1. Rivojlanish psixologiyasining tavsifi, fan sifatida Rivojlanish psixologiyasining nazariy va amaliy vazifasi

Intellekt shakllanishi sifatida psixik rivojlanish J.Piaje bola intellektual rivojlanishini tadqiq qilishning asosiy yo’nalishlari

Reja:
1. J.Piajening bola intellektual rivojlanishmi tadqiq qilishi asosiy yo‘nalishlari.

2. J.Piajening intellektni operatsional konsepsiyasi
3. J.Piaje nazariyasidagi asosiy holatlarga tanqidiy yondashuv
Jan Piaje Ilmiy ijodining dastlabki bosqichlari. Jan Piale bolalarning mi- yasi rivqjlanishiga fizik olam ta'sir ko‘rsatadi, deb hisoblagan bo‘lsa, yosh davrlarini ‘‘rgangan rus psixologi Lev Vigostkiv (1895—1934) bolaning aql idroki rivqjlanishiga iilimqiy muhitning o‘rni kattaligiga urg‘u bergan. Piale bolalarni yosh olimlar deb aytgan, Vigotskiy esa ularni yosh shogirdlar degan. Bunga ko‘ra ota-onalar yoki tarbiyachilar tomonidan bolalarga biror narsa ‘‘rgatilsa yoki yangi so'zlar berilsa, ularni bolalar o'zlashtirib idrokning yuqori bosqichlariga ‘‘tishlari mumkin. Nutq va ijti- moiy muhitning muhim qismlari ‘‘rgatilishi, aql-idrokka poyde- vor yaratib beradi.
J.Piale tadqiqotlari bqlamng tafakkuri va nutqi hamda uning mantiqi va dunyoqarashi haqidagi ta’ljmqtim rivqjlamshjda butun davrni tashkil qilgan. Ular tarixiy ahamiyatga egaligi xususida
L.S.Vigotskiy 1.^111^111^ ilk ishlaridayoq yozgan edi. Eng muhi- mi shzndln iboratki, J.Piaje bola kattalarga nisbatan «esi pastli- gi» va kattalar inte11rkti bilan taqqoslaganda bolaning tafakkuri miqdoriy ka—chlikka egaligi yondashuvidan voz kechib, bolalar t1fakkurini sifat jihatdan o‘ziga xosligini tadqiq qilish vazifasini birinchi bo‘lib qo'ygav . T. Simon laboratoriyasida ishlayotib yosh ^.^111^ bolalar -aktabgacha tarbiya yoshidagilar nutqiga ko‘proq ahamiyat qaratgan, uni ayniqsa test s1vollarig1 javob berishida- gi takrorlanuvchi xatolar qiziqtirgan bolalar bog‘chasi sharoitida tadqiqot o‘tkazi1ib, unda kzzatzuchi1ar erkin f1o1iyat (rasm chi- zish yasash yoki o‘yic dauonida bolalarnmg barcha aytgan fikr- lari va bajaradigan harakatlarini tizinli ravishda qayd qilib bor- g1v1ar. J.Piajr taxniviga ko‘ra, bolalar fikrlarini ikkita guruhg1 bolish —umkinligmi ko‘rsatadi. Suhb1tdoshini javob qaytarishi- ga manfaatdorligi xarakterlanadi, ^111^ vazifasi szhbatdoshga ta’sir ko‘rsatish.
1. Ijtimoiylashgav nutq darajalari kategoriy1lari axborot, tan- qid, buyruq, iltinos, taqlid, savol, javob.
2. Egotsmtrik nutq shakli bo‘yicha bu fikrlar har xil bo‘1ishi mumkin takrorlash (exolaliya) monolog jamoaviy biroq ^—^7liyli- gi szhbatdoshining vuqtayi nazari qavday1igi, uni tivglayotganli- gi bilan qiziqmay bola ayni damda vimavi o‘y1ayotgan bo‘lsa shu haqida o‘z fikrini bildiradi. Ego'tse^trik nutq vazifasi ta’sir1iroqdir «Suhbatlashishdan qoniqish» harak1tl1rvi kuzatilishi va ritmliligi
J.Piaje bolaning erkin nutqida ego'tsi^^trik vutq hissasini oilchab ko‘rib, ilk yoshda eg^'tsi^^itrik nutq korffitsirnti yuqoriligini -75%, 6—7 yoshga kelib asta-sekiv pasayishivi aviqlagan. Ta’kid1arning oddiy to‘qnashuuini emas, balki to—ovlarning o‘zaro ^^^1^11- shi va tushuvtirishga manfaatdorligi bilan kuzatiladigan vuqtayi nazarlar a1mashinzvivi o‘zida vamoyov qiluvchi bahs-muvozara faqatgiva 7—8 yoshga kelib yuzaga keladi.
J.Piaje egotsentrik nutq fvktlajidv bolalar fikjiai sifat jiUvtidvn o‘ziga xosligining muhim isbotiai ko‘kgvn. J.Piaje fikriga ko‘ra, kuzatish metodi iatellektuvl testlar bolvlar fikrini o‘ziga xos xu- susiyatlarini ocUisUgv qodik emas. Test teksUikuai aazifaai UV1 etisUning pikovajd aatijasinigina qayd etgan J.Piaje esa maktab- gvcUv tvrbiyv yosUidagi bolvlar tafakkuriaiag ichki tuzilisUiga- CUV kirib bokisUgv Uarakat qilgamni J.Piaje yangi metodni, klinik yoki suhbat metodini ishlab cUiqqan. J.Piajeaiag klinik suh- bat metodini bu bola bilan qayd qilingan me’yoriy SVVOIIVO bi- lan chegakalvaib qolmay erkin sulbvtlvsUisUidio. Eksperimeatv- tor VV bolaning muloqotini mazmuni tvbivt hodisalari tushlar, axloqiy me’yorivrgv taalluqli bo'lgan. Kundalik Uayotda bolvlak o‘zlvri ko'pincUa kvttvlvoga bekadigan svv^i^i^i^:^(dan ibojat edi. «Os- monga quyosh qayerdan kelgan, nimv ucUun quyosh qulamvy- di, u qandvy tuoibdi, nima uclun quyosU porlaydi, nima uchun shamol esvdi, shvmol qvnday qilib Uosil bo'lvdi, odvmlar qanday qilib tush ko‘rvdilao». Klinik metod bu puxta vmalgv osUiriladi- gan ma’lumotlami aniqlvsh, nutq vv vqliy riaojlanishaing yosUga bog'liq kesimidir. Tvdqiqotchi sv^^llar beoib, bolaaiag fikr-mu- lohvzvlaoini tinglaydi. Bolaning Uvr bir oldingi jvaobiga bog‘liq bo‘lgvn qo‘sUimchv savollami keyin beoadi. U bolv Uolvtini nima aniqlvsUi uaiag bilish faoliyati tuzilisUi qandayligini aniqlasU- ni nazaoda tutadi. Klinik suUbvt dvvomida bola kevksiyasiai no- to‘g‘oi talqin qilisU ayni dvmdv kerakli bo'lgan savolni topa olmvy gvngib qolisU yoki aksiacha kutilayotgvn jaaobni siagdirisU xavfi Uvr doim mvvjud bo'ladi. Klinik suhbat o'ziga xos so'rov qilish san'vtini aks ettirvdi.
J.Pivjening dvstlabki farvzi go‘dakaiag autizmdvn kattvlvr- ning vmaliy ijtimoiylvsUgva tafakkuoigv o'tishini tv’mialovcUi ta- fvkkuming oraliq sUvkli egotsentrik tafakkuoni aaiqlaaganligida edi. J.Piaje psixoanalizdan vutistik vv ijtimoiylashgan fikolao fvo- qini o'zlasUtirib olgan. Autistik fikr xohisUni, ehtiyojni qoadijisU- ga intilish bilvn bosUqakiladigaa indraiduallashtirilgaa yo'nvlma- gvn ongsizlikdio, u obrvzlarda namoyoa bo'lvdi. Ijtimoiylashgan ongli yo‘nalgan fikr iltimoiy bo‘lib, anglangan ongli maqsadlar- ga intiladi, voqelikka uyg‘unlashadi, talriba va mantiq qonunlari- ga bo‘ysunadi. Nutqda ifodalanadi, egotsentrik tafakkur — irsiy, funksional tuzilmaviy nuqtayi nazarlardan rivojlanishidagi oraliq shakldir. Bolalar tafakkurining asosiy o‘ziga xos xususiyati sifa- tida egotsentrizm olam haqida faqatgina o‘zining bevosita fikri- da turadi va boshqalarnikini hisobga olmaydi. J.Piale tomonidan egotsentrizm bilishning anglanmagan tizimli illyuziyasining bir turi bolaning yashirin aqliy yondashuvi sifatida ko‘rib chiqilgan. Shu bilan birga egotsentrik tafakkur — tashqi olam ta’sirining murakkab belgisi, bu o‘z manbalarida faol bilish yondashuvi, aql- ning boshlang‘ich bilish markazidir. J.Piale egotsentrizmni bola- lar tafakkurining barcha boshqa o'ziga xos xususiyatlarining aso- si, ildizi sifatida talqin qiladi, egotsentrizmni bevosita kuzatuvda aniqlab bo‘lmaydi, u boshqa fenomenlar orqali namoyon bo‘ladi. Ularning orasida bolalar tafakkurining xususiyatlari mavlud: rea- lizm, animizm, artifikalizm va realizm.
Realizm. Rivojll^inishning ma’lum bir bosqichida bolalar pred- metlarni qanday bevosita idrok qilsalar, ana shunday talqin qiladilar. (Masalan, sayr davomida oy bolani kuzatib boradi), rea- lizm intellektual bo‘ladi — shamol daraxt shoxlarini silaydi, pred- metning nomi predmetni o‘zi kabi shu qadar aniq bo‘ladiki, pred- met ko‘rinishi ochiq-oydin va bola buyum haqida nimani bilsa barchasini qamrab oladi. Axloqiy realizm bola xatti-harakatlarida ichki maqsadni inobatga olmay u haqida faqat pirovard natila- ga qarab fikr yuritishida namoyon bo‘ladi. Masalan, kim ko‘proq piyola sindirgan bo‘lsa ana shu ko‘proq aybdor bo‘ladi, ya’ni bit- tasi yordam berishni xohlab, tasodifan idishni qo‘lidan tushirib yuborgan bo‘lsa ikkinchisi, g‘azablanib atayin idishlarni sindir- gani hisobga olinmaydi.
Animizm umumiy ruhlantirish, ong va hayot, his-tuyg‘ular bilan buyumlarni taqsimlashni birinchi navbatda mustaqil ha- rakatlanuvchilarni, masalan, bulut, daryo, oy, avtomobil, ulov o‘zida namoyon qiladi.
Artifikalizn tabiat hodisalarini inson faoliyati bilan taqqoslab Barcha mavj^dlik inson zchzv yoki uning irodasi- ga ko‘ra inson tomonidan yaratilgan sifatida talqin etiladi, quyosh bizga yorug‘ bo'lishi uchun, ko‘l kemalar suzishi zchun. J.Pia- je tomonidan bolalar —antiqiving o'ziga xos xzszsiyatlari ajratil- gan ro‘yxat orasida sinkretizm bolalar tlsauvurining subyektiuli- gi ua dolzarb umu-iyligi, barcha bilan barchani bog‘lash fikri, tendensiyasi bir-biriga yaqin sifatida tafsilot, sabab ua oqibatlami idrok qilish;