1. Qadimgi Xitoyda shakllangan adabiy janrlar va ularning turlari

Esse va boshqa nasriy matnlar
Tarixiy to'plamlar, shuningdek, falsafiy matnlar miloddan avvalgi V asrga to'g'ri keladi va klassik matnlarda mavjud.
Imperiya birlashmasidan oldingi davrlar, ya'ni Bahor va Kuz va Urushgan davlatlar davrlari (miloddan avvalgi 722-221 yillar) sifatida siyosiy va falsafiy munozaralar uchun qulay muhit yaratilgan bo'lib, u ko'plab xronikalar va esselarda aks etgan. .
Xan sulolasi davrida (miloddan avvalgi 206-miloddan-220 yilgacha) tarixshunoslik ajoyib rivojlanishga ega edi Tarixiy xotiralar Keyingi asrlarda katta ta'sir ko'rsatadigan va Tanglar sulolasi davrida (618-907) muhim adabiy yo'nalish - "Qadimgi til uchun harakat" paydo bo'lishiga olib keladigan Sima Qian.
Ushbu davrda xitoy tilining ustalari deb hisoblangan ikkita muallifning asarlari ajralib turadi: Xan Yu va Lyu Tsongyuan. Ikkalasi ham "Xitoy tilining sakkizta ustasi" guruhiga kiritilgan.
"Sakkiz usta" dan yana biri Vang Anshi (1021-1086) "sakkiz qismli insho" ni yaratib, muhim bosqichni belgilab berdi, bu keyingi asrlarda imperiya byurokratiyasida davlat xizmatchisi bo'lish talabiga aylanadi.
Qolgan beshta "xitoy tili ustalari": Ouyang Syu, Su Sin, Su Shi, Su Chje va Chjen Gong.
Hikoya
Xitoy rivoyatidagi badiiy adabiyotning kelib chiqishi biografik hikoyalar, latifalar va ruhiy hikoyalar kabi to'plamlarda to'plangan. Zuozhuan (miloddan avvalgi 300 y.) va Chūn Qiū (Bahor va kuz yilnomalari).
Miloddan avvalgi 200 yilda ilhomlanib ushbu asarlarda to'plangan hikoyalar. C. the Zhan Guo Ce (Jangovar davlatlarning strategiyasi), noma'lum muallif tomonidan yozilgan bo'lib, u tarixiy matn deb hisoblansa-da, Xitoy bayonotining rivojlanishida muhim rol o'ynagan.
Xitoy rivoyati 14 va 18-asrlarga qadar, "Xitoy mumtoz adabiyotining to'rtta durdonasi" yozilgan paytgacha rivojlanib bordi.
Ushbu to'rtta asarUch qirollikning romantikasi (1330), Luo Guanchjong tomonidan; Suv bo'yida (1573) Shi Nay'an tomonidan yozilgan; G'arbga sayohat (1590), Vu Chengeyga tegishli; va Qizil xonani orzu qiling (1792), Cao Xueqin va Gao E. tomonidan.
1918 yil zamonaviy xitoy adabiyoti boshlangan yil deb hisoblanadi, Lyuks Sin (1881-1936) tomonidan xitoy tilida yozilgan "Jinnining kundaligi" nomli hikoyasi bilan. Hikoya matnlarini nashr etishdan tashqari, Lyuks Xun a Xitoy romanining qisqacha tarixi va u xalq tilidan adabiyotda foydalanish himoyachisi edi.
20-asrda Xitoy adabiyoti Xitoy Kommunistik partiyasining mafkurasi bilan kuchli ajralib turdi, garchi 21-asrda keyinchalik tsenzuraga uchragan bo'lsa ham, romanlarni nashr etishga imkon beradigan pozitsiyada o'zgarish yuz berdi.
Bu shunday Shanxay go'dak (1999) Vey Xui tomonidan nashr etilgan va keyinchalik taqiqlangan; va of Sevgi kullari (2003) Mu Zimei tomonidan, shuningdek, ijtimoiy tarmoqlarga muvaffaqiyatli kirib borgan. Asr oxiridagi yana bir romanni ta'kidlash kerak Fei du (L.foydasiz kapitalga, 1993) Jia Pingva tomonidan.
21-asrda Xitoy romani, shuningdek, muallif Lyu Tsixin kabi mualliflar bilan ilmiy-fantastik janrni omad bilan o'rganib chiqdi. Uch jasadning trilogiyasi; o Baoshu, muallif Vaqtni qutqarish.

2. 
   Xitoyda drama janrining vujudga kelishi
   

XIII-XIV asrlarda qadimiy sivilizatsiya markazlaridan biri hisoblangan Xitoyda drama janr sifatida to‘liq shakllandi. XIII asrda yashab ijod qilgan Xitoyning taniqli dramaturglari Guan Xan Chin (关汉卿), Van Shi Fu (王实甫), Bay Pu (白朴), Ma Ji Yuan(马致远) va boshqalarning dramatik asarlari xozirgi kunga qadar o‘z qadr-qiymatini yo‘qotmagan. Bu nomlar bizni keyinchalik mumtoz degan nom olgan va xitoy madaniyati ravnaqi tarixida alohida o‘rin tutgan, uning birmuncha demokratik janrlaridan bo‘lgan xitoy dramaturgiya va teatrining o‘sha davrdagi ravnaqi bilan bog‘laydi. XIII asrda, mo‘g‘ul bosqinchilari tomonidan xitoy milliy san’ati qattiq ta’qib ostida bo‘lgan bir davrda teatr va dramaturgiya yetakchi san’at turlaridan biri bo‘lib qoldi. Mo‘g‘ullar xukumronligi davrida teatr o‘ziga xos faoliyati bilan ozodlik g‘oyalarning badiiy targ‘ibotida birmuncha ta’sirchan vosita bo‘lib xizmat qildi. Lekin, ilg‘or g‘oyalarning ommalashuvi xalq uchun yanada qulay va tushunarli badiiy shakllarni topishni talab qilar edi. Teatr san’ati manbaalari qadim-qadimlarga borib taqaladi. Insoniyat jamiyati ravnaqining birinchi bosqichida, xayvonlar va qushlar ovi inson uchun tiriklikning zaruriy omili bo‘lgan bosqichda tabiatga va xayvonlarga sig‘inish qaror topgan. Qadimgi Xitoyda xayvonlarga sig‘inishning ilk shakllari o‘yinlar va raqslarda o‘z aksini topgan. Inson jamiyatining qadimgi davrida yuzaga kelgan raqslar bo‘lg‘usi saxnaviy xarakatlarning ilk elementlari bo‘lib, qoyalarga ishlangan tasviriy suratlar bizgacha nafaqat «tovus va qoplon», «baliq va ajdarxo» raqslari tasvirida, balki turli liboslarda (tovus, qoplon, ajdarxo niqoblarini kiygan holda) raqsga tushayotganlarning suratlari yetib kelgan. Xitoy ko‘chalari va maydonlarida bayramlarni «tovus», «ajdarxo» raqslari, «arslonlar kurashi» va boshqa shu kabi raslarni mumtoz davr raqs ustalari ijrosida ko‘rish mumkin. Raqs san’atining o‘ziga xosligi insonga nafis xarakatlar bilan o‘z xis-tuyg‘ularini ifodalash, turli siymolarni saxna ko‘rinishlarini yaratish imkonini berdi. Xitoy adabiyotida drama janri rivojida birinchi Xitoy pesasi aktyorlar tomonidan kichkinagina, lekin juda ham erkin formadagi, ya’ni «siven» (teatr matni) (戏文) yoki «nansiven» (南戏文) - «janubiy siven» (janubiy teatr matni) deb nomlangan janrlar yaratilgan. Bu janrlarning ayrim xususiyatlari xozirgi xitoy janubiy teatri va dramalarida saqlanib qolgan, ya’ni qo‘shiq kuylash (ariya), prozaik dialog va pantomimolarning (raqs) birga kelishi yaqqol ko‘rinib turadi. XIII-XIV asrlarda Yuan sulolasi xukumronligi davrida dramaning «siven» janri yangi «szatszyuy»
(杂剧)¹ janriga aylantirildi. Bu dastavval Shimoliy Xitoyda paydo bo‘lib, tez orada «siven»ni ikkinchi o‘ringa tushirib qo‘ydi va nafaqat shimolda, balki janubda ham rivojlana boshladi. Xitoy xalqining ham ma’naviy olami vaqt o‘tgan sari o‘zgarib bordi. X-XIII asrlarga kelib san’at asarini tushunishga qodir tomoshabinlar soni ko‘payib bordi va bunga, albatta, dramaturgiya va teatr san’ati sabab bo‘ldi. San’atning aralash turi, ya’ni drama, musiqa, voizlik san’ati, ommaviy sig‘inish marosimlari, xalq tomoshalari kabilar rivojlandi. Imperator saroyidagi oliy tabaqalar uchun mo‘ljallangan sahna tomoshalariga ham zarurat paydo bo‘ldi. Xitoy dramaturgiyasining rivoji ham ayni shu davrga to‘g‘ri keldi. Xitoy dramatik janrlarining paydo bo‘lishi masalasida adabiyotshunos olimlar o‘z tadqiqotlarida xitoy dramaturgiyasi janrlarining yuzaga kelishida qadimiy hind madaniyatining Xitoyda keng yoyilishi sabab bo‘ldi, degan fikrlarni ilgari surdilar. Ushbu masalada XX asr boshlariga kelib yozuvchi Chjen Chjendo va Syuy Dishanlar tomonidan bir qator izlanishlar olib borilgan. Ilk bor adabiyotshunos, yozuvchi Syuy Dishan 许地山 1925 yilda Kembridjda tahsil olib yurgan kezlarida o‘zining “Hind dramasining uslubi va uning Xitoy dramasiga oid tafsilotlari” nomli maqolasida ayni shu masalani ko‘tarib chiqqan, edi. Adibning ilmiy tadqiqotlari bir qator muammolarni qamrab olgan, jumladan, qiyosiy adabiyotshunoslik, Hindiston va Xitoy madaniy aloqalari tarixi va xorij madaniyatining Xitoy adabiyotiga ta’siri kabilar. Syuy Dishan Xitoy dramaturgiyasining paydo bo‘lishi Sharqiy Turkiston xududlariga baddizmning Maxayana maktabi ta’limotlarining kirib kelishi bilan bog‘liq, deb hisoblaydi. U yana shuni ta’kidlaydiki, meloddan avvalgi ikkinchi asrda sanskrit dramasi Maxayana buddizmi bilan bir vaqtda shakllangan bo‘lib, ayni shu davrda Xan sulolasida ham Maxayana maktabi ta’limoti kengg tarqalgan. (er. avv. 206.—er. 220y.) . 1911 yilda nemis olimi Genrix Lyuders² ning arxeologik ishlari orqali Sharqiy Turkiston xududlarida sanskrit dramasining qo‘lyozma nus'halari topiladi. Bularning hammasi Germaniyaning Berlin shahridagi nashriyotda nashr etiladi. Bular orasida Asvagxoshaning “Shariputraprakaran” dramasi, Kalpanamanditikaning “Kumaralata” dramalari va uchta nomi nomalum matnlar topilgan. Bu dramalar Guptalar davrida hind braxmanlari tomonidan yozilgan manbalar hisoblanadi. “Shariputraprakaran” Xitoy xududlarida topilgan eng qadimgi asarlardan biri xisoblanadi. Drama matni buddizm asoschisi Gautama Shakyamuni Shariputra va Maudgalayan xayotiga bag‘ishlangan. Shu tariqa Xitoyga kirib kelgan birinchi dramatik asar buddizm adabiyoti motivlari asosida yozilgan edi va bu o‘sha davrdayoq xitoy tiliga tarjima kilingan. Keyingi topilma sanskrit dramasining Xitoyda keng yoyilishiga ta’sir etgan asar nataka janrida yozilgan “Maytrisimiti” matni xisoblanadi. Matn toxar tilida yozilgan. Keyinchalik ilk bor uyg‘ur tiliga va xitoy tillariga tarjima qilingan. Drama matni yozilishi eramizning V-VI asrlariga to‘g‘ri keladi deb tahmin qilinadi. Topilgan matn 293 betdan iborat bo‘lib, ma’lumotlarga ko‘ra markaziy Osiyo va Xitoyda buddizmning yanada keng yoyilishiga ta’sir ko‘rsatgan, deyiladi. Drama syujeti kuydagicha: 120 yoshli braxman Senboboli tushida osmon ruxini ko‘radi, rux Senboboliga buddizm asoschisi Gautam Shakyamuni xokini olish uchun borishi kerakligini aytadi. Senboboli juda keksayib qolganligi tufayli borolmasligini tushunib braxman Maytrey va uning 16 ta shogirdini taklif etadi. Braxman Maytreyga ruhiy ozodlikka erishish uchun Budda tanasining o‘ttiz ikki sifatini tan olish kerakligini aytadi. Shu tariqa Maytrey juda ko‘p joylarda bo‘ladi, faqatgina buddizm asoschisi Gautam Shakyamunini uchratganidagina Budda ruhiyatining o‘ttiz ikki sifatini ko‘radi va buddizm yo‘lini tanlaydi.³
Xitoyda aynan mana shu pesa syujeti asosida yozilgan szyuyben janridagi ilk pesa topilgan. Shu tariqa eramizning I-VII asrlarda “Buyuk ipak yo‘li” orqali Maxayana buddizmi keng yoyilishiga va xitoy xalqining hind dramaturgiyasi an’analari bilan tanishish imkonini berdi. Lekin, VIII asrda arablarning "Buyuk Ipak yo‘li" ni bosib olishi tufayli Xitoyning Hindiston bilan aloqalari deyarli yo‘qolgan.⁴ Sin sulolasi davriga kelib Xitoyda ilk chjugundyao i szatszyuy nomli dramatik janrlar rivojlandi va bu xitoy xalqiga hind dramaturgiyasi bilan yana qayta tanishish imkoniyatini yaratdi. Bu esa hind madaniyati hamda hind buddaviylik dramaturgiyasining xitoyda keng yoyilishiga Sharqiy Turkistonda dramaning rivojlanib borishi bilan izoxlab beriladi. Bunga xitoylik tadqiqotchi Lyao Ben “Sanskrit dramasidan sutszyan dramasiga” 9 nomli maqolasida buddizm ta’sirida Xitoyda paydo bo‘lgan ilk dramani kuydagicha sxema orqali izoxlaydi: Sanskrittoxar tili-uyg‘ur tili-xitoy tili. Ushbu maqola ham, bizga, xitoy dramasi rivojliga sanskrit dramaturgiyasining ta’siri o‘zgacha bo‘lganligini ko‘rsatadi. Yana bir adabiyotshunos olim Jen Jendo o‘z izlanishlarida aynan sanskrit dramaturgiyasi va teatrining Xitoy dramasiga ta’siri xususida to‘xtalib o‘tgan. Uning ta’kidlashicha, sanskrit tilidagi “Shakuntala” dramasining qo‘lyozma nus'hasi Tyantay tog‘ida joylashgan ibodatxonadan topilganligi, shuningdek, chuansi10 nomi bilan hind teatri xarakatlarini o‘zida mujassam etgan boshqa qo‘lyozmalar topilganligini ham aytib o‘tadi. Bularning barchasi qadimgi Hindistonning sanskrit tilida rivojlangan dramaturgiyasi Xitoy dramaturgiyasi rivojiga haqiqatan ham katta ta’sir ko‘rsatganini isbotlaydi. Xitoy dramasining ushbu janri juda murakkab bo‘lib, o‘zigi xos xususiyatlarga ega: «szatszyuy» janrida yozilgan asarlar 4 aktdan iborat bo‘lib, undagi ariyalar asosiy personajlar tomonidan kuylanadi, qolganlar esa (prozaik) nasriy dialoglarda ishtirok etadilar, xar bir akt bir-biriga o‘tuvchi qofiyaga ega bo‘lib, musiqasi ham murakkab bo‘lgan. Ariyalarni kuylashda mumtoz she’riyat namunalaridan foydalanilgan. «Szatszyuy»da xar bir aktdagi ariyalar ma’lum bir tartibda terilgan va yagona ohangga birlashib umumiy holda 12-14 aktni tashkil etgan. Dramaning mana shu o‘ziga xos xususiyati muallifdan katta mahorat talab qilgan, shu sababli bu janrdagi asarlar faqatgina malakali mualliflar tomonidangina yaratilgan. «Szatszyuy» janrida ijod qilgan mualliflarning asarlari jamiyatning yuqori tabaqalariga bag‘ishlangan va u til jihatdan ham murakkab bo‘lib, oddiy xalq uchun buni tushunish qiyinchilik tug‘dirgan. Bu davrda yozilgan nafaqat dramatik asarlar, balki nasriy, nazmiy asarlarning barchasi “venyan” tilida yozilgan edi. Yuan sulolasi davriga kelib Xitoy dramaturgiyasi va teatrining rivojlanshiga sabab aynan davr muhiti bo‘lgan. Mo‘g‘ullar tomonidan Xitoyning bosib olinishi tufayli teatr targ‘ibot manbai bo‘lib qoldi. Yuan xukumatida Xitoy xalqi tazyiq ostida bo‘lganligi sababli san’at sohasi vakillari birlashib “yozuvchilar uyushmasi”ga (书会) ⁵ (teatr so‘zi nega tashqarida yoki olib tashlang) birlashadilar va dramaturgiyani targ‘ibot uchun eng maqbul janr deb hisoblaydilar, natijada bu davrda juda ko‘p dramatik asarlar yaratiladi, shu bilan bir qatorda “Kitob jamiyati” tomonidan xalq uchun juda ko‘p kitoblar nashr etiladi. Bugungi kunda XIII‒XIV asrlarda turli janrlarda yaratilgan 750ga yaqin xitoy adabiyotining sara namunalari yetib kelgan va ular orasida «To‘rt buyuk yuan dramaturgi» (« 元 曲 四 大 家 ») nomini olgan dramaturglarning kam sonli bo‘lsada dramatik asarlari yetib kelgan.⁶ «Szatszyuy» janrida ijod qilgan mualliflardan biri dramaturg Guan Xan Chin (关汉卿)⁷ xaqida ma’lumotlar kam. Biroq zamonaviy tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, bu dramaturg asarlarining g‘oyaviy mazmuni deyarli bir-biriga yaqin bo‘lib, ularda o‘sha davr xukumron sinfning kirdikorlari va xitoy xalqining zolimlarga qarshi kurashi yoritib berilgan. Dramaturg xalq orasidan olingan e’tiborga loyiq bir qator obrazlar va xarakterlar yaratgan. Masalan: kuchli, irodali Dou E; lashkarboshi Gaun Yuy va Chjan Fey obrazi; qaxramon ayol Min Lyan, Van Chjao-sun obrazlari shular jumlasidandir. Adibning bizgacha yetib kelgan asarlarini xitoyning an’anaviy turkumlashiga ko‘ra uch sinfga ajratish mumkin: fuqaroliq, lirik va tarixiy qahramonlik. Adibning “Xanchjou ponaramasi” nomli ilk dramasining negizida mo‘g‘ullar tomonidan Sun sulolasini zabt etilganligi bayon etilgan. Dramaturgning faoliyati xalq tomonidan “Nok bog‘i rahbari” va “Dramaturgiya otasi” kabi ta’riflar bilan olqishlangan. XIII-XIV asrlarda aynan oqsuyaklar repertuari ham yaratiladi. Undan ko‘pincha shaharning quyi tabaqalaridan chiqqan qahramonlarga bag‘ishlangan maishiy komediyalar o‘rin olgan. Chunonchi, Guan Xan Sinning «Chjao Paner sevgi o‘yinini o‘ynab baxtsiz nikohdan qutqarib qolganligi xaqida» gi pesada asosiy qaxramonlar - qo‘shiqchi ayollardir. Bu asarda jiddiy masalalar aks ettirilgan bo‘lib, ularda komediya bilan fojea bilan aralash ifodalangan. Bu yerda hech qanday haqxuquqqa ega bo‘lmagan getera va boy savdogar o‘rtasidagi konflikt (nizo) yetakchi o‘ringa olib chiqilgan. Biroq komediyaning asosiy g‘oyasi «ayollar makri» emas, balki asarga lirik nafasni olib kirgan sevgidir. Asardagi ayollarning xar biri o‘z kasbini tashlashni va ularni o‘z uyiga (xotin) umr yo‘ldosh sifatida olib kiradigan qahramon bilan uchrashishni orzu qiladilar. Lekin, ishqiy sarguzashtlarda ularning xarakteridagi tafovut oydinlashib boradi. Guan Xan Chin o‘z qahramonlarining tashqi ko‘rinishini tasvirlashdan ularning ichki dunyosini tahlil etishga o‘tganligini ta’kidlaydi. «Kuyi tabaqa» vakili bo‘lgan inson obrazini yaratish normativlari bo‘lmagan paytda muallif uni o‘zi qanday tasavvur etsa, shunday qilib yaratishi mumkin va buning oqibatida to‘qima qaxramon paydo bo‘lgan. Bu davr dramaturgiyasining rivoji xaqida so‘z ketar ekan, albatta, taniqli dramaturglar Ma Chjiyuan⁸ Van Shifu , Bai Pu⁹ lar katta yutuqlarga erishganlar. Ma Chji Yuanning eng mashhur pesasi “Xan saroyida kuz” deb nomlanib, Yuan davri dramaturgiyasining ishqiy-tarixiy mavzuda yaratilgan mashxur asarlaridan biri xisoblanadi. “Qutirgan Chjen” va “Yuan minorasi” pesalarida dramaturg daosizm qarashlarini ifodalashga xarakat qilgan va mifologik syujetlardan foydalangan. Dramaturg Vang Shifuning eng mashxur asari – “G‘arbiy fligel”» (西廂记), Tan davrining mashxur shoirlaridan biri Yuan Chjening (799—831)ning “Ing-Ing xaqidagi qissa” novellasining syujetidan foydalanilgan. Vang Shifuning “G‘arbiy fligel” dramasi xuddi shu syujetli boshqa turli asarlarga asos bo‘lgan. Uning bu dramasida (20 pardali) mo‘g‘ullar davridagi isyonchilik kayfiyati aks etgan va unda buddistlar ustidan kinoya ham yangraydi. Qaxramonlarning, ayniqsa, In Inning xarakteri murakkablashtiriladi. Bu asarda XIII – XIV asrlar dramaturgiyasining eng muxim qirralaridan biri – qaxramonning ichki dunyosi, uning xis-tuyg‘ulariga alohida urg‘u berilgan. Insonning shaxsiy xayotiga diqqat e’tiborni qaratish imkonini beruvchi asarlar boshqa dramaturglarda ham mavjud. Bu asarlarda konflikt ijobiy qaxramonlar g‘alaba qozonishi yoki kurashayotgan tomonlarni yarashtirish bilan o‘z yechimini topadi. Dramaturg Bay Puning «Kuz tunida Syuanszun chinordagi yomg‘ir qayg‘uga soladi» nomli drama fojeasi tarixiy syujet – imperator Syuanszunning juda yaxshi xukmron bo‘lgani va to‘satdan uning taxtdan qulashi asosiga qurilgan bo‘lib, bu syujet qator shoirlarni xam diqqatini o‘ziga jalb etgan. Voqealarni Tan davrining taniqli shoirlaridan biri Du Fu fosh etish, qoralash nuqtai nazaridan tasvirlagan. (jumladan, «Go‘zallar», «Xarbiy arava» poemala). Shoir Bo Szyuyi ham boshqa adiblar kabi fosh etish, ayblash mavzulariga murojaat etgan («Ko‘li singan chol» she’ri), lekin «Boqiy qayg‘u xaqida qo‘shiq» asarida u diqqat e’tiborini lirikaga jamlaydi. Tiklanish davrining shoiri sifatida Bo Szyuyi poemada bir muammo - hissiy sevgi muammosini o‘rtaga tashlaydi. Sevgi nafaqat zaif ayolni, balki Syuanszunning qalbini ham zabt etib, o‘ziga uni bo‘ysundirganini ochib berarkan, Bo Szyuyi xukmron shaxsda ham insoniylik xislati borligini ko‘rsatib beradi. XIII – XIV asrlarda syujet shakllanib bo‘lgan bo‘lib, u turli tomondan yoritib berilgan. Biroq bu motivlarni dramatik planda talqin etar ekan, dramaturg Bay Pu shoir Bo Szyuyi bosib o‘tgan yo‘ldan bormadi. Bay Pu Syuanszunni monarx sifatida obro‘sini ketkizib, uni inson sifatida ulug‘laydi va An Lushanning qo‘pol kuchi va makri ustidan Syuanszunning oliyjanob xis-tuyg‘ulari g‘alaba qozonadi. Sevgi hissi bilan boyitilgan ichki dunyoni tasvirlashda dramaturg Tiklanish davri an’analarini rivojlantira borgan. Burch va his-tuyg‘u o‘rtasidagi ichki konfliktni aks ettirishda Bay Pu o‘z davrining unchalik ko‘p bo‘lmagan novatorlaridan biri bo‘lib chiqdi. Shunday qilib, XIII – XIV asrlar oralig‘ida Xitoyda dramaturgiya o‘zining barcha asosiy janrlari: komediya, fojia va dramaga ega bo‘ldi. XV asrga kelib «szatszyuy» janri sekin-asta o‘z xususiyatini yo‘qota bordi va uning o‘rnini «chuansi» (传奇)¹⁰ janri egalladi. «Chuansi» janrining shakli avval aytib o‘tilgan «siven» shaklining davomi edi, lekin «chuansi» o‘zining ayrim jihatlari bilan farq qiladi. Min¹¹ davridagi mualliflar bu janrga ko‘proq marojaat etganlar. XVII-XVIII asrlar xitoy adabiyotini o‘rgangan rus tadqiqotchilari V.M.Alekseyev¹² , O.L.Fishman¹³ , N.T.Fedorenko va boshqalarni asosan nasr, chunonchi: Pu Sunlinning mashxur novellalari, birinchi xitoy ma’rifiy romani sifatida tan olingan U Szin-szining «Konfutsiychilarning norasmiy tarixi» deb nomlangan satirik asari ko‘proq qiziqtirgan. Ushbu davr dramasi to‘g‘risidagi masala ko‘tarilgan rus tilidagi kam sonli tadqiqotlar orasida B.L.Riftinning «Xitoy dramasi nazariyasi(XII asr - XVII asr boshlari)» nomli maqolasini qayd etish mumkin. Vaxolanki, XVII asr dramaturgiyasining iste’dodli vakillari soni anchagina bo‘lib, ularning asarlari teran mazmuni, syujetlarining rang-barangligi bilan ajralib turadi va shak-shubxasiz badiiy qiymatga ega bo‘lgan asarlardir. Manchjuriyaga qarshi kurash va vatanparvarlik XVI asrda xayotning turli jabxalaridagi feodal jabr-zulmiga qarshi munosabat sifatida yuzaga kelgan va XVII asrning ikkinchi yarmiga kelib o‘z cho‘kqisiga ko‘tarilgan ma’rifatchilik xarakatining ajralmas qirrasiga aylandi. Manchjuriyalik ilk podsholar xitoy ziyolilariga nisbatan ikki yoqlama siyosat olib bordilar. Sin sulolasi vakillariga xayrixoh bo‘lmagan, feodal jamiyat negizlari va uning mafkurasini tanqid qilgan odamlardan shafkatsiz o‘ch olgan xolda, ular ayni vaktda yozuvchilar, olimlarni o‘z tomoniga og‘dirishga, ularning faoliyatini o‘ziga ma’qul tomonga yo‘naltirishga xarakat qildilar. Xun ayni shu og‘ir, ziddiyatlarga to‘la davrda yashab ijod kildi, dramaturg sifatida shakllanishiga mashxur adabiyotchi Lu Fan-chao, shoir va olim Mao Syan-shular qo‘lida ta’lim olganligida edi. Xun Shen, nafaqat drama janrida ijod qilgan, balki, she’riyatda «si» janrida she’rlar yozgan va zamondoshlari uning she’riyatini yuksak baholaganlar. Dramaturgning eng mashxur asarlaridan biri “Abadiy baxt qasri” asarining syujeti tan imperatori Min-xuan (VIII asr)ning kanizagi Yan guyfeyga bo‘lgan muhabbati tarixi bayon etiladi. Bu syujet Tan davri shoiri Bo Juyining “Abadiy qayg‘u” poemasida hamda yuan davri dramaturgi Bay Puning “Chinorlarda yomg‘ir” dramasida qo‘llanilgan. Bu asarlardagi bosh obraz Yan Guyfey xarakteri biroz yengiltabiat sifatida tasvirlangan bo‘lib, mamlakatga baxtsizlikning kirib kelishida ayblanadi. Xun Shenning “Abadiy baxt qasri” dramasida ularning asarlaridagi ba’zi motivlarni qo‘llagan bo‘lsada, bosh ayol obrazi umuman olganda oliyjanob ayol, his tuyg‘ularga boy sifatida tasvirlangan. Dramaturg Bay Puning “Chinorlarda yomg‘ir” dramasi fojeali yakun topgan bo‘lsa, Xun Shen “Abadiy baxt qasri” dramasini qadimgi afsonaga murojaat etgan xolda asarni ijobiy yakunlaydi. XVII asrning ikkinchi yarmida xitoy dramaturgiyasida muayyan jonlanish yuz bergan. O‘sha davrda tarqalgan “Chuansi” janrida ko‘p sonli asarlar yaratgan dramaturglar, shu jumladan xavaskor ijodkorlar paydo bo‘lgan. Ko‘pgina pesalarda chet ellik bosqinchilar asosan niqob ostida qoralangan, (masalan, xitoy xalqining Jurjenlarga qarshi qurashi tavsiflangan); milliy manfaatlarni toptab, istilochilar tomonga o‘tgan xoinlar qoralangan; o‘sha davrda xukm surgan konfutsiychilik axloqiga karshi norozilik ohanglari yangragan; his-tuyg‘ular, sevgi erkinligi kuylangan; ayollarning aqli va fidoyiligiga tahsinlar aytilgan. Ayrim asarlarda o‘sha davrdagi xayotning salbiy tomonlari, chunonchi, amaldorlarning poraxo‘rligi, davlat imtixonlarida mansab mavqeini suiste’mol qilish xollari, xalqning og‘ir xayoti to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki niqob ostida tasvirlangan. Dramaturglar ko‘pincha o‘z burchiga sodiq bo‘lgan oddiy odamlarni sharaflaganlar. Ma’rifatparvarlik ruxi bilan sug‘orilgan xaqiqiy, voqelikni fosh qiluvchi asarlar bilan bir qatorda, konfutsiychilikning qotib qolgan aqidalarini targ‘ib qiluvchi dramalar ham yaratilgan. Bu davrning ko‘zga ko‘ringan dramaturglaridan biri Li Yuy¹⁴ — komediyanavis, prozaik lirik va nazariyotchi; teatr truppasi rejissyori. O‘zining serkirra faoliyati uning «Xordikdagi o‘ylar» asarida o‘z ifodasini topdi. ( Bu asarning eng muxim bo‘limlari XX asrda alohida risolalarga ajratildi. Shulardan biri — «Ayol hakida» risolasida u o‘zining yangi inson idealini yaratdi. Bu risolani yaratishda u o‘z truppasida aktrisalarni tayyorlash borasidagi katta tajribasiga tayandi. U amalga oshirgan islohotda Yevropa teatrlaridagi islohotlarga bilan tipologik yaqinlik kuzatiladi. Ularning o‘xshashligi shunda ko‘rinadiki, Didro Deni, Lessing Gotxold Efraim kabi Li Yuy uchun ham teatr feodalizmga qarshi, demokratik g‘oyalarni targ‘ib qilish uchun minbar vazifasini bajaradi. Barcha ma’rifatchilar kabi, Li Yuy ham san’atning faol ijtimoiy rolini tan oladi, drama va komediyaning ma’rifiy ahamiyatini kayd etadi. Didro kabi Li Yuy yangi janr - komediyani ilgari suradi, adabiyotda to‘qima syujet uchun, realizm uchun kurash olib boradi. Lessing kabi u dramalar, aktyorlar ijrosi taxliliga bag‘ishlangan, nazariy umumlashmalarni o‘z ichiga olgan tadqiqotini nashr ettiradi. Shu bilan birga improvizatsiya, andoza va qoliplardan voz kechishni ilgari suradi, chunki bu davrgacha yaratilgan barcha dramatik asarlarda «ayni bir kahramonlar paydo bo‘lishiga, ayni bir voqealar yuz berishiga» e’tibor kuchli bo‘lgan. O‘z ijodida Li Yuy dramaturglarni tarixiy qahramon bilan bog‘liq voqealarni yuzaki namoyish etishdan voz kechib, insonlarning real xayotini tasvirlashga, ularning ichki dunyosiga e’tibor berishni talab qildi, u ilk bor ijodida «xarakter»ga, uning «o‘ziga xosligi va jozibadorligi»ga e’tibor berdi, g‘ayritabiiy syujetlarni rad etdi, teatrni yangilash, takomillashtirishga qaratilgan usullar va vositalarni targ‘ib qildi. Komediyaga va satiraga mustaqqil va badiiy jihatdan to‘laqonli janr sifatida qaradi. Umuman olganda, Li Yuy o‘zi uzoq yillar mobaynida amalga oshirgan islohotida dramatik asarlarning teatrbopligiga erishishga, aktyorlik kasbini yuksak ijrochilik mahorati darajasiga ko‘tarishga va teatr san’atining bu ikki jixatini muallifning yagona g‘oyasiga muvofiq yaratilgan spektaklda birlashtirishga xarakat qildi. Dramaturgiyada bu davrga kelib yangi janrlarning paydo bo‘lishi tufayli asarlarning ichki tuzilishlari biroz yengil shaklga keltirilgan bo‘lsada, kuchli, teran mavzular ko‘tarilgan. Albatta, o‘rta asr uslubidagi syujetlar, g‘oyalar, xarakterlar davom etgan, lekin sekin-asta o‘zlashtirish uslublariga qarshi kurash boshlangan edi. XVII asr Xitoy adabiyoti tarixida “kech o‘rta asr” adabiyotidan “yangi davrga o‘tish davri” deb yuritiladi. Biroq XVI asrning ikkinchi yarmida boshlangan adabiy jarayonlardagi o‘zgarishlar Xitoyda XX asrning boshlarigacha davom etgan.

3. 
   Xitoy adabiyotida ertak janiri
   

Xitoy xalq ertaklarining o’ziga xos qator xususiyatlar bor. Ularda inson shakliga kiruvchi, najotkor qahramonga xizmat qiluvchi yoki yovuzlik timsolini aks ettiruvchi ko’plab hayvonlar, turli mifologik personajlar ishtirok etishadi. Xitoy ertaklaridagi insonlar har vaqt ham ismlarga ega bo’lmaydilar. Ular ma’lum bir ijtimoiy guruh vakillari (masalan «dehqon», «boy») sifatida qayd qilinadi. Gohida barchaning nafratiga sazovor bo’ladigan qahramon o’zining mehnatkashligi va uddaburonligi bilan hayotda ko’plab muvaffaqiyatlarga erishadi va hammani qoyil qoldirib namunaviy obrazga aylanadi. Buning teskarisi ham xitoy ertaklariga xos xususiyat. Yaxshilik va yovuzlik o’rtasidagi farqlar o’zbek ertaklaridagi singari qat’iy qutblashgan emas. Bunday ertaklar har doim ham baxtli yakun topavermaydi. Ayrim xitoy ertaklari kutilmagan voqealar rivoji bilan o’quvchini hayratga solishi, ayrimlarini o’qiganda kayfiyat ochiqchasiga tushib ketishi ham mumkin. Bunda ertaklarning qadimgi, ibtidoiy davrlardan beri ko’p o’zgarishlarga yuz tutmaganligi, xitoy folklorining o’ziga xos bo’lgan ruhiyati, an’analari o’z so’zini aytgan. Xitoy xalq ertaklari quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Hayvonlar haqidagi ertaklar. 2. Sehrli ertaklar. 3. Hayotiy-maishiy ertaklar . Hayvonlar haqidagi ertaklarda jonivorlarning o’ziga xos belgi-harakatlari, xulqi va shakl – shamoyili xalq tasavvuridagi qadimgi tushunchalar asosida talqin qilinadi. Zukkolikka undovchi bu turdagi ertaklarda mushuklarning itlardan qochish, sichqonlarning mushukdan qo’rqish, kirpi tikanlarining mavjudligi sabablari kabilar haqida so’z yuritiladi. 65 Xitoy ertaklarida kichik jonivor doimo yirik hayvondan ustun kelib vaziyatdan chiqib ketadi, zo’rovon kuchsizdan zaif bo’lib qoladi. Xitoy ertaklari orasida shundaylari borki, ularning o’xshashlari o’zbek ertaklari orasida deyarli uchramaydi. Jumladan, yo’lbars Xitoyda hayvonlarning shohi deb tan olingan va totem sifatida ahamiyat kasb etganligi sababli xitoy folklorida qizlarni o’g’irlovchi yo’lbarslar haqida turkum ertaklar yaralgan. Xitoyda yozning boshida xushbo’y va shifobaxsh o’tlar solinadigan maxsus tumorlar yoki yostiqchalar tikilib, ko’pincha ularga yo’lbarsning shakli tushirilgan. Qadimgi tushunchalarga ko’ra, yo’lbars yosh bolalarni yozda paydo bo’ladigan ilon va gazandalardan asrar ekan, hayvonlarning shohi sifatida yo’lbars insonlar bilan oilaviy munosabatlarga kirishishi mumkin bo’lgan. Bu xil tushunchalar qadimgi xitoy ertaklarida ham o’z in’ikosini topgan. Xitoy ertaklaridagi ayrim real va mifologik hayvonlar shu turdagi o’zbek ertaklarida umuman yuq. Masalan: Long, fenxuan, silin , panda, odamxo’r buqa, dahshatli to’ng’iz o’zbek ertaklarida uchramaydi. Ilon, toshbaqa, tulki kabi hayvon-personajlar o’zbek ertaklarida umuman boshqacha talqin qilinadi. Xuddi Shuningdek, xitoy ertaklarida ot, tuya, eshak, qo’y, echki, bo’ri, qaldirg’och, asalari kabi obrazlar o’zbek ertaklaridagi kabi ko’p qo’llanilmaydi. Yana bir muhim jihat: o’zbek hayvonlar haqidagi ertaklarda fantastik jonivorlarning uchrashi xarakterli jihat emas. Sehrli ertaklar odam ko’rinishini oladigan hayvon – odamlar ishtiroki bilan ayniqsa ajralib turadi. Ular odam shaklini olganda, asosan qiz qiyofasida namoyon 66 bo’ladi. Xitoyda hayvon – odamlarga shunchalik ishonishganki, hatto o’rta asrlarda ularni quvib haydash uchun odamlarga maxsus qo’llanmalar tavsiya qilingan, muhim ishlar boshida, yovuz jin-ajinalarni quvish uchun maxsus marosimlar o’tkazilgan. Sehrli ertaklar orasida g’aroyib xotin bilan bog’liq ertak keng tarqalgan. “Sehrli surat” ertagida qahramon suratdan tushgan qizga uylanadi. Boshqalarida esa inson umr yo’ldoshi-shaftoli daraxti ruhi – Nefrit parisi, uchinchisida – nilufar-qiz, to’rtinchisida – qiz-laqqa baliq bo’ladi. Shunga o’xshash talqinlar o’zbek folklorida “Go’ro’g’li” dostonlaridagi Go’ro’g’lining Yunus, Misqol parilarga uylanishi epizodini yodga soladi. Chuqur qadimiyat davrida qiz-totemga uylanish tushunchasi zaminida qiz egalik qilgan tabiiy boyliklarga erishish g’oyasi yotgan. Bu g’oya g’aroyib qizning yoriga davolovchi ildiz o’sadigan joyni ko’rsatadigan «Jenshen-maxluq» ertagida yanada aniq ko’rinadi. Hozirgi davrda yozib olingan xitoy sehrli ertaklarida totem qiz - qiz-maxluqqa aylangan. Bu holat Uzoq Sharq mamlakatlarida narsa (hayvon) - odamlarga bo’lgan ishonch ta’sirida paydo bo’lgan ko’rinadi. Bu hududda yashovchilarning mifologik tasavvurida har qanday eski buyum yoki qari hayvon inson qiyofasini egallashi, ko’hna supurgi supurgi-odamga, ming yil yashagan hayvon oq, o’n ming yil yashagani qora tusga kirishi va sehru jodu kuchiga ega bo’lishi mumkin bo’lgan. 67 Xitoyda hayvon-odamlarga bo’lgan ishonch ko’p jihati bilan dao ta’limoti ta’sirida saqlanib qoldi. Daochilar o’zlarining ta’limotlariga quyi mifologiya obrazlarini (yovuz, o’zgaruvchi ruhlar, qiyofasini o’zgartiradigan hayvon-odamlar, osiy marhumlar ruhlari) olib kirdilar. Ertaklardagi hayvon-odamlar har doim ham salbiy personaj bo’lavermaydi. Uzoq Sharq g’aroyib qiz haqidagi ertaklarini boshqa xalqlar, jumladan o’zbek, arab yoki rus ertaklari bilan qiyoslaganda, ularning evolyusiyasi biroz o’zgacha yo’ldan borganligi ma’lum bo’ladi. Qadimgi o’zbek ertaklaridagi g’aroyib qiz timsoli asosan pari, yalmog’iz kabi obrazlarda aks etadi. Bu obrazlar insonlardan tashqari g’ayb olami vakillari: chiltanlar, devlar kabi obrazlar bilan ham munosabatga kirishadi. 68 Pari o’zbeklar orasida keng tarqalgan mifologik obraz bo’lib, u qadimgi elimiz orasida alvasti, mortuv deb atalgan. Jin, ajina, shayton obrazlari arab folklori ta’sirida, pari, dev, ajdar esa Avesto asari ta’sirida o’zbek folkloridan o’rin olgan. «Tasavvurlarga ko’ra parilar jin qavmiga mansub bo’lgani uchun o’tdan yaralgan deb hisoblangan. Parilar asosan uch xil ko’rinishda tasvirlanadi: 1.0dam qiyofasida 2. Jonivor yoki maxluq qiyofasida. 4. Narsa - hodisalar qiyofasida. Odam qiyofasida tasvirlangan parilar odatda nihoyatda suluv, kelishgan qizlar timsolida namoyon bo’ladi. Afsonalarda tasvirlangan parilarning ko’pchiligi suv havzalarida, odam yashamaydigan tashlandiq joylarda, dasht yoki changalzorlarda yashashadi. O’tkinchi yigitlarni o’zlariga jalb qilishlari, yo’ldan urishlari, avrashlari kabi jihatlari bilan ajralib turishadi.”7 O’zbek folklorida parilar qahramon uchun atalgan bo’lib, ularning o’zlari bu haqda bilishadi. Masalan: Go’ro’g’li ularga yetishadi. Biroq, farzand ko’rmaydi. Chunki mifologik tushunchalarga ko’ra inson loydan yaralgan, pari o’tdan. G’ayri 7O’zbek xalq dostonlari.(tuzuvchi: Musurmanov. E.) . O’quv-uslubiy q o’llanma. SamDU, 2011.-. 96 bet. Xitoy ertaklaridagi ayrim real va mifologik hayvonlar shu turdagi o’zbek ertaklarida umuman yo’q. Masalan: Long, fenxuan, silin, panda, odamxo’r buqa, dahshatli to’ng’iz o’zbek ertaklarida uchramaydi. 69 jinsligi sababli ham ulardan farzand paydo bo’lmaydi. Biroq, pari dev kabi jinsdoshlari bilan oila qursa, bolali bo’lishi mumkin, deb tushuniladi. Dunyodagi ko’pgina xalqlar ertaklarida g’aroyib qiz bilan bog’liq qadimgi sujet qahramonning sehrlangan (uyquga ketgan) malikani qutqarish evaziga Xitoy ertaklaridagi singari tabiat ustidan qandaydir magik hukmronlikka emas, balki uylanish va otasi qirolning yarim davlatiga ega bo’lish huquqini qo’lga kiritish evolyutsiyasini boshidan kechirgan. Xitoy ertaklarida xon saroyi ta’rif va tafsilotlariga ahamiyat berilmaydi, koshona hayot maqtalmaydi, yigit o’z sevgani bilan hashamatli qasrlarda emas, balki oddiy dehqonlar kulbasida yashaydi. Xitoy ertaklarida kuyovni qaynota saroyida sinovchi turlari ham bor. Jumladan “Osmon nog’orasi” nomli ertakda yigit osmon parisiga uylanadi, biroq bu nikoh tezda bekor qilinadi, Chunki ota hurni osmonga olib chiqib, ko’kda tutqin qiladi. Xotinini qaytarib olish uchun yigit qaynota huzurida uzundan uzoq nikoh sinovlaridan o’tishi kerak. Chunki to’ygacha kuyov bu shartlarni bajarmagan va nikoh marosimi shartlarini buzgan. Faqatgina qaynota sinovidan o’tgan kuyovgina yana osmondagi tutqin xotinini qaytarib olishi mumkin bo’lgan. Xitoy xalq ertaklarida ko’p hollarda dunyo tomonlari haqida so’z boradi. “Ko’zgudagi xotinlar” ertagida osmondan tushgan qariya ertak yigitlariga ularga atalgan kelinlarni ko’rishlari uchun oynalarini janubiy-g’arb tomonga burishlarini buyuradi; “Xotin-tulki” ertagida tulki-qiz yori bilan vidolashib, uni qizni izlab topish uchun janubiy-g’arb tomonga borishni uqtiradi. Qadimgi folchilar 70 qo’llanmasi “Evrilishlar kitobi”da “Janubiy-g’arb barakali tomon, u yerda mehribon odam bilan uchrashasan” deyiladi. G’arb tomon Xitoy folklorida alohida o’rin tutadi. G’arbning yana bir ma’nosi marhumlar saltanati joylashgan joy sifatida tushuniladi. “G’arbga qaytish” xitoychasiga “o’lmoq” ma’nosini ham anglatgan. Ma’buda Si Van Mu G’arbda Kunlong tog’laridagi qasrda yashaydi. Xitoy ertaklaridagi o’zga olamda vaqt birliklari va davr kechishi ham o’zgachadir. Buni ertak aytuvchilar ham alohida qayd qilishadi. Xitoy ertaklaridagi voqealar allaqanday Susambil, Bog’i Eram, Ko’hi Qofda emas, balki ertakchiga yaqin va tanish joylarda sodir bo’ladi. Masalan, ertakchi folkloristlar Dun Szyun Long va Szyan Yuan xitoy ertaklarini Shandun viloyatidagi Ishan qurg’onida yozib olishgan. Ertak qahramonlari bilan turli g’aroyib voqealar ham shu erdagi Ishan tog’larida sodir bo’ladi. Bu holat arab yoki xitoylarga qo’shni bo’lgan hind ertaklari xarakteriga mos kelmaydi. 71 Xitoy xalq ertaklarida majoziy ahamiyat kasb etgan raqam va ranglar mavjud. “Saroy portretidagi qiz” ertagida yoriga erishish uchun qahramon Tyan-tay to’qson to’qqiz daryoni ustidan uchib o’tadi, ming marta to’qqizyuz to’qson to’qqiz chaqirim yo’l bosib o’tadi. To’qqiz bilan bog’liq raqamlar doimo xitoy ertaklarida uchraydi. Qadimgi xitoyliklar tasavvurida to’qqiz asosiy toq son ( yoki boshqacha “erkak” son) deb bilingan. Umuman olganda Xitoy ertaklarida toq sonlar ko’pchilikni tashkil qiladi. Masalan: besh opa-singil, yetti aka-uka. O’zbek xalq ertaklarida ham ramziy ma’noga ega sonlar mavjud. Uch aka-uka, yetti sayyora, qirq chiltan va boshqalar. Bunday ramziy sonlar ko’pgina xalqlar 72 e’tiqodlarida mavjud bo’lib ular haqida qisman to’xtalib o’tamiz. Dastlab 7 soni xususida. 7 raqami nafaqat xitoy yoki o’zbek folklorida, balki ko’pgina qadimgi dunyo xalqlari tasavvurida komil raqam sanalgan. Chunki u to’liq toq bo’lgan 3 raqamidan va to’liq juft bo’lgan 4 raqamidan hosil bo’lgan. Ayrim Sharq xalqlari tushunchasida 7 raqami bilan bog’liq quyidagi hodisalarni tan olingan: 7 osmon, 7 sayyora, 7 qavat yer, 7 dengiz, 7 iqlim, 7 shamol, haftaning 7 kuni, tananing 7 a’zosi (2 qo’l, 2 oyoq, 2 tizza va yuz), ichki a’zolar (miya, yurak, jigar, o’t xalta, taloq, o’pkalar, buyraklar),7 qabul qiluvchi kuch, 7 ovqat hazm qiluvchi kuch, homila rivojining 7 bosqichi, odamning 7 yoshi. Aslida toq bo’lgan birinchi raqam 1, juft bo’lgan raqam 2. Bir eng kichik natural son, undan sanoq boshlanadi. Ko’plab xalqlar madaniyatlarida bir raqamini alifboning birinchi harfi, yoki eni, yoki bo’yiga chiziq aks ettirar edi. Qadimgi Xitoyda bir raqami erkak avvalining ramzi bo’lgan va omadli raqam deb bilingan. “Evrilishlar kitobi”da bir raqami osmonning ramziy besh raqami sirasiga kiradi. Dao ta’limoti bo’yicha, Dao bir raqamini paydo qilgan, bir ikki raqamni hosil qilgan, ikki raqam uch raqamini vujudga keltirgan, uch raqami esa hamma narsaning manbai hisoblangan. Buddizmda bir – Draxmaning soni. Bir soni doimo hamma narsaning avvali va birinchi sababi sifatida monoteistik dinlarda muhim o’rin tutgan. Yahudiylikda bir – Yahvening raqami, dastlabki harakat va yaratish ramzidir. Nasroniylikda – Ilohiy Ota timsoli. 73 Arabcha ikki raqami ikkita bir raqami birikuvidan hosil bo’ladi. U birinchi juft raqami va birinchi bo’linadigan son. Barcha juft raqamlari singari ikki raqami ayol son. Nimanidir teng ikkiga bo’lish – haqqoniylik va odillik ramzidir. Bu raqam doimo dualizm, juftlik, ittifoq, moddiy va ma’naviy dunyolar ziddiyatini, teskari qutblar kurashining timsoli bo’lgan. Qadimgi hind falsafasida bu raqam insonni yo’qlikdan saqlagan, osmon va yerning bir vaqtda yaralganligi ramzi deb bilingan. Xitoyda ikki – omadli raqam. Xitoyliklarning fikricha, barcha yaxshi narsalar o’z juftiga ega. Erkak – ayol juftlikni hosil qiladi. Ikki – ayol avvalining va erning ramzi. Grek mifologiyasida Germafrodit ikki jinsli maxluq bo’lgan. Qadimgi Rimda, Yupiterga sig’inish paydo bo’lishiga qadar, samo ma’budi ikki yuzli Yanus sanalgan. U ertalab quyoshni qo’yib yuborish uchun osmon eshiklarini ochgan, kechda esa yopgan. Keltirilishicha, Yanusning bir yuzi o’tmishga, ikkinchisi kelajakka boqib turgan. Ikki raqami dualistik dinlar asosi. Yakkaxudolikka asoslangan dinlardan farqli o’laroq ularda ikki asosiy ma’bud bo’lgan. Jumladan, zardushtiylikda ezgulik ma’budi Axuramazda yovuzlik timsoli Ahrimanga qarshi kurash olib boradi. Ko’pgina madaniyatlarda narigi dunyoning ikki – jannat va do’zax talqinlari mavjud. Xitoy afsona va ertaklarida ko’plab qizil va yashil ranglar uchraydi; qizil – alanga, yetilgan mevalar, ya’ni yoz rangi. Yashil – o’simliklar rangi. Ushbu ikki rang 74 xitoyliklar tasavvurida hayot harakatining timsoli bo’lgan. Ayrim xitoy ertaklarining paydo bo’lishida afsonalar asos bo’lgan. Jumladan “Xon-bo’g’ma ilon” haqidagi ertakda yerni qo’rqinchli maxluqlardan halos qilish haqidagi juda qadimgi tasavvurlar aks etgan. Bo’g’ma ilon jenshenni qo’riqlab yotuvchi qo’rqinchli ilonlarni o’ldiradi. Bunday tasavvurlar , jumladan afsonaviy mergan Yi haqidagi asotirda aks etgan. Yi odamlarni jahldor odamxo’r bo’qa Yao Yuydan, dahshatli to’ng’iz fensidan, bo’g’ma ilon dafendan halos qiladi. Qadimgi o’zbeklar orasida ayrim narsa, hodisa, hayvon va hattoki insonlarni ham o’z nomi bilan atalmasdan, qo’shimcha ism, sifatlari bilan chaqirish odat bo’lgan. Shuning zamirida “Bo’rini yo’qlasang, qulog’i ko’rinadi” qabilidagi maqollar vujudga kelgan. Qadimgi xitoylar ham ayrim hayvon va o’simliklarni o’z nomi bilan chaqirishni ma’qul ko’rmagan. Jumladan, shifobaxsh jenshen ildizini izlovchilar uni o’z nomi bilan atashmagan, aks holda omad yuz o’girib, topilgan o’simlik ketib qolishi mumkin bo’lgan. Shu sababli «jenshen» o’rniga «banchuy», ya’ni «tayoq», deb atash lozim topilgan. Shuningdek, yovvoyi hayvonlarning nomini aytish mumkin bo’lmagan. Yo’lbarsni «shanshene» - «janob tog’ ruhi», bo’rini esa nima uchundir Chjan San – “Chjan Uchinchi” deb chaqirish ma’qul 75 topilgan. Bu arxaik tushunchalar “Jenshen-o’simlik-odam” va “Xon-bo’g’ma ilon” kabi ertaklarda aks etgan. Hayotiy-maishiy ertaklar hunar o’rganish, ilm olish, odamlarga yaxshilik qilish, yovuz kuchlardan asranish, ota-ona, aka-uka, qavm-qarindosh munosabatlari kabi turmush masalalarining badiiy talqiniga bag’ishlangan. Bunday ertaklar orasida merossiz qolgan qahramonning dushmanlari, odatda yovuz aka va uning qizg’anchiq xotini, o’gay ona yoki o’gay ota ustidan g’alaba qozonishi haqidagi ertaklar ko’p bo’lib, ular keyingi davrlar mahsuli hisoblanadi. “Kenja uka haqidagi ertak”da ko’p xalqlar folkloriga xos kichik inining oila qadriyatlarini saqlovchi, ajdodlari chirog’ini yoquvchi jihatlariga urg’u beriladi. Bunday talqinlar o’zbeklar uchun ham yot emas, biroq farqli jihati Shundaki, o’zbek ertaklaridagi kichik uka kenja botir darajasiga yetib, ko’p qahramonliklar qiladi, biroq akalari bilan ziddiyatlarga bormaydi. Bunga “Uch og’ayni botirlar” turkumidagi ertaklar misol bo’ladi. O’zbek xalq ertaklari orasida qarindoshlar o’rtasidagi meros yoki boylikka ega chiqish bilan bog’liq mojarolarga bag’ishlangan ertaklar ham yo’q emas, bunga “Zumrad va Qimmat” ertagi misol bo’ladi. Xitoy folklorida qonunbuzarlik, jinoyat va jazo, huquq, adliya bilan bog’liq masalalarga ham keng o’rin ajratilgan. Bunga donishmand qozi Bao Gun haqida yaratilgan ertaklar misol bo’ladi. Bu obrazning shu nomdagi tarixiy prototipi mavjud bo’lib, u XI asr boshlarida poytaxt Kayfenda adolatparvarligi bilan shuhrat qozongan hokim bo’lgan. 76 Folklor asari qahramoni bo’lishdan oldin bu obraz xitoy sahnasida XIII asrdan qo’yilib kelgan qozi Bao haqidagi pesalar orqali xalq orasida keng tanilgan. Bu dramalar ichida qozi Baoning imperator kuyovi, joriyasi, viloyat va tumanlarning hokimlarini qay tarzda sud qilganligi tasvirlanadi. Bao hattoki do’zaxning bir qozisini qatl qilish uchun yer osti saltanatiga tushib, o’zining hukmini o’tkazib keladi. Ertaklardagi Baoning dono hukmlari dramatik asarlardagidan ko’ra juda sodda talqin qilinadi, kichik ishlar ko’rilib, tergov ham oddiy tarzda olib boriladi. III-VI asrlarda yaratilgan mo’jizalar haqidagi hikoyalarda ko’plab mifologik tushunchalar uchraydi. Xitoy mifologik obrazlari g’aroyibotlar haqidagi novellalarda, mumtoz romanlarda ham janr talablariga mos ko’rinishda aks etadi. Jumladan, ko’plab personajlar, g’aroyib laqqa baliq haqidagi sujet va boshqa g’aroyib mifologik tasvirlar U Chen Enning (XVI v.) «G’arbga sayohat» asariga kiritilgan. Bu kabi suujetlar XVII asrning adibi Fen Men Longning g’aroyib voqealar haqidagi hikoyalar to’plamiga kiritgan. Xitoy folklorining ayrim personajlari o’zbek mifologik personajlarini esga soladi. Jumladan, “G’arbga sayohat” asaridagi Chju Ba Szening ochofatligi ko’p jihatlari bilan “Go’ro’g’li” turkumi dostonlaridagi Hasan Ko’lbarga o’xshaydi. Bu ikki yumoristik obraz hammadan ko’p ovqat yeydi va atrofdagilarning hayratiga sabab bo’ladi. «Hasan Ko’lbar» dagi Hasan Ko’lbar o’n yilda uch ming olti yuz ellik yilqini yeb, podshohlikni tark etadi. Uning ochofatligini to’g’ri tushungan va unga rahmi kelgan Go’ro’g’li Hasan Ko’lbarni cho’lga chiqarib, tayinlaydi: « Har kuni insof 77 bilan Xunxor betdan kelayotgan savdogarlarning tuya – yilqilaridan bitta tutib olib, ey ber. Bitta – yarimta josusni ko’rsang ham, tutib ye...». «Xoldorxon» dostonida Qrim xoni Xoldorxon elchilaridan Go’ro’g’li va uning atrofidagilarni to’yga taklif qiladi. Avaz, Hasan Ko’lbar va Shodmon mehmonga borishadi. Mehmonlarning kamchilik bo’lib kelganligidan mezbonlar hafa bo’lishadi. Hasan Ko’lbar «Shu to’yning oshxo’ri biz-da», deb katta changalini burgutning changalidek qilib, keltirilgan ovqatlarning hammasini bir o’zi yeb qo’yadi, biroq to’ymaydi. Hasan Ko’lbar «Nahotki podshohlaring shunchalik kambag’al bo’lsa, bir meni to’ydira olmaydi-yu yana butun Chambilni chaqiribdi» - deb norozi bo’ladi. Avazxondan arazlagan bo’ladi: « Uy-boy, bolam, meni bunday maydalab qachon to’yg’izasan, oshing bormi, bo’lgani shumi?! To’y deganing shu yermi, yo bir yerga mehmon bo’lib qo’ndikmi, to’yxonang qay yerda? To’yxona shu yer bo’ladigan bo’lsa, meni nimaga halak qilding, to’yning oshi shu bo’ladimi, to’y bor deb aldab, u tirik aytib, meni mazax qilgan ekansan-da. Soqolim oqarganda halak bo’ldimmi?». Hasan Ko’lbarni to’ydirolmay, shoshib qolgan qrimliklar: « Masjidning katta qozonini olib keling, katta o’choqni o’ying, molni galasi bilan so’ying, haq, deb ostidan olovni qo’ying. Endi poda ham demang, tana-sho’lpi ham demang, ho’kiz sigir ham demang, echki qo’y ham demang, cho’bir, cho’ptoq, baytal-saytal ham demang, eshak ham bo’lsa so’yib tashlab yubora bering, bachchag’arning oldiga uying, juda ko’p qilib qo’ying shu to’ysin».
Hasan Ko’lbar singari Chju Batsze o’zini doimo och his qiladi. Uning ovqat yeganini ko’rganning ko’ngli ayniydi, yeyayotgan ovqatining miqdoridan odam qo’rquvga tushadi. Bir tamoq vaqtida u 3-5 don qaynatilgan guruchni paqqos tushiradi. Nonushta vaqti yuzga yaqin nonni ko’rdim demaydi. Oldidan nimaiki chiqmasin, qaynatilgan guruchmi, bug’da pishgan bo’g’irsoqlarmi, barchasini chaqmoq tezligida yeb bitiradi. Do’stlari bilan muqaddas sutralarni olib kelish uchun yo’lga chiqqanda o’zini doimo och his qiladi. Shuning uchun yo’lda uchragan barcha yeguliklarni hatto ta’mini bilmasdan va hidini sezmasdan tezda yutib yuboraveradi. 24-bobda Chju Batsze maymunlar imperatori Sun Ukunni yo’ldan urib, jenshengo mevasini o’g’irlatadi. Sun Ukun o’ljani Chju Batsze va Shasenga taqsimlaydi. Mevani ko’rgan Chju Batsze og’zini katta ochib, uni to’lasincha yutib yuboradi. Bu ham yetmagandek, ikki oshnasidan nima yeyishayotganligini so’raydi. Shasen “Jenshengo mevasini”, - deb javob berdi. “Ta’mi qanaqa?”, so’radi undan Chju Batsze. Sun Ukun “Hozirgina o’zing yeb qo’yding-ku, yana 79 nega mazzasini so’raysan?”- deb javob beribdi. Shunda Batsze “Men shoshib, sizlarga o’xshab chaynamabman, mazzasini ta’tib ham ko’rmabman. Unda danak bor-yo’qligini sezmabman ham, butunlay yutib yuboribman. Og’alar, mening ishtahamni ochib yubordinglar, inson bo’linglar, mevadan yana olib beringlar, endi men uni aql, hissiyot va taqsimlagan holda mazza qilib chaynab yeyman.”- deb javob beribdi.

4. 
   Xitoy adabiyotida afsona janiri
   

Xitoy afsona va ertaklarining og’zaki tarzda yaratilishi va shu holda ajdoddan-avlodga o’tib yurishi, sujetning afsona yoki ertak bo’lib shakllanishida ijodkor xalqning ishtiroki, asar muallifining noma’lumligi, ularning bir qancha variantlarda va versiyalarda mavjudligi xitoy xalq og’zaki ijodi epik asarlariga xos bo’lgan xususiyat. Ertaklarda an’naviy poetik unsurlarning, trafaret jumlalarning ko’chib yurishi odatiy holdir. Xitoy afsonalari nisbiy izchillikka ega emas, biroq ularning hajmi va mavzu doirasi ancha keng. Buning sababini quyidagicha izohlash mumkin: o’zbek afsonalari o’tmishda janr sifatida vujudga kelgan, biroq keng mazmunni aks ettirgan kichik nasriy asarlarni ijodkor xalq kengaytirishga va boyitishga intilgan. Ular asosida sekin-asta sehrli ertak va keyinchalik xalq yirlari (dostonlari) maydonga kelgan. El tarixini, qiziqish va intilishlarini ifodalashda ayniqsa yirdan keng foydalangan. Buning natijasida “Alpomish”, “Kuntug’mish”, “Go’ro’g’li” turkumidagi dostonlar vujudga kelgan. Xitoy afsonalari biroz talqin qilinsa, ular bemalol doston janri talabidagi yirik asarga aylanishi ham mumkin. Biroq o’tmish Xitoydagi falsafiy ta’limotlarning folklor va ayniqsa afsonalarga bo’lgan munosabati bu janrni biz qanday bilib turgan bo’lsak, shu holda saqlanib 80 qolishiga o’z ta’sirini o’tkazgan. Shundan kelib chiqqan holda Xitoy afsona va ertaklarini o’zbek xalq dostonlar bilan solishtirish, qiyosiy o’rganish maqsadga muvofiq. Xitoy xalqi bilan yashagan qo’shni xalqlarning, jumladan tibet, turkiy, hind xalqlarining afsona va ertaklari xitoy xalqi folkloriga o’z ta’sirini o’tkazgan, undan ilhomlangan. O’zbek xalq ertaklaridagi ajdarho obrazining shakllanishida xitoy folkloridagi long qiyofasi o’z ta’sirini o’tkazgan. O’n ikki hayvon va yil nomlanishlari bilan bog’liq ertak misolida qadimgi o’zbek va xitoy folklorida muchal yillarida mushtarak tushunchalar bo’lganligini anglatadi. Keltirilishicha, xitoy faylasufi Chju Si ( 朱熹, Zhū Xī, tj.; 1130—1200) o’z shogirdidan yillarni o’n ikki hayvon nomi bilan atash odati qayerdan kelganligi so’rabdi. Shogirdi bu savolga aniq javob berishga qiynalibdi. Muchal yil boshining sichqondan boshlanishi sababi bilan nafaqat xitoyliklar qiziqishgan. Chju Si gacha yuz yil oldin yashagan mashhur “Devonu lug’atit turk” asarining muallifi Mahmud Qashg’ariy (1028 Barsqan — 1101 /1126 Qashqar) turkiy ellar orasidan yozib olgan bir rivoyatga ko’ra bir xoqon barcha hayvonlarni daryo bo’yiga quvib kelib, ulardan qaysi biri narigi qirg’oqqa tezroq suzib o’tishini kuzatibdi. Birinchi bo’lib sichqon daryoni kesib o’tibdi. Uning ketidan buqa, bars, quyon, baliq, ilon, ot, qo’y, maymun, tovuq, it va cho’chqa qirg’oqqa chiqishibdi, yillarni oson eslab qolish uchun ularni shu tartibda nomlashibdi. Qadimgi turkiylarda muchal rasmiy taqvim vazifasini o’tagan. Keltirilgan afsona va ertaklar misolida aytish mumkinki, qadimda xitoy, hind, tibet va o’zbek xalqlari o’rtasidagi aloqalar xalq og’zaki ijodida ham ro’y berganligini anglash mumkin. Folklorning qadimgi epik janrlarini o’rganish xalqlararo mushtarak g’oyalar va qadriyatlar, ular orqali millatlar orasidagi tarixiy aloqalarning ildizlari aniqlashda muhim o’rin tutadi.
Xitoy tilida “gushi” (故事 – Gùshì)¹⁵ so’zi mazmunan “qadimgi ish, voqea” ma’nolarini anglatadi. “Sixay” lug’atida “gushi: “voqeaning bayoniga va syujetning izchilligiga urg’u beradigan, og’zaki tarzda mavjud bo’lgan, ommabop va yaxshi tushuniladigan janr”4 deb tushuntiriladi. Shuningdek, “Gushi” – “afsonalar, rivoyat va ertaklar, hikoyat va naqllar, gohida ishqiy yoki pandnoma mavzuidagi ajoyib asarlardir.”5 kabi talqinlar ham bor. Hozirda “gushi” ertak janrini anglatadi. Qadimgi mavzudagi afsonaviy hikoyalar“shenxua”( 神 话 -Shénhuà) afsona janri talablariga yaqin keladi, shu sababli uni afsona deb, belgilashni ma’qul ko’rdik. Qadimgi afsonalar kishilik jamiyatining kollektiv ijod mahsuli sifatida shakllandi. Bu ijod ming yillar davomida ajdoddan – avlodga o’tib rivojlanib bordi. Faqatgina yozuv paydo bo’lganidan keyingina ularni yozib olish imkoni tug’ildi. Qadimgi xitoy afsona va ertaklari mundarijasi boyligi va turfa xilligi bilan ajralib turadi. Ularning ichida dunyo va insonning paydo bo’lishi haqidagi « Pangu osmon va yerni yaratdi», «Nuyva odamni yaratdi», «Nuyva osmon bo’ylab uchadi»; « To’qqiz quyoshni urib tushirgan mergan Yi», «Cho’pon yigit va chevar qiz”; o’zini 3 Qo’llanmada ierogliflarning mumtoz (an’anaviy) shakllari emas, balki isloh qilingan, yangilangan namunalari va ulardan keyin pinin (lotin yozuvidagi shakli) keltirildi. 4 Цихай. - Шанхай, 1995. – 165-б. 5 Черкасова М. Предисловие // Сказки народов Китая. - М., 1961. - С. 4. 8 fido qilib qahramonlik ko’rsatish haqidagi «Dorini o’zida sinab ko’rgan tabib», «Suv ofatini yenggan Gun va Yuy» kabi afsonalar bor. Qadimgi xitoy afsonalarining o’ziga xos xususiyatlaridan biri ulardagi mifologik personajlarning tarixiylashtirilishidir. O’z nazariyalariga mos ravishda afsonalarni talqin qilishga harakat qilgan Konfutsiy izdoshlari ruhlarni odamlarga aylantirishga, afsona va asotirlar uchun ratsional talqinlar topish uchun ko’p ter to’kishdi. Bu holat konfutsiylikning idrokka asoslangan dunyoqarashi ta’sirida ro’y berib, ayrim afsonaviy obrazlar qadimiyatning real shaxslari sifatida talqin qilindi. Shunday qilib afsonalar an’anaviy tarixning ajralmas qismiga aylandi.Masalan, mifologik talqinda sariq imperator Xuandining to’rt yuzi bo’lgan, Konfutsiyning mohirona talqini natijasida Xuandi to’rt amaldorni yerning to’rt tomonini idora qilish uchun yuborgan. Xitoy mifologiyasida eng ko’p ma’lumotlar afsonaviy Yuyga nisbatan berilgan, milodga yaqin va milodiy dastlabki asrlarda yaratilgan «Shanxay szin” ( 山海经, Shānhǎi Jīng) ya’ni “Tog’lar va dengizlar kitobi” va taxminan mil.av. 340—278 yillarda yashagan Suy Yuan she’riyati orqali bizga etib kelgan. “Shanxay szin” – Xitoyning real va mifologik geografiyasi, qo’shni yerlar va u yerda yashovchi mavjudotlar tasviriga bag’ishlangan qadimgi xitoy asaridir. Xitoy mifologiyasining eng qadimgi qismlari mil.av VIII-VII asrlarda yaratilgan “Gushi” (故事 – Gùshì) ertakni, “shenxua”(神话 – Shénhuà) afsona(mif)ni anglatadi. “Shuszin” (书经, tarix kitobi) va“Iszin” (易经, evrilishlar kitobi), mil.av. IV-III asrlarda yaratilgan “Chjuan-szi” ( 庄子, Zhuāngzǐ , ustoz Chjuan (kitobi)) , “Le-szi”, ( 列子, Lièzĭ,ustoz Li (kitobi)) mil.av. II asrda yaratilgan “Xuaynan-szi” (淮南子, Huáinán zǐ, Xuaynanlik ustoz(kitobi)), Van Chunning mil.av. I asrda yaratilgan “Tanqidiy talqinlar” asarlarida keltirilgan parchalar asosida qayta tiklangan. Xitoy afsonalari mazmunan bir qancha turlarga bo’linadi. Dunyo va insonning vujudga kelishi haqidagi afsonalar Bunday afsonalarda olamning yaralishi, insonning va jamiyatning vujudga kelishi g’aroyib va mo‘jizali tarzda aks etadi. Qadimgi xitoy afsonalari orasida xaos (dunyoning boshlanishidagi betartib holati, u ikki xun va tun ( 混 沌) ierogliflari bilan belgilanadi) haqidagi asotirlar bo’lib, ularda osmon va yer yaralmagan zamonda qorong’ulikda shaklsiz timsollar daydib yurganida ma’budlarning paydo bo’lishi haqida ma’lumotlar beriladi. Chjuanszi kitobida keltirilishicha, olam quyidgicha yaratilgan ekan: Janubiy dengiz egasi -Chaqqon Shu, Shimoliy Dengiz egasini Kutilmagan Xu, Markaz egasini – Xuntun (混沌, nùndùn–xaos) deb nomlashar ekan. Shu va Xu zerikkanlarida Xuntunni ziyorat qilishar, Xuntun esa ularni doimo xushchaqchaqlik bilan qarshi olar ekan. Bir kuni Shu va Xu qanday qilib hayotsevar o’rtoqlari Xuntunning yaxshiligiga munosib javob qaytarishni o’ylab ko’p bosh qotirishibdi. Ular “Har qanday odamning ko’rish, eshitish, yeyish uchun boshida yetti teshik mavjud: ko’z, quloq, og’iz, burun. Xuntunning boshida esa bironta ham teshik yo’q, 10 demak, uning hayoti to’liq tarzda go’zal emas. Eng yaxshisi, uning kallasida bir qancha teshikchalar ochish lozim”,- degan qarorga kelishibdi, so’ngra ular bolta va parma olib Xuntun oldiga yo’l olishibdi. Uning boshida bir kunda bir teshik, yetti kunda yetti teshik ochishibdi. Do’stlarining “mehribonligidan” boshi ilma – teshik bo’lgan bechora Xuntun ko’p o’tmay jon taslim qilibdi. Xuaynan-szi kitobidagi afsonada keltirilishicha, osmon va yer bo’lmagan qadimgi o’tmishda, dunyo shaklsiz, qorong’u tartibsizligidan iborat edi. Bu ulkan zulmatda asta – sekin ikki buyuk ma’bud vujudga kelibdi. In va Yang deb ataluvchi mazkur ma’budlar ulkan dunyoni tartibga keltira boshlabdi. Keyinchalik In va Yang ajralib, bo’shliqda sakkiz yo’nalish paydo bo’libdi. Yang osmonni, In yerni boshqara boshlabdi. Shunday qilib olam vujudga kelibdi.


XULOSA
Xitoy adabiyoti uning xalqi kabi qadimgi tarixga ega. Xitoyda eng birinchi bo’lib iyerogliflarning yaratilishi og’zaki ijod namunalarini qadimgi davrlardan yozilishiga olib keldi. Qadimgi afsonalar (miflar) bir qancha tarixiy-badiiy asarlarda, konfutsiylik va daosizm kabi falsafiy ta’limotlarda o’z ifodasini topdi. Mazkur yodgorliklar nafaqat keyingi davrlar Chin san’atiga, balki hozirgi zamon Xitoy madaniyatiga o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmadi.
Boshqa ko'plab xalqlar, epik she'rlar, g'alati, diniy qo'shiqlar, shuningdek, Xalq qo'shiqlari Xitoyda birinchi adabiy janrlar qatoriga kirdi. Ushbu asarlarning mualliflari uzoq vaqt ta'mirlash qoidalariga rioya qilmagan. Ammo VII asrga kelib, mumtoz xitoylik she'riyatda ba'zi she'riy shakllar va qofiyalarga muvofiqligini talab qiladigan mumtoz she'riyat shakllandi. Shu bilan birga, asarlar mavzusi o'zgardi, mualliflar tobora o'z his-tuyg'ulari va tajribalariga murojaat qilishdi.
Qadimgi va o'rta asrning she'riy merosi juda katta. Qulaylik uchun tadqiqotchilar Xitoy she'rlarini bir necha guruhlarga bo'lishdi:

• 
  Paneliiriki - davlat va imperatorni ulug'laydigan rasmiy she'r;
  
• 
  Konfutsiyizmning asosiy asoslari hal qilingan she'riyat. Ushbu tomirda ishlagan mualliflar ko'pincha mamlakat, urushlar va tarixdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat haqida bahslashishadi. Ko'pincha bunday she'riyat muxolifat g'oyalarini ifoda etdi;
  
• 
  Sevgi so'zlari;
  
• 
  Falsafiy va diniy mavzular uchun she'r;
  
• 
  Landshaft lyrics;
  
• 
  She'rlar - har qanday masallarni aytib berish.
  

Xitoy badiiy nasriyasida asosan Konfutsiy maktabining faylasuflari yozuvlari bilan namoyish etildi. Zamonaviy fantastika analog'i bo'lgan adabiyotlar jamiyat jamiyati vakillari orasida faxriylikdan foydalanmadi. Ularning fikricha, u eng ko'zi tortib olingan o'quvchilarning talablarini qondirishi yoki oddiy dam olishning rolini ijro etishga majbur bo'ldi. Ushbu davrda folklor afsonalar, masallar, sarguzasht hikoyalar, tarixiy hikoyalar o’z ichiga olgan.