı, al barlıq kemshilikler Adam ata menen Hawa eneniń dáslepki gúnási menen túsindiriledi. Bul ideyalardı rawajlandıra otırıp, Foma Akvinskiy adamlardıń teńsizligi jamiyetlik turmıstıń máńgilik principi, al soslovielerge bóliniw Quday tárepinen ornatılġan dep tastıyıqlaydı.
Jańa dáwirde jamiyetlik turmıstıń naturalistlik koncepciyası keń tarqaldı, onıń wákilleri Isaak N`yuton, Rene Dekart, SHarl` Lui Montesk`e, Djon Lokk hám t.b. boldı. Lekin dáslepki naturalistlik ideyalardı áyyemgi grek filosoflarınıń shıġarmalarınan da tabıw múmkin. Mısalı, Demokrit pútkil jámiyetlik turmıs tábiyiy kelip shıġıwġa iye degen pikirdi bildirgen, Aristotel` bolsa adamlardıń sociallıq qatlamlasıwınıń tábiyiy ekenligi tuwralı ideyanı ilgeri súredi.
Bul jantasıwdıń mánis-mazmunı nede? Naturalizm (lat. Natura - tábiyat) filosofiyalıq princip sıpatında sociallıq qubılıslardı tek ġana tábiyiy kúshlerdiń tásiri sıpatında qaraydı. Bul principke tán ráwishte jámiyettiń tipi hám onıń rawajlanıw xarakteri klimatlıq shárayatlar hám geografiyalıq ortalıq penen (geografiyalıq mektep - Lev Mechnikov, Vasiliy Klyuchevskiy hám t.b.), adamlardıń biologiyalıq, rasalıq, genetikalıq ózgeshelikleri menen (sociallıq darvinizm: Mal`tus, Gumplovich, Uil`yam Samner; rasalıq-antropologiyalıq mektep: Jozef Artur de Gobino hám t.b.), kosmoslıq processler hám quyashtıń nurlanıwınıń ritmleri (Aleksandr CHijevskiy, Lev Gumilev) menen anıqlanadı. Solay etip, naturalizm bolmıstıń joqarı formaların tómengilerine, al adamdı – tek tábiyiy janzat dárejesine shekem alıp keledi. Bul koncepciyanıń baslı kemshiligi - adamnıń sapalıq ózine tanligin itibarġa almawda, insanıy belsendilikti kemsitiwde, insan erkinligin biykarlawda.
Naturalistlik koncepciyadan parıqlı túrde idealistlik model` adamdı tábiyattan izolyaciyalaydı, jámiyettiń mánawiy tarawın óz-ózine jetkilikli substanciyaġa aynaldıradı. Tariyxtı bunday idealistlik túsiniw insan bolmısındaġı mánawiy faktorlardı absolyutlestiriwden kelip shıġadı hám «Ideyalar dún`yanı basqaradı» degen pricipte óz sáwleleniwin tabadı.
Jámiyetti túsiniwdiń ob`ektiv idealistlik modeliniń shıńı Gegel`diń kóz-qarasları bolıp tabıladı. Ol jámiyettiń rawajlanıwınıń nızamlıqları tuwralı bir qatar dana pikirlerdi bildirgen. Gegeldiń pikirinshe, tariyx alġa qaray stixiyalı process sıpatında háreketlenbeydi. Ol jeke adamlardıń háreketlerinen ibarat bolıp, olardıń hár biri ózleriniń qabiletleri hám egoitlik maqsetlerin ámelge asırıwġa umtıladı. Biraq óz mápleri tuwralı ġamxorlıq qılatuġın adamlardıń háreketleri nátiyjesinde qanday da bir jańa, adamlardıń dáslepki oylarınan parıqlanıwshı nárse payda boladı. Áyne usında, deydi Gegel` «tariyxıy aqıldıń hiylekerligi» orın aladı. Áyne onıń ózin-ózi rawajlandırıwı hám ózin-ózi tanıwı tariyxıy processtiń ózin quraydı.
Solay etip, eger naturalizmnin kóz-qarasınan jámiyettiń rawajlanıwı tábiyat nızamlarınıń tásiri astında keshetuġın bolsa, onda idealizmde dóretiwshilik baslama funkciyasın dún`yalıq aqıl (ob`ektiv idealizm), hesh nárse menen sheklenbegen insanıy belsendilik, birinshi náwbette mánawiy-erklik ( sub`ektiv idealizm) quraydı.
Naturalistlik hám idealistlik modellerden jıraqlaspaġan halda jámiyettiń rawajlanıw deregin dialektikalıq-materialistlik koncepciya kórsetpekshi boladı. Bul koncepciyanı nemec filosofları, sociologları Karl Marks hám Fridrix Engel`s islep shıġadı.
Marksizmnin sociallıq koncepciyasınıń maánis-mazmunı nede? CHarl`z Darvin, L`yuis Morgannıń miynetlerine tiykarlanġan marksizmniń kóz-qarasında jámiyettiń qáliplesiw procesiniń baslawısh punkti adamnıń haywanatlar dún`yasınan adamnıń ata-babalarınıń minez-qulkında sociallıq-úndewshi motivlerdiń payda bolıwı esaplanadı. Usınıń tiykarında tábiyiy tańlawdan tısqarı sociallıq tańlaw da kúshke enedi. Bunday eki tańlaw procesinde óz turmıs iskerliklerinde sociallıq áhmiyetke iye bolġan talaplarġa (mısalı, awızbirshilikli bolıw, óz-ara jardem, áwlad tuwralı ġamxorlıq) boysınġan áyyemgi jámáátler jasap qalġan hám perspektivalarġa iye bolġan. Usılayınsha áste-akırın tariyxıy rawajlanıw procesinde adam biologiyalıq nızamlıqlardan sociallıq nızamlar rel`sine túsip ketedi.
Adamnıń sociallasıwı procesi birinshi gezekte miynet procesinde ámelge asırılġan, miynetke bolġan kónlikpe hám eplilikler udayına jetilisip barġan hám áwladtan-áwladka jetkerilip berilip otırġan. Bul arqalı mádeniy dástúrler kelip shıqqan. Jumıs, adamlardı birgeliktegi iskerlikke stimullastıra otırıp, qarım-qatnastıń hár kıylı túrleriniń payda bolıwın hám rawajlanıwın, tildiń payda bolıwın, óndirislik qatnasıqlardıń júzege keliwin shártler berdi. Solay etip, miynet hám onıń tiykarında payda bolġan óndirislik qatnasıqlar jámiyettiń payda bolıwı hám rawajlanıwına alıp kelgen baslı materiallıq kúshler bolıp tabıladı.
K.Marks, qáliplesken jámiyettiń rawajlanıw nızamlıqların analizley otırıp, materializmniń háreket sheńberin keńeytedi hám onı jamiyetlik qatnasıqlar tarawına da alıp kiredi. Bul jantasıwdı keyin ala tariyxtı materialistlik túsiniw dep ataldı. Bul jantasıwġa muwapıq, óndirislik qatnasıqlar jámiyette birinshi tiykardı – bazisti quraydı, onıń ústinde adamlardıń basqa barlıq qatnasıqları – huqıqıy, siyasiy, ideologiyalıq hám t.b. qáliplesedi.
Jámiyet rawajlanıw deregi ońıń ózinde bolıp tabılatuġın sistema ekenligi tuwralı ideya búgingi kúnde ulıwmalıq tán alınġan bolıp, ayrıqsha argumentaciyanı talap etpeydi. Solay etip, bul punkte tómendegi máseleler qaraladı:sociallıq sistemanıń ob`ektiv reallıqtıń basqa sistemalarına salıstırġandaġı specifikası neden ibarat; sociallıq sistemanıń strukturası, rawajlanıw nızamları qanday?
Sociallıq sistemanıń tábiyatta háreket etiwshi basqa sistemalardan parqı nede? Bul parıklar tómendegilerden ibarat:
1) jámiyet tábiyattan parıqlı túrde adamlar ortasında olardıń birgeliktegi iskerligi procesinde payda bolatuġın tek ġana materiallıq emes, al mánawiy qatnasıqlar sistemasınan da ibarat;
2) hár qanday sociallıq sistemanıń oraylıq elementi sanaġa iye, óz qálewlerine muwapıq is kóretuġın hám qoyılġan maqsetlerine umtılatuġın adam bolıp tabıladı, al bul jámiyettiń rawajlanıwına belgili dárejede naanıqlıqtı, bunnan kelip shıġadı kútilmegenlikti qosadı;
3) adamnıń ózi quramalı sistema hám ol sistema ishindegi sistema sıpatında jasaydı. Jámiyettiń basqa elementleri de sistemalı formalar bolıp, belgili bir avtonomiyalı sistemalardı quraydı( mámleket, ekonomika, siyasat, huqıq hám t.b.).
4) jámiyettiń rawajlanıwı ulıwmalıq nızamlarġa da, sonıń menen qatar tek ġana sociallıq ortalıqta háreket etiwgi specifikalıq nızamlarġa da boysınadı;
5) sociallıq sistema bir wakıttıń ózinde elementlerdiń kelisimliligin hám kelisimsizligin, óz-ara tásirlerdin uyġınlıġın hám qarama-qarsılıġın júzege shıġaradı. Solay etip, jámiyet – bul tiri qarama-qarsılıqlı sistema bolıp, ózin-ózi rawajlandıradı.
Solay etip, ob`ektiv reallıqtıń podsisteması bolġan jámiyet, basqa tábiyiy sistemalardan, biologiyalıqlardan da, fizikalıqlardan da bir seziledi parıq qıladı. Sociallıq sistema ob`ektiv reallıqtıń quramalı sisteması bolıp, óz ishine bir pútin sociallıq organizmdi qurawshı sociallıq ob`ektler hám sub`ektlerdiń jıyıntıġın, olardıń qásiyetlerin hám qatnasıqların qamtıp aladı. Hár qanday sociallıq ob`ekt bir pútin organizm sıpatında óz betinshelik, ózin-ózi shólkemlestiriw, ózin-ózi rawajlandırıw kibi belgilerge iye.
Biziń ilgeri súrgen ekinshi mashqalamız sociallıq sistema strukturasın ashıp beriwdi kózde tutadı. Jámiyettiń sociallıq strukturası degen ne? Jámiyettiń sociallıq strukturası - bul jámiyettiń shólkemlesiw forması bolıp, ol tariyxıy túrde qáliplesken hám turaqlı baylanıslardan, hám olardıń tiykarında payda bolġan qatnasıqlardan, sociallıq toparlardan, institutlardan ibarat.
Jámiyettiń strukturası kóplegen elementlerden quraladı. Olardıń arasındagı eń tiykarġıları:
1) jámiyet sub`ektleri (adam, adamlar hám olardıń birlespeleri); 2) adamlar ortasındaġı baylanıslar hám qatnasıqlar; 3) sociallıq institutlar; 4) iskerlik.
Jámiyettiń sub`ektin sıpatlay otırıp, sonı aytıw kerek, jámiyettiń hár bir adamı belgili bir hámjámiyet yamasa sociallıq toparġa (yaki bir neshe toparġa) jatqarıladı. Adamlardıń birgeliktegi turmıs iskerligi procesinde jámiyette sociallıq birlesiklerdiń turaqlı strukturası qáliplesedi, sonıń qatarında tómendegi toparlar da: shańaraq, ruw, qáwim, millet, klasslar, soslovieler, kastalar hám t.b. Izertlew maqsetlerinen kelip shıġıp sociallıq toparlar hám hámjámiyetler basqa belgileri boyınsha da differenciallasıwı múmkin. Mısalı, sociallıq demografiyalıq (erkekler, hayallar, balalar, jaslar, ġarrılar, pensionerler), territoriyalıq (qala turġınları, awıl turġınları), kásir-kári boyınsha (jumısshılar, xızmetkerler, oqıwshılar, dóretiwshilik intelligenciya) menshikke qatnasına qaray (isbilermenler, jallanba jumısshılar), sonday-aq darmat dárejesi, maġlıwmat dárejesi boyınsha hám t.b.
Jámiyettiń mánis-mazmunın onıń strukturasınıń ekinshi elementi – jámiyetlik qatnasıqlar tereń ashıp beredi.
Jámiyetlik qatnasıqlar – bul jámiyetti qurawshı sub`ektler ortasındaġı belgili bir baylanıs, ġárezlilik. Qatnasıqlar adamlardı jámiyetke birlestiriwshi, onıń elementlerin monolitke aylandırıwshı cementlewshi material. Sociallıq qatnasıqlar qanshelli reń-báreń bolġan sayın, jámiyet te sonshelli joqarı rawajlanġan boladı.
Jámiyettiń turmıs iskerliginen ġárezli túrde ekonomikalıq, siyasiy, huqıqıy, sociallıq, diniy hám t.b. qatnasıqlardı ajıratamız. Ortalarında qatnasıqlar kelip shıġatuġın sub`ektlerden ġárezli túrde shańaraqlıq (shańaraqlıq-turmıslıq), ruwlıq, qáwimlik, klasslıq, milliy, mámleketleraralıq hám t.b. qatnasıqlardı ajıratamız. Sonday-aq jámiyet turmıs iskerligi tarawları ortasındaġı hám tarawlar ishindegi qatnasıqlar da qaralıwı múmkin.
Jámiyet strukturasınıń úshinshi elementi – sociallıq institutlar. Sociallıq institut jámiyetlik turmıstı shólkemlestiriw hám tartipke salıwdıń tariyxıy qáliplesken belgili bir formaları.
Sociallıq institutlar járdeminde adamlar ortasındaġı qatnasıqlar, olardıń iskerligi hám jámiyettegi minez-qulqı tártipke salınadı, jámiyettiń turaqlılıġı támiyinlenedi. Sociallıq institutlar zamanagóy sociallıq filosofiyada jámiyettiń sociallıq strukturasına sáykes keliwshi hár qıylı shólkemler, mákemeler sıpatında; ociallıq minez-qulıq hám háreketlerdiń turaqlı formaların anıqlap beriwshi sociallıq normalar hám úlgiler jıyıntıġı sıpatında; usı normalarġa sáykes keletuġın minez-qulıq sisteması sıpatında qaraladı.
Jámiyetlik qatnasıqlardıń tarawınan ġárezli túrde sociallıq institutlardıń tómendegi toparların ajıratamız: 1) ekonomikalıq (materiallıq iygiliklerdi óndiriw; miynettiń bólistiriliwi, jeke menshik hám t.b.); 2) siyasiy (mámleket, partiyalar, policiya, armiya); 3) huqıqıy (nızam shıġarıwshı hám sud organları, huqıq qollanıw, huqıqıy tárbiya institutları hám t.b.); 4) mádeniy (ilimiy, kórkem birlespeler); 5) diniy; 6) stratifikaciya institutları (poziciyalar hám insan resursların bólistiriw); 7) tuwısqanshılıq, neke hám shańaraq institutları hám t.b.
Iskerlik jámiyettiń sociallıq strukturasınıń tórtinshi elementin quraydı.
Iskerlik mashkalası kóplegen oyshıllar hám filosoflardıń dıqqat orayında bolıp kelgen. Sociallıq iskerlikti izertlewge I. Kant, G. V. F. Gegel`, I.-G. Fixte, K. Marks, M. Veber kibi filosoflar úles qosqan. Olardıń juwmaġı boyınsha, sociallıq iskerlik óziniń barlıq kórinislerinde jámiyetlik turmıstıń reń-báreń formalarınıń qosındısı bolıp tabıladı. Maks Veber sociallıq iskerlikte jámiyettiń jasawınıń negizin kóredi hám onı adamnıń basqa adamġa baġdarlanġan minez-qulkı sıpatında anıqlaydı. Onıń ideyaların rawajlandırġan halda, Tolkott Parsons barlıq sociallıq ámeliyat haslında «óz minnetlerin atqarıwshı adamlar ortasındaġı qatnasıqlar» jıyıntıġı bolıp tabıladı dep tastıyıqlaydı. Karl Marks bolsa jámiyet «adamlardıń óz-ara tásiriniń ónimi» degen juwmaqka keledi.
Usı dástúrlerge tayanġan halda zamanagóy sociallıq filosoflar sociallıq iskerlikte putkil sociallıqtıń, jámiyetlik qatnasıqlardıń dáslepkipunktiniń substanciyasın, sonday-aq sociallıq sistemanıń hám onıń barlıq komponentleriniń integraciyasınıń quralın kóredi.
Filosofiyalıq ádebiyatta iskerlik sociallıq-filosofiyalık kategoriya sıpatında jámiyetlik turmıs shárayatların jaratatuġın sociallıq iskerliktiń anaw yaki mınaw kórinisin ańlatıw ushın qollanıladı. Haywanatlardıń beyimlesiwshi iskerliginen parıqlı túrde insan iskerligi materiallıq hám ideallıqtıń birligin quraydı. Sociallıq iskerlik sırtqı tábiyattı «ekinshi tábiyatqa», yaġnıy mádeniyatqa aynaldıradı. Solay etip, iskerlikti qorshaġan dún`yaġa onı adamlardıń máplerinen kelip shıġıp maqsetke muwapıq ózgertiwge baġdarlanġan belsendi qatnasıqtıń taza insanıy forması sıpatında anıqlaw múmkin.
Jámiyet tómendegi kishi sistemalardan ibarat:
1. Ekonomikalıq (materiallıq) taraw – matreiallıq óndiris, materiallıq iygiliklerdi bólistiriw, almasıw hám tutınıw processlerin, sonday-aq jámiyettiń óndiriwshi kúshlerin hám óndiris qatnasıqların ilimiy-texnikalıq progressti hám texnologiyalıq revolyuciyanı qamtıp aladı.
Sociallıq iskerlik sistemasında materiallıq óndiiske jetekshi rol` tiyisli. Materiallıq óndiris. Birinshi gezekte, adamlardıń materiallıq talapların qanaatlandırıwġa baġdarlanġan: azıq-awqatqa, turaq jayġa, kiyimge hám t.b. bolġan talaplardı. Materiallıq talaplardı qanaatlandırıw basqa talaplardı qanaatlandırıwdıń tiykarġı shárti bolıp tabıladı.
2. Mánawiy taraw – bul mánawiy óndiris ámelge asırılatuġın taraw, onıń procesinde zatlar hám predmetler emes, al ideyalar, obrazlar, ilimiy hám kórkem qádiriyatlar adamnıń mánawiy talapların qanaatlandırıw maqsetinde jaratıladı. Bul qadiriyatlar da usı mánawiy qádiriyatlardı tasıwshı fizikalıq nárselerde (kitaplar, kartinalar, skul`pturalar hám t.b.) materiallasadı. Biraq bul predmetlerdegi áhmiyetli nárse – materiallıq bolmaġan, mánawiy qádiriyat, olarda ańlatılġan ideyalar, obrazlar hám sezimler.
Mánawiy óndiris ulıwma óndiristin minnetli quram bólegi bolıp tabıladı, onıń járdeminde insan manawiyatınıń ósiwi ushın shárayatlar jaratıladı, al insan manawiyatınsız insaniyat jasay almaydı.
3. Siyasiy (basqarıw) tarawı – bul hár qıylı administratorlar, basshılar, siyasatshılar ikerligi tarawı. Onıń tiykarġı wazıypası adamlar ortasındaġı baylanıslardı qollap-kuwatlaw, olardıń iskerligin hám jámiyetlik qatnasıqlardı tártipke salıw. Bunday iskerlik jámiyet turmısınıń hár kıylı tarawlarınıń óz-ara tártipliligin, kelisimliligin támiyinlewge baġdarlanġan. Jámiyet materiallıq hám mánawiy ónlirissiz jasay almaġanlıġı kibi, siyasiy tarawsız da jasay almaydı.
Basqarıw iskerliginiń dúzilisi óz ishine tómendegilerdi aladı: hár qıylı usıllardı, sonıń qatarında májbúrlewdi qollanġan halda adamlardı basqarıwdı hám zatlardı basqarıwdı (jeke menshik, jer haqqında nızamshılıq funkciyası).
Basqarıw hár qıylı darejede ámelge asırıladı: mámleketten tartıp kárxanaġa, shańaraqka shekem. Bul iskerlik jámiyettiń rawajlanıwında, onıń táġdirinde úlken rol` oynaydı, biraq ol jiyi hár qıylı keselliklerge shalınadı: majbúrlew, zorlaw usıllarınan artıqmash paydalanıw, chinovniklik apparattıń artıqmash ósip ketiwi. Basqarıw iskerliginiń joqarı forması siyasiy iskerlik bolıp tabıladı. Áyne usı darejede millionlap adamlardıń táġdiri sheshiledi. Áyne sonlıqtan da basqarıw tarawındaġı qátelikler bahası oġada joqarı bolıwı múmkin.
4. Sociallıq (gumanitar) taraw – adamlardıń ómiri, belsendiligi ushın alġı shártlerdiń jaratılıwın tamiyinleydi. Oġan vrach, yurist, oqıtıwshı, artist, xızmet kórsetiw tarawı xızmetkerleriniń iskerligi jatadı. Álbette, adamlardıń ózleri de ózin-ózi emlew, ózin-ózi oqıtıw, óziniń kewlin ózi kóteriw menen shuġıllana aladı. Biraq ómirdiń qayta óndiriliwiy, saqlanıwı, belsendiliktiń xoshametleniwi, adamġa tikkeley xızmet kórsetiliwi oġada áhmiyetli jamiyetlik is, sonlıqtan jamiyet bul processke mektep, JOO, den sawlıqtı saqlaw hám huqıq qorġaw sistemaların jaratıw arqalı kirisedi.
Jámiyetlik turmıstıń tiykarġı kishi sistemaları yamasa tarawları usılardan ibarat bolıp, olardıń tiykarında jámiyetlik struktura payda boladı.
Sociallıq turmıstıń barlıq tarawdıń óz-ara baylanıslı, sonlıqtan olardı bir pútinlikte qabıllaw kerek. Jámiyet turmısınıń qanday da bir tarawın absolyutlestiriw jámiyettiń deformaciyalanıwına alıp keledi. Hár bir tarawdıń orayında pútkil jámiyettiń orayında turġanı kibi insan turadı, ol jámiyettiń barlıq tarawların birden-bir jámiyetlik sistemaġa birlestiredi.
Jámiyettiń rawajlanıwı hám onıń tiykarġı tarawlarınıń háreket etiwi belgili bir nızamlar tiykarında keshedi. Sociallıq nızam – bul jámiyettiń hár qıylı tarawlarındaġı processler hám qubılıslar ortasındaġı ulıwmalıq, ob`ektiv, zárúriy, mańızlı, turaqlı, tákirarlanıwshı baylanıslar bolıp, jámiyettiń rawajlanıwın anıqlap beredi. Sociallıq nızamlar adamlardıń sanalı iskerligi arqalı ámelge asırıladı, biraq bul adamlar óz iskerligi dawamında olardı jarata yaki biykarlay beredi degeni emes. Adamlar tek ġana nızamnıń háreket etiw shárayatların ózgerte aladı. Sociallıq nızamlardıń bar bolıwı adamlar jasap atırġan ob`ektiv shárayatlar menen anıqlanadı. Adamnıń ómir iskerligi procesinde bul shárayatlar ózgeretuġınlıġı sebepli jámiyettiń rawajlanıw nızamları da ózgeredi: olardıń birewleri jok bolıp ketedi, ekinshileri ózgergen formalarda payda boladı. Solay etip, sociallıq nızamlar tariyxıy xarakterge iye, olar belgili bir shárayatlarda hám waqıttıń bergili bir dáwirinde óz ańlatılıwın tabatuġın tendenciyalar sıpatında háreket etedi.
Sociallıq nızamlardı úyreniw olardı klassifikaciyalawdı da kózde tutadı. Nızamlar klassifikaciyası, ádette, bir neshe kriteriyler tiykarında ámelge asırıladı.
Háreket etiw tarawı boyınsha: a) sociologiyalıq nızamlar – bul jámiyettin bir pútinlik sıpatındaġı mańızlı baylanısları hám qatnasıqların sáwlelendiretuġın nızamlar. Tómendegi sociologiyalıq nızamlardı ajıratamız: struktura nızamları, háreket etiw nızamları, rawajlanıw nızamları; b) jámiyet turmısınıń jeke tarawlarınıń nızamları - ekonomikalıq, siyasiy, sociallıq hám t.b.
Ӯaqıt belgileri boyınsha: a) ulıwmatariyxıy (ulıwmalıq nızamlar) – bul pútkil tariyxıy dáwirge tarqalatuġınhám jámiyet turmısınıń barlıq tarawların bir pútinlikke birlestiretuġın nızamlar;
b) specifikalıq nızamlar – jámiyettiń belgili bir basqıshlarġa tarqalatuġın nızamları.
Jámiyet turmısındaġı ornı boyınsha: a) tiykarġı – jámiyet turmısında sheshiwshi rol` oynawshı nızamlar; b) tiykarġı bolmaġan – jámiyetlik rawajlanıwda ekinshi dárejeli áhmiyetke iye nızamlar.
Jámiyetti onıń ózgerisleri hám rawajlanıwı kóz-qarasınan qaraw tómendegi sorawlarġa juwap tabıwdı kózde tutadı: jámiyettiń rawajlanıwınıń qanday kúshleri yamasa faktorları háreketlendiriwshi bolıp tabıladı; sociallıq rawajlanıwdıń qanday tiykarġı formaları bar; jámiyet hám sociallıq processler qanday dinamikada rawajlanadı.
Dáslep jámiyette júz berin atırġan nárselerdin háreketlendiriwshi kúshleri, yamasa derekleri haqqındaġı sorawġa toqtap ótemiz.
Sociallıq filosofiyada jámiyettiń rawajlanıwının háreketlendiriwshi kúshleri degende onıń rawajlanıwın tamiyinlewshi mańızlı, zárúriy, uzaq háreket etiwshi faktorlar túsiniledi.
Bul máseleniń sheshimi boyınsha filosoflar bir pikirge kelmegen. Naturalistlik koncepciyalar tárepdarları jámiyettiń rawajlanıwın sociallıq turmıstıń biologiyalıq tiykarlarınıń ózgeriwi menen, klimatlıq, biologiyalıq hám hátteki kosmoslıq faktorlar menen baylanıstırdı (SHarl` Lui Montesk`e, Vladimir Vernadskiy, Lev Gumilev). Marksistlik sociologiyalıq teoriyanıń izbasarları hám filosoflar-texnokratlar (Uolt Rostou, Zbignev Bjezinskiy hám t.b.) jámiyetlik rawajlanıwda sheshiwshi rol`di materiallıq óndiriske, texnika hám texnologiya progresine beredi. Basqa filosoflar sociallıq rawajlanıw procesin mádeniy turmıstaġı, manawiy qadiriyatlar sistemasındaġı ózgerisler menen baylanıstırdı (Ogyust Kont, Pitirim Sorokin hám t.b.).
Al haqıyqat bulardıń ortasında. Kórsetip ótilgen barlıq faktorlar, sózsiz, jámiyettiń rawajlanıwına tásir jasaydı. Onnan qalsa ekonomikalıq, mánawiy hám tábiyiy faktorlar tıġız baylanıslı bolıp, biri ekinshisinsiz qaralmaydı.
Jámiyetlik rawajlanıw teoriyasında jámiyettiń bir halattan ekinshi halatqa ótiw forması máselesi áhmiyetli orın iyeleydi. Ádette, bul ótiw revolyuciyalıq yamasa evolyuciyalıq jol menen ámelge asırıladı hám jámiyette reformalar járdeminde júzege shıġarıladı.
Revolyuciya – bul jámiyet hám mámlekettiń bir sapa halatınan ekinshisine, bir jámiyetlik-siyasiy dúzimnen ekinshisine sekiriw arqalı ótiwi bolsa, evolyuciya (sózdiń tar mánisinde) jámiyette yaki onıń kishi sistemalarında (ekonomikalıq, siyasiy, sociallıq hám t.b.) muġdar ózgerisleriniń úzliksiz, izshil toplanıw procesi. Jámiyette hár qıylı revolyuciyalar bolıp turıwı múmkin: óndiris kúshlerinde, ilimde hám texnikada, sanada hám mádeniyatta. Jámiyetlik qatnasıqlardaġı sapa ózgerisleri sociallıq revolyuciya procesinde ámelge asırıladı. Sociallıq revolyuciya jámiyette pisip jetilisken qarama-qarsılıqlardıń sheshiliw usılı bolıp tabıladı hám, evolyuciyadan parıqlı túrde, sekiriw bolıp, jańa sapanıń payda bolıwına – jańa jámiyetlik qatnasıqlarġa alıp keledi. Marksizm teoriyasına muwapıq, sociallıq revolyuciyalar jámiyetlik turmıstaġı tek ġana nızamlı qubılıs bolıp qalmastan, al sonıń menen birge qálewli qubılıs, óytkeni ol «tariyx lokomotivi» rolin atqaradı.
Lekin barlıq filosoflar da bunday bahalaw menen kelispeydi. Mısalı, Arnol`d Toynbi sociallıq revolyuciyanı civilizaciya krizisiniń simptomı hám jámiyettiń rawajlanıwındaġı tormoz dep esaplaydı. Bul kóz-qarastı bólise otırıp, Nikolay Berdyaev hám Vladimir Solov`ev revolyuciya sociallıq háreket forması sıpatında nátiyjesiz, paydasız, úlken shıġınlar menen baylanıslı hám barlıq múnásibetlerde de rawajlanıwdıń evolyuciyalıq formalarına jetpeydi dep tastıyıqlaydı.
Insaniyattıń, ásirese Rossiyanıń rawajlanıw tájiriybesi olardıń pikiriniń durıslıġın isenimli túrde dálilleydi. Ádette, revolyuciyalıq qayta qurıwlar jámiyette sózsiz ekonomikalıq tártipsizlik, krizis, xalıqtıń kóplegen qatlamlarınıń materiallıq awhalının tómenlep ketiw dáwirlerine alıp keledi. Bunnan tısqarı olar qıyınshılıqlar hám adamlardıń ólimi menen qatar júredi. Sociallıq revolyuciyalar zárúr hám morallıq jaqtan haqılı boladı, eger olar totalitar hám diktatorlıq rejimlerge qarsı, milliy eziwshilikti saplastırıwġa qaratılġan hám bundajámiyettiń rawajlanıwınıń evolyuciyalıq jolı qanday da bir sebepler menen múmkin bolmay qalġan bolsa.
Jámiyettiń rawajlanıwınıń hám sociallıq processlerdiń dinamikası mashqalası Ogyust Konttan baslap kóplegen jetekshi filosoflar hám sociologlardıń dıqqat orayında bolıp kelmekte. Áyne Kont birinshi bolıp sociallıq statika hám sociallıq dinamikanın sociologiyalıq koncepciyasın islep shıqtı. Sociallıq statika, onıń pikirinshe, jámiyetlik sistemanıń háreket etiwiniń (jasawınıń) shárayatların hám nızamların sáwlelendiredi. Al sociallıq dinamika sociallıq sistemalardıń rawajlanıwı hám ózgeriwi nızamların súwretler beredi.
Sociallıq sistemalar dinamikasın izertlewge Tolkott Parsons úlken úles qosqan. Sociallıq ózgerisler mashqalasın úyrene otırıp, ol klassikalıq kibernetika ótkergen sistemalıq analiz principlerine tiykarlanadı. Atap aytkanda, ol jámiyetke sistema sıpatında turaqlılıq, ózin-óz qayta óndiriwge qábiletlilik tán bolıp, bul onın tiykarġı strukturalıq elementleriniń turaqlılıġı hám shıdamlılıġında júzege shıġadı dep esaplaydı. Eger, belgili bir waqıtta, qanday da bir faktorlardıń nátiyjesinde sistemanıń teń salmaqlılıġın uslap turıwshı kúshler qatnası buzılsa (qanday da bir topardıń tásiri artsa, mámleketlik organlardıń jańa quramı dúzilse hám t.b.), onda teń salmaqlılıqtıń ózgeriwi júz beredi. Sociallıq sistema, onıń strukturalıq elementleri bunda ózgerissiz qaladı hám buzılġan teń salmaqlılıqtı tezden tikleydi. Sistemanıń ózgergen shárayatlarġa beyimlesiwi ishki rezervler esabınan ámelge asırıladı, ol tiykarınan ózgerisiz qala otırıp, ózine jańa dúzilmelerdi qosıp aladı.
Ózgeristiń ekinshi túri, Parsonnıń pikirinshe, strukturanıń ózgerisi bolıp, bunda sistemaġa sırttan yaki ishten ótkerilgen basımnıń kúshliligi sonshelli bolıp, ol joġaltqan teń salmaqlılıqtı qayta tikley almaydı. Bul jaġdayda jámiyettiń bir pútinligin saqlaw, onıń adaptivlik qábiletin arttırıw ushın onıń áhmiyetli strukturalıq elementlerin (sociallıq rollerdi, institutlardı, shólkemlerdi) transformaciyalaw júz beredi. Modifikaciya ekonomikalıq, siyasiy, sociallıq, qádiriyatlık hám t.b. kishi sistemalardı da qamtıp aladı. Solay etip, Parsonnıń pikirinshe, sociallıq sistemalardaġı ózgerisler tómendegishe bolıwı múmkin: 1) strukturalıq jańalanıwlarġa, qayta qurıwlarġa alıp kelmeytuġın 2) strukturalıq jańalanıwlarġa, qayta qurıwlarġa alıp keletuġın.
Sociallıq sistemalardıń ózin-ózi shólkemlestiriw koncepciyasınıń payda bolıwı modern dáwirinde payda bolġan, yaġnıy «klassikalıq» sociallıq-filosofiyalıq oydaġı geypara jantasıwlardı anıqlastırıwġa imkaniyat berdi. Atap aytqanda, postmodern wákilleri sociallıq sistema real tariyxıy processte hár qıylı tarawlardıń izden shıġıwı, óz-ara tásirlerinin hálsirewi menen sıpatlanatuġın jámiyettiń ótiw halatları arqalı sociallıq keńislik strukturalarınıń tártipke salınıwına, jámiyetlik kúshler, sociallıq institutlar, sociallıq kommunikaciyalar balansına alıp keledi dep esaplaydı. Teń salmaqlılıqqa erisemen degenshe jámiyettiń hár bir kishi sisteması yaki onıń jeke elementi usı wakıt momenti ushın optimal bolġan iskerligik rejimin tańlay otırıp, strukturalık qayta qurıwdan ótedi. Áyne usındaye processler sociallıq sistemalarġa tán bolıp, totalitarizmnen sociallıq-siyasiy bolmıstıń basqa formalarına transformaciyalanadı.
Sociallıq sistemalardıń ózin-ózi shólkemlestiriw koncepciyasınıń sociallıq processler dinamikasınıń mánis-mazmunın ashıp beriwshi áhmiyetli kategoriyaları qatarına tómendegiler jatadı: dissipativlik struktura, xaos, turaqsızlıq, attraktorlar, bifurkaciya hám t.b.
Sońġı waqıtları dinamikalıq sistemalar teoriyasında oraylıq orındı iyeleytuġın hám sociallıq jáne siyasiy processler analizinde keń qollanılatuġın kategoriyalar sıpatında attraktor hám bifurkaciya kategoriyaların kórsetiwimiz múmkin.
Attraktor (lat. Attractio - tartıw) degende ózin-ózi shólkemlestiriwshi sistemalarġa arnalġan ádebiyatlarda sistemanıń rawajlanıwın belgili bir traektoriya (waqıtlı izbe-izlik) boyınsha baġdarlaytuġın kúsh túsiniledi. Bir waqıttıń ózinde attraktorlar klassikalıq mánistegi kúsh emes, óytkeni olardıń tásiri sistemada tarqala otırıp, onıń dinamikalıq sapaların ózgertedi, sonday-aq bul sistemanıń konkret jaġdayınan sırtqa da tarqaladı. Sistemanıń belgili bir shamalar shegaralarınan sırtqa shıġıwında ol attraktorlardıń belgili bir toplamınan ekinshisine, yaġnıy jańa dinamikalıq rejimge ótedi. Sistemanıń bir dinamikalıq redimnen ekinshisine ótiw tochkasınada bifurkaciya (lat. Bifurcatio – ekige ajıralıw, bóliniw) júz beredi.
Bul mashqala boyınsha qánigelerdiń biri, «Bifurkaciya ásiri» kitabınıń avtorı Ervin Laslo bifurkaciya degende basım hám keskinliktiń joqarı dárejesin basınan ótkertuġın quramalı sistemalar minez-qulkındaġı qanday da bir fundamental xarakteristikanı kózde tutadı. Bul faktorlardıń tásiri astında sistemalar ádette bir kansha turaqlı hám ápiwayı bolġan attraktorlardıń bir toplamınıń dinamikalıq rejiminen birqansha quramalı hám «xaoslıq» attraktorlar dinamikalıq rejimine ótedi.
Bifurkaciya procesi, dep atap kórsetedi Ervin Laslo, sonnı kórsetedi, « ... sistema óz turaqlılıq sheginen qısıp shıġarılġanda, ol xaos fazasına kiredi – shártli túrde ol ushın fatal bolmaġan: bul jańa rawajlanıw ushın alġı shárt te bolıwı múmkin. Jasawġa qábiletli sistemalarda xaos tártiptiń bir qansha joqarı formaları aldında sheginedi. Biraq kriziske shekemgi hám krizisten keyingi qatnasıqlar hesh qashan sızıqlı bolmaydı – bul tek sebepler hám aqıbetler qatnasıqları emes. Teńsalmaqsız sistemalardıń rawajlanıwı bifurkaciya processlerinen ótkennen keyin sekiriw arqalı hám sızıqsız boladı».
Óz koncepciyasın bunnan bılay rawajlandıra otırıp, Laslo zamanagóy sociallıq, ekonomikalıq hám siyasiy sistemalardıń quramalılıġı, turaqsızlıġı hám olardı rawajlandırıw jolları erteli-kesh bifurkatlı bolıwı kerekligi tuwralı áhmiyetli juwmaqka keledi. Onıń ústine bifurkaciyalar sistemalar óziniń turaqlılıġın shegaralıq shamalarına jaqınlasqanlarında ayqınırak ańlatılġan boladı, bir qansha dramalı keshedi. Bunday shegaralıq, onnan keyin turaqsızlıq, xaoslıq halatlardıń sebepleri bir kansha bolıwı múmkin: birinshiden, bul jetkilikli dárejede ózlestirilmegen yamasa áwmetsiz qollanılġan texnikalıq jańalıqlar, olardı E. Laslo T-bifurkaciyala dep ataydı; ekinshiden, olar ishki hám sırtkı sociallıq konfliktlerdi (urıslar, basıp alıwlar, revolyuciyalar, klasslıq hám etnikalıq kolliziyalar) keltirip shıġaradı - bul S-bifurkaciyalar; úshinshiden, turaqsızlıq qubılısları bul jámiyette ósip baratırġan krizitin tásiri astında social-ekonomikalıq tártiptiń keskin túsip ketiwin, buzılıwın keltirip shıġarıwı múmkin, bul óz gezeginde bifurkaciyaġa alıp keliwi múmkin. XX ásirde insaniyatv. chelovechestvo perejilo dve samıe bol`shie volnı bifurkaciyanıń eki eń iri tolqınların basınan keshirdi, birinshisi Aziya, Afrika hám Latın Amerikası elleriniń «dekolonizaciya»sı, al ekinshisi – M.Gorbachevtıń «járiyalılıq» siyasatı.
Zamanagóy filosoflardıń sociallıq processler dinamikasına bunday jantasıwları ótiw jámiyetleri ushın xarakterli bolġan processlerdi úyreniwde kútá áhmiyetli bolıp tabıladı.
Belgili bolġanınday, hár qanday sociallıq qubılıstıń manis-mazmunın hám jámiyettin rawajlanıwındaġı ornın onı pútkil jamiyettiń rawajlanıwı menen birlikte. YAġnıy ulıwmalıq tariyxıy process sheńberlerinde qaralġanında ġana túsiniw múmkin. Bunnan sózsiz túrde pútkil insaniyat tariyxına tiyisli bolġan sorawlar kelip shıġadı: tariyxıy rawajlanıwdıń qanday da bir maqseti bar ma; Jáhán tariyxı qaysı baġdarda háreketlenbekte; tariyx qanday-da bir belgili mazmunġa iye me? Bul sorawlarġa juwaptı filosofiyanıń «tariyx filosofiyası» dep atalġan bólimi juwap beredi. Zamanagóy sabaqlıqlarda tariyx filosofiyası predmetin, onıń strukturası hám funkciyaların ashıp beriwge jetkilikli dıqqat awdarılmay atırġanlıġın esapqa ala otırıp, ayne usı mashqalalardı qarap shıġıwdı usınıs etemiz.