1. QuruQlik suvlari hosil bo‘lishining

1. Tinch­-Hind okeanlari yo’nalishida;
2. Atlantika­-Shimoliy Muz okeanlari yo’nalishida.
Jahon suvayirg’ich chizig’idan tashqari nisbatan kichik o’lchamlardagi quyidagi suvayirg’ichlar mavjud:
-ichki suvayirg’ichlar-materiklarga yoqqan yog’inlardan hosil bo’lgan suvni okeanga tutash (chekka hudud) va berk (ichki oqimli) havzalar bo’yicha taqsimlaydi;
-okean va dengiz suvayirg’ichlari-suvni okeanlar va dengizlar havzalari bo’yicha taqsimlaydi;
-daryo suvayirg’ichlari-daryolar suv to’playdigan havzalarni bir­biridan ajralib turishini ta’minlaydi.
Daryolar er usti va er osti suvlari hisobiga to’yinadi. Shunga mos ravishda er osti va er usti suvayirg’ichlari bir-biridan farqlanadi.
Yer sirtining daryo sistemasi joylashgan va suvayirg’ich chiziqlari bilan chegaralangan qismi daryo havzasini tashkil etadi. Daryo sistemasi suv yig’adigan maydon suv to’plash maydoni deyiladi.
Bir daryo ikkinchisidan uzunligi, irmoqlari soni, ularning Yer sirtida joylashishi, shakli, o’lchamlari va boshqa ko’pgina belgilari bilan farqlanadi. Mazkur farqlarni daryo sistemasining morfologik va morfometrik, yahni shakl va o’lcham ko’rsatkichlarini solishtirish orqali aniqlash mumkin. Daryo sistemasining asosiy shakl va o’lcham ko’rsatkichlari quyidagilardan iborat:
- bosh daryo va uning uzunligi;
- irmoqlar va ularning uzunliklari;
- daryoning egriligi;
- daryo tarmoqlarining zichligi;
- daryo yoki daryo ma’lum qismining nishabligi.
Bosh daryoning uzunligi (L) uning boshlanishidan qu­yilish joyigacha bo’lgan masofa bilan aniqlanadi. Bosh daryoning uzunligini kartadan aniqlashda tsirkul­o’lchagich yoki kurvimetrdan foydalanish mumkin. Buning uchun tsir­kul­o’lchagich yordamida kartadan aniqlangan uzunlik, tuzatma koeffitsientni ehtiborga olgan holda, karta masshtabiga ko’paytiriladi. Hisoblash aniqligi karta masshtabiga bog’liq bo’lgani uchun yirik masshtabli kartalardan foydalanish tavsiya etiladi.
Bosh daryoni kartadan daryo sistemasining gidrografik sxemasiga qarab yoki geomorfologik tahlil etish yo’li bilan aniqlash mumkin.
Irmoqlar uzunliklari ham bosh daryo uzunligi kabi aniqlanadi. Lekin bunda dastlab irmoqlarning tar­tiblarini belgilab olish zarur.
Daryoning egriligi egrilik koeffitsienti bilan ifodalanadi. Egrilik koeffitsienti deb, daryoning bosh­lanish va quyilish nuqtalarini tutashtiruvchi to’g’ri chiziq uzunligining daryoning haqiqiy uzunligiga bo’lgan nisbatiga aytiladi, yahni

bu erda ­daryoning boshlanish (A) va quyilish (V) nuq­talarini tutashtiruvchi to’g’ri chiziqning uzunligi, L­daryo­ning uzunligi. Egrilik koeffitsienti doim birdan kichik, yahni K_e < 1,0 bo’lib, o’lcham birligiga ega emas.
Daryo tarmoqlarining zichligini ifodalash uchun daryo tarmoqlarining zichlik koeffitsientidan foydalanamiz. Daryo tarmoqlarining zichlik koeffitsienti deb, bosh daryo va uning irmoqlari bilan birgalikdagi uzunliklari yi­g’indisining shu daryo sistemasi joylashgan havza maydoniga bo’lgan nisbatiga aytiladi, yahni
K_a = ,
ifodada L­bosh daryo uzunligi, S ­irmoqlar uzunliklari­ning yig’indisi, F-daryo havzasining maydoni. Mazkur koeffitsient km/km² o’lcham birligida ifodalanadi.
Daryoning nishabligi uning turli qismlarida turlicha qiymatlarga ega bo’ladi. Masalan, o’zbekiston daryolari tog’li hududlarda katta nishablikka ega bo’lsa, tekislikka chiqqach ularning nishabligi keskin kamayadi. Nishablikni daryoning umumiy uzunligi yoki uning ma’lum bir qismi uchun aniqlash mumkin. Daryo nishabligi deb, uning o’rganilayotgan qismidagi balandliklar farqini shu qism uzunligiga bo’lgan nisbatiga aytiladi:
,
bu erda: bo’lib, daryoning o’rganilayotgan qismidagi balandliklar farqi, km da; L-daryoning uzunligi, km da.
Daryo havzalari bir­biridan shakli, o’lchamlari va boshqa belgilari bilan farq qiladi. Ana shu shakl va o’l­chamlarni quyidagilar orqali ifodalash mumkin:
- daryo havzasining maydoni;
- daryo havzasining uzunligi;
- daryo havzasining kengligi;
- daryo havzasining cho’zilganligi;
- daryo havzasining simmetriklik darajasi;
- daryo havzasining o’rtacha balandligi;
- daryo havzasining o’rtacha nishabligi.