1. Oqıw materialları

Bekkemlew ushın sorawlar

1. 
   Jámiyetke berilgen túrlishe jantasıwlardı salıstırıń.
   
2. 
   Jámiyet sturkturasınıń tiykarġı elementlerin kórsetiń hám olarġa sıpatlama beriń.
   
3. 
   Jámiyettiń qanday kishi sistemaları bar? Olardıń hár birine sıpatlama beriń.
   

6-tema. Insan filosofiyası
1.Insannıń kelip shıġıwı
2. Insan filosofiyalıq analiz ob`ekti sıpatında
3. Insan, individ, shaxs
Tayanısh túsinikler:
Antropocentrizm, antropogenez, antroposociogenez, insan, individ, shaxs, introvertiv jantasıw, ekstravertiv jantasıw, biologizatorlıq jantasıw, sociologizatorlıq jantasıw
Insannıń kelip shıġıwı eń quramalı hám jumbaqlı fenomenlerden biri esaplanadı. Áyyemgi zamanlardan baslap usı fenomendi túsindiriwde bir-birine qarama-qarsı bolġan eki paradigma orın alġan: insannıń quday tárepinen jaratılġanlıġı ideyası hám tábiyiy tariyxıy evolyuciya ideyası. Alġashqı miflerde adamlardıń kelip shıġıwı kóbinese mifologiyalıq qaharmanlardıń transformaciyası, totem ata-babalar, pútkil jaratılıs jaratılġan mifologiyalıq dáwirdegi personajlardıń transformaciyası nátiyjesi yaki olardıń dóretiwshiligi ónimi sıpatında elesletiledi. Ayırım miflerde adamlardıń payda bolıwı tosınlıq ózgeshelikke iye bolsa, basqalarında demiurgler – totem ata-babalardıń sanalı isi sıpatında sáwlelendiriledi.
Jańa Gvineyadaġı papuaslardıń tangu qáwimi miflerinde ápsanawiy qaharman adamlardı qapqanġa ilingen dońızlardıń maydalanġan bóleklerinen jaratadı. Tasmaniyalıqlardıń elesletiwlerine kóre dáslepki adamlar Mopxerni atlı mifologiyalıq janzat tárepinen quyrıqlı, buwınsız ayaqlarġa iye bolġan haywan kelbetinde jaratılġan. Keyin ala basqa bir ápsanawiy janzat Drumerdim olardıń quyrıqların kesip taslaġan hám maylar járdeminde dizelerin búgiletuġın qılġan. Avstraliya aborigenleri hám Jańa Gvineyadaġı papuaslardıń marind-anim qáwiminiń ápsanalarına kóre adamlar dáslep yarım adam, yarım haywan kelbetinde, kózlersiz hám awızsız, ayaq-qollarınıń ushları jabısqan halda bolġan. Demiurgler pıshaqlar járdeminde olardı házirgi halatqa keltirgen.
Bir qansha keyinirek payda bolġan miflerde birinshi adamnıń payda bolıwı qudaylar tárepinen jaratıw ideyası menen baylanısadı. Dún`ya dinlerinde orın alġan jaratıw aktiniń barlıq kórinisleri óz tamırlarına kóre áyne mifologiyaġa barıp taqaladı. Mısalı, dún`ya dinlerinde keń tarqalġan insannıń quday tárepinen ılaydan jaratılġanlıġı haqqındaġı túsiniginiń mifologiyalıq tamırlarġa iye ekenligi ayqın kórinip turadı. Vavilonda jaratılġan poema - «Enum Elish»te súwretleniwinshe, dáslepki adam tártip qudayları hám tártipsizlik (xaos) qudayları ortasında bolıp ótken urıstan soń ılay hám qannan payda bolġan. Áyyemgi Mısırdaġı ápsanalardıń birinde Xnum degen quday adamdı gúlalshılıq shıġırı járdeminde ılaydan jasaġanlıġı aytıladı. Hayaldıń erkek adamnıń qabırġasınan jaratılġanlıġı motivi Mesopotamiyada jaratılġan miflarge barıp taqaladı. Insannıń quday tárepinen jaratılġanlıġı haqqındaġı paradigma hár qashan diniy isenimler hám itiqatlarġa tiykarlanġan. Ilim antropogenez procesin ashıp bere baslawı hám dinnen bul tarawdı tartıp alıwı múnásibeti menen kreacionizm óz statusın bekkemley basladı. Bul jaġday tiyisli institutlardıń jaratılıwı, ilimiy konferenciyalardıń ótkeriliwi, kreacinistlik ádebiyatlar hám fil`mlerdiń payda bolıwında óz sáwleleniwin taptı.
Házirgi zaman kreacionizmi tómendegi jantasıwlarġa tiykarlanadı.
Birinshiden, bul adamnıń ázelden bar bolġanlıġı ideyası hám ol adamnıń eń áyyemgi dáwirlerge tiyisli qazıp alınġan haywanlar (máselen, dinozavrlar) menen bir paytta bar bolġanlıġın tastıyıqlawshı dálillerdi izlep tabıwda ańlatılġan. XX ásirdiń 60-80 jıllarında Texasdaġı Palluks dár`yası alabında tabılġan 120 million jıl aldın qaldırılġan bir izdi áne usınday dálillerden (insannıń eń áyyemgi dáwirdegi izi) biri sıpatında kórsetiwge urınıwlar edi. Biraq keyin ala málim boldı. ol áyyemgi kesirtkeniń izi eken.
Ekinshiden, bul insannıń hám qazılmalar arqalı tabılġan primatlardıń ekolyuciyalıq rawajlanıwında qanday da bir aralıq buwınlar bolġanlıġın biykarlawdan ibarat. Kreacianistlerdiń pikirinshe, qazılmalar paytında tabılġan barlıq súyeklerdi yaki adamdiki, yaki maymıldiki sıpatında klassifikaciyalaw lazım. Basqasha qılıp aytqanda, quday hámme túrlerdi olar qanday bolsa sonday jaratqan hám adam da áwel bastan-aq adam bolġan. Biraq, ilimge málim barlıq qazılmalar paytında tabılġan gominidler bunday bir qıylılıqqa iye emes, óytkeni olarda maymıllarġa tán ózgeshelikler menen adamġa tán ózgeshelikler birlesip ketken.
Úshinshiden, bul - jetkilikli maġlıwmatlar bolmaġanı ushın etarli maġlıwmatlar bwlmaganligi ushın gipoteza sıpatında qaralıwshı antropogenezge tiyisli bir qatar teoriyalardıń kritikalanıwı bolıp tabıladı. Kreacionizm búgingi kúnde de keń tarqalġan. Bir qatar eller (mámleket)lerde insannıń kelip shıġıwı haqqındaġı kreacianistlik hám evolyuciyalıq kóz-qaraslardı mekteplerde oqıtıw máselesinde keskin gúres barmaqta. 1925-jılı AQSHtıń Tennesi shtatındaġı Dayton qalasında oqıtıwshı Djon Skops ústinen ótkizilgen sud búgingi kúnde hámmege málim. Ol oqıwshılarġa Darvin teoriyası hám onıń adamnıń maymından kelip shıqqanlıġı haqqındaġı gipotezası tuwralı aytıp bergen edi. 1986-jılı bolsa Mobayla qalası sudı Alabama shtatınıń bilimlendiriw basqarmasına qarsı dawa menen is qozġadı. Buġan bilimlendiriw basqarmasınıń «dinge hám qudayġa qarsı mazmundaġı 45 sabaqlıqtan orta mekteplerde paydalanıwġa ruxsat bergenligi»²¹ sebep bolġan edi. Kaliforniyanıń ayırım qalalarında evolyuciya teoriyasın óz ishine alġan sabaqlıqlardan paydalanıw qadaġan etilgen.
Sol sebepli jaqında amerikalıq iri 72 alım - Nobel` sıylıġınıń laureatları kreacianistlerdiń insannıń quday tárepinen jaratılġanlıġı ideyası hám evolyuciya teoriyasın «teń huqıqlı» ráwishte oqıw baġdarlamalarına kirgiziw hám oqıtıw ushın urınıwlarına qarsı shıqtı. Basqa birer de hújjet usınshama kóp sanlı Nobel` sıylıġı laureatları tárepinen imzalanbaġavn edi. Olardıń bul qádemi sonıń menen talap etilgen edi, zamanagóy, ilimiy biliwdiń jetiskenliklerine tiykarlanġanshu bilan taqozo etilgan ediki, zamanaviy, ilimiy biliwning yutuqlariga asoslangan bilimlendiriw ilim ólshemlerine juwap bere alatuġın teoriyalarġa tiykarlanadı. Bul eń dáslep, tiyisli tárizde tiykarlap beriw hám dálillew bolıp tabıladı, kreacionizm bolsa óziniń haqlıġın kórsetiwshi tastıyıq-dálillerge iye emes.
Keyingi payıtta «kosmoslıq tájiriybe» teoriyaları payda bolıp, olardıń oraylarında da adamnıń jaratılġanlıġı haqqındaġı ideya turadı. Diniy interpretaciyadan parıqlı túrde, bul teoriyalarda insan qanday da bir ózge planetaġa tiyisli civilizaciya tárepinen jaratılġan dep tastıyıqlanadı.
Bul koncepciyaġa kóre, Jerdegi kóplegen siyrek qurılıslar (Mısır piramidaları, Pasxa atawındaġı tastan jasalġan úlgen háykeller, tek joqarıdan qaraġanda kórinetuġın kútá úlken súwretler hám t.b.) áne usı basqa planetalıqlar tárepinen jaratılġan dep esaplanadı.
Ilim basqa planetalarda civilizaciyanıń bar ekenligin hám olar Jerge kelgen bolıwları múmkinligin princip aspektten biykarlamaydı. Biraq, insannıń basqa planetalıqlar tárepinen jaratılġanlıġın tastıyıqlawshı hesh qanday dáliller orın almaġan. Bul temaġa baylanıslı barlıq pikirler házirge shekemgipoteza bolıp qalmaqta.