1. O'zbekiston ta’lim tizimida Media savodxonlik va axborot madaniyati

Zo‘ravonlik va media.Mediakontent yuzaga keltiradigan hissiyotlar o‘z tabiatiga 
ko‘ra turlicha bo‘ladi. Ammo bu ma’noda ta’siri darajasi borasida 
individuallashgan zo‘ravonlik mavzusi alohida o‘rin tutadi. Masalan, militsiya 
haqidagi seriallar,kriminal lavhalar, qonli sahna va detektivlarning muttasil 
namoyish etilishitajovuzkorlikni yuzaga keltirishi, eng yomoni, auditoriyada 
zo‘ravonlikkamoyillik hissini shakllantirishi mumkin. SHuning uchun ham yosh 
jurnalistlardan shaxsiy mediakontentni yaratish jarayonida uning auditoriyaga 
qanday ta’sir ko‘rsatishini oldindan ko‘ra bilishi talab etiladi. 
Medialar o‘z-o‘zidan tajovuzkor xatti-harakatni shakllantirmaydi. Muammo 
voqelikni bir yoqlama talqin etilishida hamda yoshlarning bunga parallel ravishda 
virtual urush o‘yinlari, qirg‘inbarotga asoslangan ko‘ngilxushliklar, 
blokbasterlar, reklamalar va h.k.larga berilib ketishida namoyon bo‘ladi. Sanab 
o‘tganlarimiz yoshlarda zo‘ravonlik va tajovuzkor xatti-harakatlarning yuzaga 
kelishini kuchaytiradi. Sababi ular bu kabi mediamatnlar ta’siri ostida 
mojaroli vaziyatlarga echim topishning yagona to‘g‘ri yo‘li va vositasi zo‘ravonlik 
degan xulosaga keladi.SHu bois, masalan, fojeali voqea yoki davlatlar o‘rtasidagi 
nizolarga bag‘ishlangan hujjatli film tayyorlayotgan jurnalistlar o‘rta yo‘lni tanlab, 
ushbu voqealardan jabr ko‘rganlarning holatini ham, mojaroni tinch yo‘l bilan hal 
etishga urinayotganlarning intilishini ham ko‘rsatib berishi lozim bo‘ladi. 
Ko‘rinib turibdiki, o‘smirlik davrida tarbiyaga jiddiy yondashmaslik, farzandning 
xatti-haraktlariga nisbatan befarqlik natijasida ko‘pchilik hollarda farzandni 

---

65 
qo‘ldan chiqarish mumkin. Zero, «o‘yinbozlik»ning oqibati yoki turli informatsion 
o‘yinlarga mukkasidan ketish natijasida nafaqat mutaassiblik, balki turli xil 
kasalliklarning kelib chiqishi ham kuzatilyapti. Ya’ni internet o‘yinlariga 
ishqibozlik oqibatida miya faoliyati bilan bog‘liq insult, ludomaniya, 
ruhiy 
kasalliklar
, aksariyat hollarda yuragi yorilib o‘lish kabi salbiy oqibatlar ko‘zga 
tashlanyapti. Bu esa rivojlanib borayotgan davlatimiz uchun eng katta tahdidlardan 
biri hisoblanadi. Demak, tarbiya jarayonini to‘g‘ri tashkil qilish, farzand tarbiyasini 
doimiy nazorat qilish g‘oyat muhim. Farzandga internetni butunlay cheklash 
mumkin emas. 
Ta’qiqlangan narsaga nisbatan bolada qiziqishning kuchayishi tabiiy. Turli xil 
kompyuter o‘yini, ya’ni «aksion», «strategiya» yoki «shuter» kabi bir qator 
o‘yinlarning qay biri bo‘lishidan qat’iy nazar bolani jazavaga tushish, 
tajovuzkorlik, ruhiy buzilishlardan asrash uchun internetdan to‘g‘ri foydalanishni 
o‘rgatish muhim. Boshqacha aytganda, internet global tarmog‘i insoniyat hayotiga 
qandaydir o‘yinlarni o‘ynab huzurlanish uchun emas, balki ilm-fan taraqqiyotiga 
xizmat qiladigan ilmiy ma’lumot va axborotlarni olish imkonini yaratish 
maqsadida kirib kelgan. 
Darhaqiqat, bolaning fiziologik va aqliy rivojlanishi bevosita tarbiya jarayoniga 
bog‘liq. Bu jarayonni ota-onalar mas’uliyat bilan sidqidildan amalga oshirishga 
majburdirlar. Azaldan farzand tarbiyasida muhim o‘rin egallab kelgan, uning 
dunyoqarashi shakllanishiga xizmat qiladigan, faoliyat mezonini ezgulikka 
yo‘naltiradigan milliy o‘yinchoqlar o‘rnini qandaydir odam o‘ldirib huzurlanishga 
yo‘naltirilgan internet o‘yinlari egallab olishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Ma’lumki, 
o‘sib kelayotgan bola beg‘ubor bo‘lgani bois ro‘parasidagi odamdan yomonlikdan 
kutmaydi. Xuddi shu tariqa bola uchun qiziqarli bo‘lgan o‘yinlarning salbiy 
oqibatlarga olib kelishi uning xayoliga ham kelmaydi. Ularni hushyorlikka 
o‘rgatish, tushuntirish 
ishlarini olib borish
, eng asosiysi, ko‘ziga chiroyli ko‘ringan 
narsalarga mahliyo bo‘lib ketadigan darajada nodonlik botqog‘iga botmasligining 
oldini olish ota-ona va pedagoglarning jamiyat oldidagi ajralmas burchidir. 
N. Komilov ta’kidlaganidek: «Odam qanchalik nodon bo‘lsa, u xurofotga, so‘zlar 
sehriga, shakllarga mahliyo bo‘ladi, rasm-rusumga, aqidalarga shuncha 
beriluvchan bo‘ladi. Va, aksincha, odamning ma’rifati, bilimi oshgan sari, u 
...mazhabparastlikdan, aqidaparastlikdan yuqori ko‘tarilaveradi...». Barkamol 
avlod tarbiyasida oila ilk maktab vazifasini o‘taydi. Bolani yoshligidan yolg‘on 
gapirmaslikka, to‘g‘ri fikrlashga, har bir narsadan to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatish, 
Vatanga muhabbat tuyg‘ularini shakllantirish dastlab oilada amalga oshiriladi. 
Farzandlarimizni internet boshqarishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim. 
Shunday ekan
, 
farzandlarimizni ko‘zlariga chiroyli ko‘ringan narsaning tashqi tomoniga emas, 
balki mohiyatiga e’tibor berishga o‘rgatish, “o‘yinbozlik” kasaliga duchor 
bo‘lishdan asrash uchun barchamiz birdek mas’ulmiz. Internet-bu davr talabidir. 
Hozirgi kunda internet hayotimizning bir bo‘lagiga aylangan. Internet-bizlar uchun 
juda ham 
еngilliklar va qulayliklarga egadir. Uzog‘imizni bizga yaqin qiladi va 

---

66 
o‘zimiz uchun kerakli barcha ma’lumotlarni internet orqali izlab topmoqdamiz. 
Internetdan qanday foydalanish o‘zimizning qo‘limizda. Har bir narsaning o‘ziga 
yarasha foydasi bo‘lgani kabi, shunga yarasha zarari ham bor. Hozirda internetdan 
hammaham yaxshi maqsadda foydalanmayapti. Internetdagi vertual video o‘yinlar 
yoshlariga o‘z ta’sirini o‘tkazyati. Ularning ma’naviy ongiga va ruhiyatiga futur 
еtkazyapti. Bu vertual o‘yinlarni Amerika tibbiyot uyushmasi videoo‘yinlarga 
berilib ketishni rasman aqliy zaiflik kasalliklari qatoriga kiritish niyatida. 
Shifokorlarning fikricha, bu kasallik kuniga ikki soatdan ortiq o‘yin o‘ynaydigan 
har qanday kishi salomatligiga xavf soladi. Bu internetdan ko‘ngilxushlik 
izlaydiganlarga ham tegishli. Kompyuter o‘yinlarining keragidan ortiq mashhur 
bo‘lib, ommalashib ketgani va yoshlarga salbiy ta’siri tibbiyotchilarni ko‘pdan beri 
tashvishga solib kelayotgan muammolardan biridir. Hozir dunyodagi juda ko‘p 
mintaqalar, jumladan, Yevropa mamlakatlarida internetga asirlik xastaligini 
davolaydigan maxsus shifoxonalar bor. Bunga misol qilib Koreyada va Yevropa 
davlatlarida bo‘lib o‘tgan voqealarni aytib o‘tishlikni joiz,-deb topdik. 
Janubiy Koreyada harbiy-strategii o‘yinlar kuliga aylangan 28 yoshli yigit olamdan 
o‘tdi. Ma’lum bo‘lishicha, u uch kecha-kunduz davomida o‘yinxonadan 
chiqmagan. Faqat hojatxonaga chiqish va gohida ozgina mizg‘ib olish uchun o‘yin 
stolidan nari ketgan, xolos. Bungacha o‘g‘li necha kundan buyon bedarak 
ketganidan xavotirga tushgan ona yordam so‘rab, bolasining sobis hamkasblariga 
murojaat qiladi. O‘g‘il o‘yinlarga berilib ketgani otsibatida bir oy oldin ishdan 
haydalgan edi. Sobiq hamkasblar “o‘yin bandasi”ni juda oson topishdi. U yaqin 
oradagi o‘yinxonada edi. O‘yinlar quli darhol uyga 
еtib borishi kerakligi haqidagi 
iltimoslarga: “O‘yinning shu bos’hichini oxiriga 
еtkazib ko‘yay, albatta boraman”, 
- deb javob beradi. Birok, bu gapidan bir necha daqiqa o‘tib, u yurak xurujidan 
vafot etadi. Tashxisga ko‘ra, yurak xuruji qattiq charchoq holatining haddan ortiq 
cho‘zilib ketishi bois yuzaga kelgan. 
Kompyuterda soatlab, kunlab o‘tirib, turli vertual mukofotchalarni, yutuqlarni 
“qo‘lga kiritgan” kishi uchun ular chinakamiga qimmatli ma’no kasb eta boshlaydi. 
Bunday ball va yutuqlar “sodiq” o‘yinchilar orasida sotiladi, xarid qilinadi. Bunday 
ishga esa pul ayamay sarflanadi. Masalan, “Rgojest Yentropia ” o‘yiniga 
mukkasidan ketgan avstraliyalik Devid Stor ismli talaba 35 ming AQSh dollari 
evaziga virtual orol sotib oldi. Bu orolda eski qal’a, bir qancha cho‘milish va turli 
maxluqlarni ovlash uchun maxsus joylar bor. Lekin 
bu joylar faqat tasavvurda
, 
kompyuter ekranidagina, xolos. 
Juda ko‘p o‘yinlar odamlarni, hayvonlarni shafqat- sizlarcha o‘ldirish, qon to‘kish 
sahnalari asosiga qurilgan. Bunday ayanchli lavhalar nafaqat yoshlarning, hatto 
yoshi kattalarning ongiga ham juda kuchli salbiy ta’sir ko‘rsatadi. “STA”, 
“Snayper” va “Qotil” kabi o‘yinlarga berilganlarning ba’zilari keyinchalikhaqiqiy 
qotilga aylanishgani fikrimiz dalilidir. 
—2002 yili amerikalik Shon Villi ismli 21 yoshli yigit o‘zini o‘zi peshonasidan 

---

67 
80. Shaxsga yo‘naltirilgan axborot: psixologik, diniy va madaniy tahdidlar
Axborotning shaxs va jamiyatga yo‘naltirilganligi. Etnik, milliy, va mintaqaviy 
muammolarga yo‘naltirilgan psixologik, diniy va madaniy taxdidlar. Milliy nizo 
turlari va taxdidlar. Axborot tizimida “falsifikatsiya m
еtodi” (fеyk)dan 
foydalanish. Axborot manbalaridan foydalanishda shaxs madaniyatini takomili. 
Ko‘pmillatli jamiyatda tol
еrantlik, bag‘rikеnglik g‘oyalariga tajovuz va taxdidlar. 
Hozirgi dunyoda t
еrrorizm, ekstrеmizm va diniy tahdidlar: moslashuv va 
mafkuraviy kurash. Axborot almashinuvining r
еgulyativ funkцiyasi, xavf-xatar va 
tahdidlar. 
Axborot almashinuvida mikro
, m
еzo, makro darajalari. Globallashuv 
sharoitida tinchlik va barqarorlikka taxdid soluvchi: milliy, mafkuraviy va axborot 
xurujlarini bartaraf etishning zamonaviy m
еxanizm va tеxnologiyalari. Xavfsizlik 
tushunchasi bevosita shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy, texnik, ekologik, 
biologik tizimlarida normal faoliyat yuritishini kafolatlovchi tushunchadir. 
Ijtimoiy 
tuzilmaning
, ya’ni, yaxlit jamiyatning xavfsizligi odamlar hayot tarzining 
sifatini, uning davomiyligini belgilovchi muhim mezondir. Bu o‘rinda fanda 
bevosita xavfsizlik tushunchasiga yaqin ishlatiladigan bir qator tushunchalarga 
izoh berish joizdir. Ijtimoiy xavfsizlik – jamiyatda mavjud bo‘lgan turli ijtimoiy 
institutlar, jumladan, xavfsizlikni ta’minlash 
organlari
, davlat muassalari, oila va 
mahalla tomonidan aholining turli ehtiyojlari, orzu-istaklari, maqsad-muddaolarini 
amalga oshirishlariga imkon berish bilan bog‘liq vazifalarini o‘z ichiga oladi. 
Bunda ayrim-alohida tabaqa yoki 
aholi qatlamining manfaatlari
, ya’ni, ularning 
yaxshi yashashlari, uzoq umr ko‘rishlari, bir xududdan ikkinchisiga ko‘chib 
o‘tishiga aloqador xavfsizlik nazarda tutilmaydi. 
Milliy xavfsizlik – bu shaxs, jamiyat, iqtisodiyot va davlatchilikning barqaror 
taraqqiyot etishi uchun xavf solishi mumkin bo‘lgan har qanday tahdidlarning 
oldini olish va ularni bartaraf etishga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar tizimini 
bildiradi. Milliy xavfsizlik tashqi va ichki xavflardan yaxlit jamiyatni muhofaza 
qilishni nazarda tutadi. 
Tashqi xavfsizlik – ikki bosqichni nazarda tutadi: umuminsoniy yoki global 
xarakterli va davlatlararo xavfsizlik masalalari. Tashqi xavfsizlik tahlil etilganda 
otib o‘ldirdi. Aniqlanishicha, u “EverQuest” nomli kompyuter o‘yiniga 
mukkasidan ketgan ekan. Uning o‘sha o‘yinda yutqazib, yig‘gan ballari va 
mukofotlaridan ajralganiga chidayolmay, o‘z joniga qasd qilgani ma’lum bo‘ldi. 
—2004 yili Buyuk Britaniyada 17 yoshli Uorren Leblan 14 yoshli Stefan Pakirning 
joniga qasd qildi. Sud jarayonida ayblanuvchi “MapNipS kompyuter o‘yini 
ta’siriga tushib qolganini aytadi. 
Bu hikoyalarning barchasining tub zamirida bizlar uchun hikmat bordir. Bularning 
barchasidan ibratlanishimiz kerak. Internetdan ham yaxshi tomonlama 
foydalanishimiz kerak. Chunki, har birimiz Qiyomat kunida qilib o‘tgan yaxshi-yu 
yomon ishlarimizdan so‘ralurmiz. Yaxshilik ham yomonlik ham o‘zimizning 
qo‘limizda. 

---

68 
avvalo ekologik, harbiy, 
radiatsion
, epidimiologik, kriminal-jinoiy, biologik va 
madaniy-ahloqiy (ekspansiyalar) turdagi xavflarni oldini olish nazarda tutiladi. 
Ichki xavfsizlik esa mamlakat doirasida inson konstuitutsion xuquq va 
kafolatlariga aloqador bo‘lgan iqtisodiy diversiyalarning oldini olish va ularga yo‘l 
qo‘ymaslikka bog‘liq bo‘lgan maxsus choralarni, terroristik xurujlarning oldini 
olish va 
ularnii vaqtida bartaraf etish
, kelib chiqishi bo‘yicha ijtimoiy, tabiiy, 
biologik hamda texnik asosli tahdidlardan jamiyat a’zolarini himoya qilishni 
nazarda tutadi. 
Oxirgi yillarda dunyo miqyosida axborot texnologiyalarining keskin rivojlanib 
ketayotganligi, Internet tizimning barcha davlatlar, 
madaniy xududlar
, barcha 
yoshdagi insonlar uchun qulay axborot almashinuvi vositasiga aylanib 
borayotganligi munosabati bilan xavfsizlikning o‘ziga yana bir turi axborot 
xavfsizligi paydo bo‘ldi. 
Axborot xavfsizligi – aslida jamiyatning ob’ektiv, xolis, haqqoniy axborot 
manbaiga ega bo‘lishi uchun yaratilayotgan shartsharoitlarni nazarda tutadi. 
Albatta, bunga mustaqil axborot vositalari orqali aholiga 
еtib keladigan 
ma’lumotlar oqimi ham kiradi. Bu vositalar aynan mustaqil bo‘lganliklari uchun 
ham birinchi navbatda moliyaviy, qolaversa, siyosiy va boshqa tomonlardan hech 
bir siyosiy kuch, alohida davlat yoki ijtimoiy qatlamning manfaatlariga xizmat 
qilmasliklari kerak.. Chunki mustaqil OAV aslida odamlarda sodir bo‘layotgan 
turfa xil jarayonlarga nisbatan xolis fikrning shakllanishiga imkon berishi 
lozim. 
Lekin amaliyotda ming afsuski
, har doim ham shunday bo‘lavermaydi va 
jamiyat o‘z a’zolarini, ayniqsa yosh avlodni turli axborot xurujlaridan himoya 
qilishga majbur bo‘ladi. 
ng qadimiy diniy ta’limot tangrichilik, zardo’shtiylik 
g‘oyalari hamon xalqimiz qalbida yashamokda. Barcha mutafakkirlarimizning 
ijodida axloqiy qadriyatlarni rivojlantirish muhim o’rin egallab kelgan. Islom 
dinining ma’naviy-axloqiy jihatlari ham markaziy osiyolik olimlar tomonidan 
takomiliga etkazilgan. Abu Lays Samarqandiyning axloqiy o’gitlari, Imom al- 
Motrudiyning iroda erkinligiga asoslangan Kalom ta’limoti, Imom Buxoriyning va 
at-Termiziyning hadislari, Burhoniddin Marg‘inoniyning «Hidoya»si, tasavvuf 
namoyandalari Ahmad Yassaviy, Abduxoliq G‘ijduvoniy, Najmiddin Kubro, 
Bahouddin Naqshband va boshqalarning ta’limotlari tom ma’noda islom 
falsafasining mag‘zini tashkil etadi. Milliy ma’naviyatimiz ham mazmunan, ham 
shaklan boydir. Ammo uni kamsitishga, qadr-qimmatini erga urishga intilishlar 
mavjud. Bunday xatti-harakatlar ichki va tashqi ma’naviy tahdidlar shaklida 
namoyon bo’lmokda. Ichki tahdidlarni takabburlik (manmanlik), noprofessionallik, 
ta’lim-tarbiyaga 
yuzaki yondashish
, tarixiy qadriyatlarga e’tiborsizlik va milliy 
nigilizm tashkil etadi. Tashqi tahdidlar esa yo’naltirilgan mafkuraviy xurujlar 
tarzida bo’lib, turli shakl va ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Avvalo tashqi 
tahdidlarg to’xtalib o’taylik. Hozirgi kunda O’zbekistonda millatlararo totuvlik, 
dinlararo bag‘rikenglik va ijtimoiy hamjihatlikni barbod qilish asosida mamlakatda 
ijtimoiy barqarorlikni izdan chiqarishga intiluvchi kuchlar mavjud. Bu kuchlar bir

---

69 
tomondan millatlararo nizo chiqarishni maqsad qilib olishgan. Buning uchun ular 
birinchi navbatda o’zbek va qoraqalpoq xalqi orasiga, o’zbek va tojik, o’zbek va 
qozoq, o’zbek va qirg‘iz o’rtasiga nizo solishga va bu millat vakillarini bir-biriga 
qarshi gij-gijlashga urinishadi. Bundan tashqari, turli viloyatlarda yashovchi 
kishilar orasida " nizolar uyg‘otishga, ayrim hududlarimizni (masalan, Farg‘ona 
vodiysi yoki Qoraqalpog‘istonni) O’zbekistondan ajratib tashlashga, hududimizda 
ilgari mavjud bo’lgan xonliklarda yashovchi kishilar orasiga nizo solishga, «Turkiy 
xalqlar birligi», «Islom diniga e’tiqod qiluvchilar birligi» shiorlari ostida mahalliy 
millatlarni mahalliy bo’lmagan millat vakillariga, musulmonlarni boshqa din 
vakillariga qarama-qarshi qo`yishga intilishmoqda. (Bu borada «Turkiston islom 
harakati», «Hizbut tahrir» singari diniy-ekstremistik partiyalar ig‘vogarlikni avj 
oldirishmokda). Mafkuraviy muxoliflarimiz mahalliy xalqning diniy e’tiqodini va 
tilini kamsitish asosida ularni G‘arbga yoki Sharqqa tobe qilishga urinishadi. Shu 
asosda bu xalqlar va dinlar orasiga nifoqsoluvchi, ularning tarixini ataylab buzib 
ko’rsatuvchi adabiyotlar nashr etilmokda. Masalan, tojikistonlik Rahim Masov 
tojik va o’zbek xalqlarining manfaatlarini bir-biriga qarama-qarshi qo`yuvchi 
maqola va kitoblar yozgan. Markaziy Osiyo xalqlarini turkiylar va forsiylarga 
ajratib, ular orasiga nifoq solib, har ikkala tomon ustidan hukmronlik qilishga 
da’vat etuvchi rejani rossiyalik politolog Aleksandr Dugin o’zining «Geopolitika 
asoslari» («Osnovi geopolitiki») nomli asarida ro`y-rost ilgari suradi. Bunday xatti- 
harakatlar O’rta Osiyo respublikalari orasida vujudga kelgan suv mojarasida ham 
yaqqol sezilmoqda. Bu haqda O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov 2009 yil 28 
aprel kuni Qozog‘iston Respublikasining Olmaota shahrida bo’lib o’tgan Orolni 
qutqarish xalqaro jamg‘armasi ta’sischi davlatlari rahbarlarining kengaytirilgan 
tarkibdagi uchrashuvida so’zlagan nutqida «Bu borada «bo’lib tashla va 
hukmronlik qil!» degan prinsip - eskidan ma’lum bo’lgan savdo amalga oshgudek 
bo’lsa, biz kimlarningdir qo’lida arzimas tangaga aylanib qolishimiz mumkin», - 
deb juda to’g‘ri ta’kidladi. Shuningdek, xalqimizning tarixiy xotirasini buzishga 
intilish diniy qadriyatlarini oyoqosti qilish, ma’naviy merosini qadrsizlantirishga 
intilishlar ham ma’naviy taxdidlar jumlasiga kiradi. 2005 yili «Bi-Bi-Si» 
teleradiokompaniyasi islom tarixiga oid «Islom - e’tiqod saltanati» deb nomlangan 
hujjatli film yaratdi. Unda islom dini va falsafasi ravnaqiga beqiyos hissa qo’shgan 
va bizning yurtimizdan chiqqan olimu fuzalolar haqida lom-mim deyilmagan.
O’nlik sanoq sistemasini, algebra fanini arab olimlari yaratgan, deyilgan-u, ammo 
al-Xorazmiy va al-Farg‘oniy nomlari tilga olinmagan. Go`yoki Islom tarixida 
Markaziy Osiyoning hech qanday o’rni yo’qday. Vaholanki, islom dini va ta’limoti 
taraqqiyotini Markaziy Osiyoda o’tgan mutafakkirlarning ilmiy merosisiz tasavvur 
etish mumkin emas (kalom ta’limotida - Imom al-Motrudiy, Abu Lays 
Samarqanday; tasavvuf ta’limotida - Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naqshband; 
hadisshunoslikda - Imom Buxoriy, Imom at-Termiziy; fiqh ilmida - Burhoniddin 
Marg‘inoniy, Hakim Termiziy va boshqalar alohida mavqega egadir). Bir qator 
tahdidlar xalqimizning 
diniy qadriyatlariga
, muqaddas Islom dinining qadr-

---

70 
qimmatini pasaytirishga yo’naltirilgandir. Keyingi paytlarda Markaziy Osiyo 
respublikalarida prozelitizm kasalligi, ya’ni mahalliy dindorlarning boshqa dinlarga 
o’tib ketish hodisasi paydo bo’ldi. Bu hodisaning ildizida bir tomondan
aholining ayrim dindor qatlamlarida diniy e’tiqodning yuzakiligi, diniy bi- 
limlarning sayozligi va iqtisodiy etishmovchiliklar sababchi bo’lsa, ikkinchi 
muhim omil bo’lib Respublikamizda har xil dinlarga mansub missionerlarning 
ochiq va yashirin faoliyatlari sabab bo’lib keladi. Bunday tahdidlarga zarba berish 
uchun ilm-ma’rifatni yanada yuksaltirish, raqiblarning asossiz da’volarini puchga 
chiqaruvchi asarlar yozish, xalqning diniy va dunyoviy ma’lumotini 
takomillashtirish zarur bo’ladi. Prezidentimiz, «G‘oyaga qarshi faqat g‘oya, fikrga 
qarshi faqat fikr, jaholatga qarshi faqat ma’rifat bilan bahsga kirishish, olishish 
mumkin» deganida aynan shu yo’lni nazarda tutgan. Xalqning ko’pchiligida diniy 
tasavvurlar sayozligidan foydalangan turli mafkuraviy markazlar Islom dinini bir 
yoqlama aqidalashtirishga yoki uni o’ta radikallashtirish maqsadida uni 
mutaassiblashtirib tasvirlovchi adabiyotlar tarqatishga zo’r berish-moqda. Bunday 
taxdidlardan himoyalanishda xalqning an’anaviy islomiy qadriyatlariga tayanib ish 
ko’rish maqsadga muvofikdir. Bunday qadriyatlar insoniy, ya’ni gumanistik 
mohiyatga ega bo’lib, xalq ongida asrlar davomida saqlanib kelmokda. Ular Islom 
dinini aqidalashish va radikallashishdan asraydi hamda insof va adolat, iymon va 
e’tiqod, nomus va oriyat, sharm va hayo, saxovat va muruvvat, sadoqat va diyonat, 
ilm va ma’rifat, soflik va to’g‘rilikmi qadrlash, halollikka intilish va haromdan 
jikanish kabi insoniy tuyg‘ulardan iborat bo’lib, bu tuyg‘ular inson kamolotida 
muhim o’rin egallab kelgan. Taxdidlarning yana bir- yo’nalishi xalqning tarixiy 
xotirasini buzishga qaratilgandir. Buning uchun ayrim mafkuraviy markazlar rus va 
o’zbek tillarida o’zbek xalqining kelib chiqish tarixini buzib ko’rsatuvchi kitob va 
darsliklar nashr etib, Respublikamizda arzon narxda yoki tekinga tarqatishga 
intilishadi. Mafkuraviy tahdidlarning bosh maqsadi mustaqil davlat fuqarolarini o’z 
qadriyatlaridan begonalashtirib, turli «yaltiroq» g‘ilofparga o’ralgan begona 
mafkuraviy ideallarni ularning qalbiga singdirishdan iboratdir. Bu hodisa axborot 
xavfsizligi bilan, axborot xurujlari bilan ham chambarchas bog‘langandir. Bu 
haqda mutuxassislar «axborot neokolonializmi» (D.Frolov), «informastion 
fashizm» (K. Byord), «axborot urushi» (G. Pochepstov) degan atamalarni 
ishlatishadi. Axborot xurujlari avj olayotgan globallashuv sharoitida o’zligimizni 
saqlab qolish, o’z qadriyatlarimizga sadoqatni tarbiyalash biroz mushkullashib 
boradi. Bu esa o’z navbatida bizning kddriyatlarimizdan begonalashuvimizga olib 
keladi. Bu ma’naviy taxdidning o’zidir. Bunday sharoitda sog‘lom ma’naviyatga 
ehtiyoj tug‘iladi. Prezidentimiz I.Karimov shunday sharoitni nazarda tutib,
«...odam o’z mustaqil fikriga, zamonlar sinovidan o’tgan hayotiy-milliy 
qadriyatlarga, sog‘lom negizda shakllangan dunyoqarash va mustahkam irodaga 
ega bo’lmasa, har turli ma’naviy tahdidlarga, 
ularning goh oshkora
, goh pinhona 
ko’rinishdagi ta’siriga bardosh berishi amrimaqol»-deb yozadi. Ma’naviy tarbiyada 
unga qanday shaklda yondashishning ahamiyati juda katta. Masalan,

---

71 
o’qituvchining o’z o’quvchilarini boshqa tillarni o’rganishga rag‘batlantirish 
maqsadida «Siz ingliz yoki rus tilini puxta egallab olmasangiz - mahallangizdan 
(yoki qishlog‘ingizdan) chetga chiqa olmaysiz!» - degan da’vati ham mafkuraviy 
immunitetni «sindirishi (buzishi)» mumkin. Bunday gap, ya’ni uni eshitgan 
o’quvchida, «demak, mening ona tilim hech narsaga arzimas ekanda»,- degan 
nigilistik kayfiyatni uyg‘otadi. Ikkinchidan, tilga bunday munosabat, o’zbek 
tilining davlat tili sifatidagi qadrini erga urish shaklida namoyon bo’ladi. Shu 
o’qituvchining yuqoridagi sovuq gapi o’rniga «Sen ona tiling bilan bir qatorda rus, 
ingliz tillarini ham chuqur egallab olsang, yurtingning qadriyatlarini butun 
dunyoga yoyishing mumkin!» - degan da’vati esa uning vatanparvarlik tuyg‘usini 
yanada kuchaytirgan bo’lar edi. Milliy qadriyatlarni targ‘ib etishni «millatchilik» 
deb baholovchilar hozirgi paytda ham topiladi. Chunki, sobiq Ittifok, davrida 
milliy qadriyatlar haqidagi har qanday gap «millatchilik» deb qoralanar edi.
Afsuski, bunday baholash me’zoni ayrim kishilar ongida hamon saqlanib 
qolmokda. Bu holat ko’pincha milliy ma’naviyat taraqqiyotiga g‘ov bo’lmoqda. 
Xullas, yuqoridagi holatlar yoshlarimizning milliy qadriyatlarimizni to’g‘ri anglab 
etishiga jiddiy to’siq bo’lmokda. Natijada yoshlar orasida «milliy nigilizm» degan 
mafkuraviy kasallik yoyilmokda. Buning ma’nosi quyidagicha: «nigilizm» lotincha 
nihil «hech nima» so’zidan olingan bo’lib, o’zining yoki yurtining kuch-qudratiga 
ishonmaslik, ularga past baho berish, ertangi kunga ishonchsizlik, umidsizlikni 
anglatadi. Milliy nigilizm esa muayyan millat vakillarining o’z millati 
imkoniyatlarini kamsitib, pasaytirib baholashi, o’z yurtining qadriga etmaslik, 
mamlakatida roy berayotgan o’zgarishlar miqyosini anglay olmaslik tarzida 
namoyon bo’ladi. Milliy nigilizm kasalligiga yo’liqqan yoshlarning mafkuraviy 
immuniteti zaif bo’lib, ular begona g‘oyaviy ta’sirlarga tez beriluvchan, o’z 
yurtining manfaatlarini himoya qila olmaydigan, o’z yurtining har qanday 
yutug‘iga nisbatan befarq va ularni o’ta negativ baholovchi, «qildan qiyiq 
axtaruvchi” nochor kimsalarga aylanib qolishadi. Bunday kishilar mafkuraviy 
opponentlarimiz uchun yaxshigina «emish»dir. Milliy nigilizmdan qutulishning 
asosiy yo’li yoshlarga respublikamizda bugungi kunda olib borilayotgan ijtimoiy, 
iqtisodiy va siyosiy islohotlarning mazmuni va mohiyatini to’g‘ri hamda 
muntazam ravishda tushuntirib borishdir. Shu yo’nalishda kitoblar nashr etish, 
ko’chalarga behayo va bema’ni ko’rinishdagi suratlar osish o’rniga milliy 
taraqqiyotimiz yutuqlarini aks ettiruvchi ijtimoiy reklamalar qoyilishiga e’tiborni 
kuchaytirish muhimdir.
81. Ijtimoiy tarmoqlarda axborot xurujlari va tahdidlar

---

72 
Mutaxassislar ma’lumotiga ko‘ra, internet orqali tarkatiladigan kompyuter 
o‘yinlarining 49 foizi sezilarli darajada zo‘ravonlik va yovuzlik ko‘rinishiga ega, 41 
foiz jangari (turli otishmalar va portlashlarga asoslangan) o‘yinlarda esa o‘yin 
qahramoni o‘z maqsadiga yetishish uchun shunday zo‘ravonlik va yovuzlik sodir 
etadi. 17 foiz o‘yinlarda ana shu zo‘ravonlik va yovuzlikning o‘zi bosh maksad 
hisoblanadi. Turli jangovar, mentalitetimizga mos bo‘lmagan, ba’zan qahramonlik 
vahshiylikka o‘tib ketadigan bu kabi o‘yinlar farzandlarimiz axloqiy-estetik 
tarbiyasiga to‘g‘ri ta’sir ko‘rsata oladi, deya olmaymiz. Bir qarashda ular oddiy 
o‘yindek ko‘ringani bilan zo‘ravonlik g‘oyalari, yovuzlik kayfiyatini uyg‘otishi juda 
ko‘p salbiy okibatlarga olib kelgani xususida hayotiy misollar ko‘p.

---

73 
Yoshlar ongiga kuchli ta’sir etuvchi axborotlar, yot g‘oyalar (diniy ekstremizm va 
terrorchilik g‘oyalari, millatchilik, irqchilik, sadizm kabilar)ni, g‘arb hayot tarziga 
xos, o‘zbek mentalitetiga zid odatlar va ko‘nikmalarni targ‘ib etadigan, g‘arb 
yoshlarining kiyinishi, odatlarini targ‘ib qiluvchi maqolalar, kliplar, filmlarda 
yaqqol namoyon bo‘ladi.Albatta, mamlakatimizda bu kabi salbiy omillarning oldini 
olish choralari ko‘rilmoqda. Bu borada kuchli mexanizmga ega qonunchilik bazasi 
mavjud. Prezidentimizning 2021 yil 26 martda qabul qilgan «Ma’naviy-ma’rifiy 
ishlar tizimini tubdan takomillashtirishning chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori 
bilan jamiyatda sog‘lom dunyoqarash, oila, ta’lim tashkilotlari, mahallalarda 
ma’naviy tarbiyaning uzviyligini ta’minlash, internetdan foydalanish madaniyatini 
oshirish borasidagi ustuvor yo‘nalishlar belgilandi.Milliy manfaatlarimizga rahna 
solishga, ma’naviyatimizga tajovuz qilishga, tarixiy xotiramizni buzishga 
urinayotgan g‘arazli kuchlarga qarshi doim ogoh turishimiz kerak. Shundagina bizni 
hech kim, hech narsa tanlagan yo‘limizdan qaytara olmaydi.
Axborot xurujiga 
berilgan turlicha ta`riflar mavjud.Rossiyalik ayrim mutaxassislarning fikricha 
axborot xurujibu - raqib ustidan axborot hukmronligiga erishish va shuning evaziga 
unga moddiy, mafkuraviy yoki boshqacha zarar etkazish uchun davlatning harbiy 
kuchlari, hukumati hamda xususiy tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan 
tadbirlar va operasiyalar majmuasidir
[1]
.Mamalakatimizga nisbatan amalga 
oshirilgan va oshirilayotgan axborot xurujlarining asosiy maqsadi – davlat va xalq 
o`rtasida ishonchsizlikni, aholida shubha, ikkilanish, parokandalik, tartibsizlikni 
keltirib chiqarishdir.Shuni ta`kidlash kerakki, mustaqillik yillarida mamlakatimiz 
davlat apparatiga nisbatan turli kuchlar tomonidan ta`sir qilish, muayyan talablarini 
bajartirish maqsadida axborot xurujlari tashkil qilib kelinayotganligi ma`lum. Bu 
ayni paytda yurtimizdagi tinchlik, barqarorlik, milliy taraqqiyot yo`lida amalga 
oshirilayotgan islohotlarga qarshi qaratilgan harakatlardir.XXI asrda axborot 
urushinig o`ziga xos jihati urush vositalari, uslublarining ko`paygani, 
takomillashganida ko`rinadi. Bugungi kunda bunday urush internetda, ijtimoiy 
tarmoqlar, messenjerlar orqali ham olib borilmoqda.Ayrim mutaxassislar tomonidan 
psixoterapiya metodlari yakka shaxsga qanday ta`sir etsa axborot urushining 
metodlari ommaviy ongga shunday ta`sir qilishini ta`kidlashadi.Axborot urushiga 
yaqqol misol sifatida “Sovuq urush” davrida ikkita blok o`rtasida kechgan kurashni 
keltirish mumkin. O`sha davrda faol axborot va psixologik urush olib borish uchun 
bir qator OAVlar (“Ozodlik”, “Amerika ovozi”, “Nemis to`lqini”, BBC 
radiostansiyalari va h.k.) tashkil etiladi yoki bu jarayonga jalb etiladi.

---

74 
Misol uchun “Ozodlik” radiosi haqida internetda vikipediyada keltirilgan 
ma`lumotlarga ko`ra radio dastlab “Ozod Evropa/”Ozodlik” radiosi nomi bilan 
sosialistik davlatlarga qarshi kurash uchun AQSh Davlat departamenti va Markaziy 
razvedka boshqarmasi tomonidan tashkil etilgan ko`p sonli tuzilmalardan biri 
bo`lgan. 1951 yilda tashkilot siyosiy maslahatchisi O. Djekson radiostansiya 
xodimlariga qarata “Bu (radio) psixologik urush xizmati. Bizning tashkilot biz