1. QuruQlik suvlari hosil bo‘lishining

Ishni bajarish tartibi
Quyida hisoblashlarni Ugom daryosi suv va oqiziqlar sarflarining 8.1-jadvalda keltirilgan o’rtacha qiymatlari misolida bajaramiz. Hisoblashlarda ishning nazariy asoslarida keltirilgan ifodalardan foydalanamiz.
1. Daryo suvining o’rtacha loyqaligini hisoblash.
Bu ishni amalga oshirish uchun yuqorida keltirilgan ifodadan foydalanamiz:

8.1-jadval
O’rta Osiyo daryolarida kuzatilgan suv va oqiziqlar sarflarining ekstremal qiymatlari

Tr	Daryo kuzatishjoyi	km	Suv sarflari, m^3/s				Oqiziqlar sarfi, kg/s
			max	min	o’rt.	max		min	o’rt.
1	Amudaryo-Karki sh.	309000	2930	1020	1900	15000		1700	6500
2	/unt -Xorug’ sh.	13700	141	72	103	43		0,30	17
3	Langar-quyilishi	335	5,7	2,1	3,4	2,7		0,3	0,7
4	Vanch-Vanch q.	1920	21,7	9,6	12,5	130		40	72
5	YOzg’ulom-Motravn q.	1940	48,6	25,6	36,2	110		6,7	33
6	Qizilsuv-Somanchi q.	6200	146	54,4	78,3	1800		86	510
7	Yaxsuv-Qurbostanak q.	1440	79,5	17,1	34,4	700		37	190
8	Vaxsh-Garm sh.	20000	456	253	329	2500		550	1400
9	Vaxsh-Sariguzar q.	31400	825	507	626	2830		510	1000
10	Muksuv-Dovsear q.	6550	145	74,1	101	860		170	410
11	Surxsuv-Shakob q.	264	17,3	6,6	10,9	12		1,6	6,4
12	Norak-Dagana q.	80,8	2,0	0,3	0,8	69		3,0	13
13	Kofirnihon-CHinor q.	3040	173	68,4	101	130		9,9	35
14	Sardaymiyona-Romit q.	1190	58,5	30,5	42,3	36		1,5	12
15	Kofirnihon-Tortki q	9780	259	107	163	830		31	250
16	Varzob-Dagana q.	1270	73,1	31,5	45,9	59		3,7	16
17	Xonaqoh-Alibegi q.	362	17,7	6,8	10,6	23		0,2	4,6
18	Qoratog’-Qoratog’ q.	684	33,6	15	22,3	28		0,2	4,8
19	Surxondaryo-Sho’rchi q.	8700	107	43,4	68,7	360		33	150
20	Qashqadaryo-Varganzi q	511	14,1	2,6	5,3	39		0,3	2,9
21	Zarafshon-Dupuli k.	10200	201	112	152	260		33	130
22	Sirdaryo-Kal q.	90000	770	234	491	1600		130	680
23	Norin-Norin sh.	10500	114	61,7	88,4	120		4,6	45
24	Qoradaryo-Kampirr. q.	12400	207	65	121	760		23	240
25	So’x-Sarikanda q.	2480	58,9	28,6	41,9	86		18	48
26	CHirchiq-Xojikent q.	10900	359	132	227	710		11	100
27	Ugom-Xojikent	869	43,5	12,0	21,7	64,0		1,0	9,7
28	Piskom-Mullala q.	2540	137	55,9	81,4	99		3,9	15
29	CHotqol-Xudoydodsoy q	6580	229	63,6	106	270		4,3	35
30	Ohangaron-Yertosh q.	1110	30,2	9,1	19,2	7,3		0,3	1,6

Izoh: amaliy mashg’ulotning variantlari jadval ma’lumotlari asosida tuziladi.


2. Loyqa oqiziqlar oqimining o’rtacha qiymatini hisoblash.
Ishning vazifasida ko’rsatilganidek, loyqa oqiziqlar oqimini og’irlik va hajm o’lchov birliklarida aniqlaymiz:
a) loyqa oqiziqlar oqimini og’irlik o’lchov birligida ifodalash:

b) loyqa oqiziqlar oqimini hajm o’lchov birligida ifodalash:
,
bu erda -loyqa oqiziqlarning solishtirma og’irligi bo’lib, uning qiymatini 1,5 ga teng deb qabul qildik.
3. Yuvilish modulini hisoblash:



4. Yuvilish qalinligini hisoblash:



5. Erozion metrni hisoblash:

Demak, Ugom daryosi havzasi, unda hosil bo’ladigan loyqa oqiziqlarning o’rtacha qiymati 9,7 kg/sek ga teng bo’lganda, 4255 yil davomida 1 metrga pasayadi. Bu qiymat, tabiiyki, hisob davriga bog’liq holda o’zgaradi.
Ugom daryosi loyqa oqiziqlarining eng katta(max) va eng kichik(min) ko’rsatkichlari ham berilgan suv va oqiziqlar sarflarining 8.1-jadvalda keltirilgan ekstremal qiymatlari bo’yicha yuqoridagi tartibda aniqlanadi. Shunday hisoblashlar Amudaryo misolida ham takrorlandi. Hisoblashlar natijalarini o’zaro solishtirish uchun ularni jadvalda umumlashtirish lozim(8.2-jadval).
8.2-jadval
Hisoblashlar natijalarini solishtirish

Ko’rsatkichlar	Amudaryo			Ugom
	max	min	o’rt	max	min	o’rt
Q, m^3/sek	2930	1020	1900	43,5	12	21,7
R, kg/sek	15000	1700	6500	64	1,0	9,7
r, g/l	5,1	1,7	3,4	1,5	0,08	0,45
WR, 10^6 t	473,1	53,6	205,0	2,02	0,032	0,306
WRV, 10^6m^3	315,4	35,7	136,7	1,35	0,021	0,204
MR,t/km^2CHyil	1531	173,5	663,4	2324,5	36,8	352,1
hyu, mm/yil	1,02	0,11	0,44	1,55	0,02	0,23
he, 10^3yil	980	9090	2262	645	41322	4259

6. Hisoblashlar natijalarini tahlil qilish.
Ushbu amaliy mashg’ulotda suv eroziyasi va loyqa oqiziqlar ko’rsatkichlari ikkita daryo-Amudaryo (Karki) va Ugom (Xojikent) daryolari bo’yicha hisoblandi. o’rganilayotgan daryolar uchun suvning loyqaligini, oqiziqlar oqimini og’irlik va hajm o’lchov birliklarida hisoblandi. Barcha hisoblashlar natijalari jadvalda umumlashtirildi. So’ng jadval ma’lumotlari har ikki daryo uchun chiqarilgan natijalarni solishtirish asosida chuqur tahlil qilinadi. Ushbu natijalardan qanday ilmiy va amaliy masalalarni hal etishda foydalanish mumkinligi bayon etiladi.


Sinov savollari
1. Suv eroziyasi tasniflari qanday belgilar bo’yicha amalga oshiriladi?
2. Suv eroziyasi kuzatilish o’rniga bog’liq holda qanday guruhlarga ajratiladi?
3. Suv eroziyasini jadalligi bo’yicha tasniflashda qanday mezon ehtiborga olinadi?
4. Tabiiy yoki geologik eroziya deganda nimani tushunasiz?
5. Jadallashgan yoki antropogen eroziyani keltirib chiqaruvchi omillarni sanab bering.
6. Daryoning energiyasi qanday aniqlanadi?
7. Daryoning quvvati qanday o’lcham birligida ifoda­lanadi?
8. Daryoning solishtirma quvvati qanday aniq­lanadi?
9. Daryoning to’la quvvati qanday hisoblanadi?
10. Tabiiy sharoitda daryo suvida mavjud bo’lgan energiya nimalarga sarflanadi?
11. Daryolarning loyqa oqiziqlari nima maqsadda o’rganiladi?
12. Daryolarning loyqa oqiziqlari qanday omillar ta’sirida hosil bo’ladi?
13. Oqiziqlar oqimi moduli yoki yuvilish moduli nima?
14. Muallaq va o’zan tubi oqiziqlarining farqini ayting.
15. Daryo havzasida kechadigan suv eroziyasi jadalligi qanday baholanadi?