1. Rivojlanish psixologiyasining tavsifi, fan sifatida Rivojlanish psixologiyasining nazariy va amaliy vazifasi

O‘SMIRLIK DAVRI PSIXOLOGIYASI
Reja:

1. 
   O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari
   
2. 
   O’smirlik davrida biologik rivojlanish
   
3. 
   Akselaratsiya nazariyasi
   
4. 
   O’smirlik davrida shaxsning shakllanishi
   
5. 
   O’smirlik davrida bilish jarayonlarini rivojlanishi
   

6 .Shaxs rivojlanisli va d‘spirin1ik davriga d‘t1rhdagi inqiroz.
Mavzu o‘quv maqsadi:
Tarbiyaviy: 0‘rmir1iO davrida d‘z-d‘ziga balo ^^^1 tizimi- ning rivdjlalirh xurur1yat1ari, ularning ong va dunbdlaearhining shakllanislini tushuntirisl orqali talabalarni d‘z-d‘zili anglash- ga, tahlil qilishga, tarbiyalashga d‘egat1sh.
Rivojlantiruvchi: Talabalarning d‘smiel1O ydsldagi ^^1^^111^ ^^1 va pr1xd1dg1k xususiy^'^jla^ini indnatga olgan holda ular bi- lan ishlash, muammoli vaziyatlaeli ^^^11^1 Od‘nikma-ma1aka1a- rini rivojlantirirh.
Tayanch tushunchalar: d‘smir, ^^1^0^11 fadliyat, mu1dqdt, psi- xd1dgiO yangiliO, d‘z-d‘ziga baho byrish, jinsiy ^^111^1 jarabdn1, d‘spie1nliO davriga d‘t1rhdag1 inqiroz.
16.1. O‘smirlik yoshida rivojlanishning ijtimoiy shart-sharoitlari
0‘smir11O 10—11 ydrh1ardal 14—15 ydrh1argacha bolgan davrni tashOIl etadi. Hozirgi d‘smir1ar d‘tmirhddsh1ae1ga nis- batan jismdnib, aqliy va riydsiy jihatdan ^^^^1^1^ ustunliOka ega. Ularda jinrib ^^1111^1, ijtimdiy1arhuv jaraedr1. psixik d‘r1sh d1dinrdl namdydn bd‘1mdlda. Aksaribat d‘quvchi1arda o‘smir- lik ^^11^^ d‘tish, ardsan, 5-sinflardan ndsl1anadi. «Endi d‘sm1r bola emas, biroq Oatta ham emas» ayni shu ta’r1f d‘smir1ik davri- ning muhim xaraOterinI ni1diead1. 0‘smirliO — nd1a1iOdan Oatta- lIOOa d‘tish davri bo^jl^^b, f1z1d1dg1k va prixd1dgik jihatdan o‘ziga xos xurusiyat1aei bilan xaeaOtye1aladi. Bu bdrlichda bd1a1arning j1rmdnib va psIxiO taraqqiyoti juda tyz1ashadi, habdtdagi turli nar- silarga q1/1q1th1, yangilikka intilishi ortadi, xrrakteri shakllana- di, ma’navio duny‘t1 boyiodi, /iddiyatlar avj oladi. 0‘smirlik ba- 1o‘‘at‘a yetish davri bolib, yangi hislar, se/gilar va jinsiy hayotaa tialluqli chigal masalalarning paydo a‘‘lish1 bilan ham xarak- terlanadi. Bu ooshda o‘smir rivojida keskin o'zgarishlar ro‘y bera boshlaydi. Bu o‘/gar1sh1ar fi/iologik hamda psixologik o'/garisl- lirdir. Bo‘y‘a o‘sish bir tekis bormaydi: qiz-bolalar 5—7 sm o'ssa- lar, o‘‘‘11 bolalar 5—10 sm ‘‘tad11ar. Bo‘yiga qarab o‘sisl paytim‘n ilk suyaklarning u/unlashishi va umurtqa q1sm1n1na ‘attaaath1sh1 hisobiga ro‘y aerad1.
Og‘1/ a‘‘sh11g‘1 va halqumdagi o‘zgarish1ir oqlaat1da tovusl tembri ham o‘zgaradi. Bu o‘g‘11 bolalarda qiz a‘1a1arga n1saatan ko‘proq darajada sodir boladi. O‘g‘11 a‘1a1arn1ng tovushi vaz- minroq bolib qoladi, a‘‘rillayai.
Garchi bu davrda mushaklar te/ sur’at bilan o‘ssa ham, mustahkamlashsa ham, lekin barlalr oyoq va qo‘1 suyaklarining ‘‘sish sur’ati orqada qoladi. O‘smirlarda bu xrsut1oat u1arn1na aes‘‘naqay xatti-harakatlarida, yurish-turisllaridagi q‘‘po111kka, katta-katta odim tasl1ash1ar1‘a sabab aollad1.
F1/1o1oa1‘ ‘‘/garish jinsiy yetilishning aosh1an1sh1 va bu bilan a‘g‘11q ravishda tanadagi barcha a’/o1arn1na mukammal rivoj- lanishi va o‘sish1, hujayra va organi/m tu/11ma1arin1n‘ qaotadan tha‘11ana boshlashida namooon bo‘lad1. Organi/mdagi o‘/ga- rishlar aev‘tita ‘‘smir endokrin t1stemasin1ng o‘z‘ar1th1ar1 bilan aog‘11qd1r. Bu davrda ichki se‘rett1oa ae/1ar1dan biri gipofiz be/1- ning fUnkt1yas1 faollashadi. Uning faoliyati organizm t‘‘q1ma1ari- ning o‘sish1 va muhim ichki sekretsiya be/1ar1n1na (qalqonsimon be/, buyrak usti be/1 va jinsiy bezlar) ishla^^ini ‘uclaytiradi. Natyada bo‘y ‘‘s1th1 tezlashadi, jinsio aa1‘g‘atga yei1th (jinsiy or- aan1arn1n‘ rivojlanishi, ikkilimchi jinsiy 60X111111^ paydo bo‘11- shi) ama1‘a oshadi. Ko‘‘rak qafasi ham gavdaning bo‘y ‘‘sishiga nisaatan sekin rivojlanadi. Buning natijasida ayrim o‘tm1r1arn1ng oelkasi, ko‘‘ragi tor boi^ib qoladi, bu esa o‘z navbatida ‘islo- rod yet1thmas11g1ga, nafas qisishiga olib ‘eladi. Kislorod yei1th- 1as1igi ii1ijasida ruhiy fao1iya1ga putur yetadi. Bu davrda yura1 1ongayi^^i bilan qon 1‘1ir1ari ham yo‘g‘ol1asaadi. Qon aylaiish sistemasinliig qayta qurilishi, aogotativ lerv sistemasidagi barqa- ro'1i1 qon aylanishim buzadi va ‘‘«11'^— ba’zi qon bosimining ortishi ro‘y boradi.
Bu davrda ayniqsa jinsiy bezlar fao1i’ati 1ucaayadi. O‘smirda '‘‘n beradigai 'iologik-jismoniy ‘‘zgarlsh ia1ijisidb uning psixi1 dunyosida tub burilish nuqtasi vujudga 1a1adi. O‘smir1ik yoshida ularning xu1q-a1aoriga xos bo‘lgan alohida xususiyatlarni jinsiy yotilishning '‘811—1X811 bilan izohlab b‘ilmaydi. Jinsiy (0111X81 o‘smir xu1q-a1voriga asosiy bio‘ogi1 omil sifatida ta’sir 1o‘rsa1ib, bu 1a’sir bevosita 01as, ba11i ko‘pr‘4 bi1vosi1adir.
O‘smir‘a' ‘‘zla'iii ka1ta1a'do1 tu1isava aaraka1 qiladilar. Ular ‘‘zla'ining layoqat, qobiliyat va imkoninatlariii 1b’1um dir—jada ‘‘rtoqlari va o‘qituacai1ariga 1o‘rsatishga 111111—^11—.'. Bu holatni oddiy kuzatish yo‘1i bilan ham osongina 1o‘risa 1U11in. O‘smir- lik daari «o‘1ish ^1^'^», «krizis ^1^'», «qiyin davr» kabi n‘1- larni o1‘an psixo1o‘i1 1o‘rinish1ari bilan xarakterlanadi. Chun1i, bu yosadagi ‘‘smirlarning xatti-ha'akatida muqobil, yangi sha- roitlarda o‘z ‘‘'1x11 topa ‘‘11^1111^1^11 psixi1 portlash hollari ^11 kuzatiladi. O‘z davrida L.S.Vlvots1iy bunday ao1atli «psi- xik riaojlanisadagi inqiroz» dab nomlagan. Kichi1 1a11ab davri- dan so‘ng bola alohida olingan SIIXS sifatida o‘z-o‘ziga muno- sabatini 81—1111111X81 j—rayonida asosan ik1i bosqichni '‘81X^11 1echiradi. Bu bosqichlar o‘smi'1i1 yoshini ikki xil davrga — ki- chi1 o‘smir‘i1 davri va ka11a ‘‘smirlik davrlariga 1o‘g‘ri keladi. Birinchi bosqichda o‘smir o‘zini «bola»lardan ijr—tib, andi o‘zini kat1a1ar olamiga mansubligini 1a’1id1amoqcaido1 bo‘ladi. Kat1a- lar aayo1iga kirishga qiziqish o‘s1ir1a'ning asosiy xara11eris1ika- lari hisoblanadi.
Bu ^1^' uchun kattalarning xat1i-haraka1lariga taqlid <11X81 va o‘zining 1ana shu ’arashlavan qilialariga tanaidiy baao be- ra olmaslik, uning kat1a yosali 1ishi1arga yaain '‘‘^^^SII, yordam berayotgan bir guruh tengdoshlari bilan ortiq dirajada bog‘1iq bo'lib qoli^^i va slu singari lolatlar xaeaktee11dir. IOOincli bos- qiclda o'smir endi d‘zir1rg ^^1 bola emasligiga shubla qilmay- di va ^^11^111 aniq anglay bdsl1aydi, o‘z shax^^ni u1ug‘1ab, o‘ziga xos larakatlar qila bdsh1aydi. 0‘rm1rlaeni o‘z rhaxs1ari haqidagi fiOrlar Oo'proq qiziqtiradi, ular d‘z1aeini ^11^^, maqsadli eivoj- lantii-ishga, taebiya1aslga harakat qiladilar
O‘rmie11k davrida iclOi ^011110111^ d‘sirl1da, d‘z-d‘zini anglasl layoqatlarida, mustaqil xatti-haraOatlarida katta sifat d‘zgaeirh1ari yuz beradi. Bunday ^‘zgarishlarning yuzaga 0^11^11- da irodaning ham ahamiyati Oatta. Iroda ^11^ psixik funOriba si- fatida d‘smielirg erOin laraOat qilish quroli, shuningdeO, shax- si eivojinilg magirtea1 clizig‘1 ^^^1^ hisdb1anadi. Bu davrga kelib uning harakatlari o‘zi bilan d‘etdl ^^^1 bir guruh tengddsh- lariga bog‘11q bd‘lmay qoladi. 0‘etdq1aei d‘smiega o‘zi td‘g‘eirida- gi ndtd‘g‘ri tasavvurlardan qaytib, jiddiy ^^1^^ Od‘eishga uni maj- bur qi1mdqchi nd^^gan1ar1da ham u bemalol rad javdbini berishi va o‘z fiOrida qat’iy turib 11^^^^ qilisli mumOir. Bu davrda o‘zga Oirli1arning iclOi dunydsiga detilcla qiziqish bilan laearl va o‘z xatti-larakatlarini o‘zi tahlil 111^1, d‘z-d‘z1ni tarbiyala^^ning ele- mentlarini yuzaga Oelishi mana shu ikOinchi ndrqichdagi d‘rm1e- lar xos xusur1ballaedie. 0‘smirliO davriga Od‘pincha so‘zga
Oirmaslik, d‘jar1iO, tajangliO, o‘z kamchiliklarini tan olmasliO, urushldl1ik Oabi ^1^^ xususiyatlar xdrd1e. 0‘smirlar laydtda, eOranda va Oitdb1arda Oattalarning ^^^11111^111 va ^01111^111, ularning katta va qiziqarli 1rh1arini, dadil harakatlarini, qahra- mdn1iO1arin1, atrofdagilar draridagi obr^'larini Od‘radi1ae hamda havas qiladilar. 0‘smirda katta ^(«111 odam ^^01 hech
boilmagarda Oatta ^^111 odam bo'lib kd‘rinirhga qiziqish, intilish pabdd bo'^^adi va bu xdlishni amalga drh1rish unga dSdndeO bolib Oo^rinadi. 0‘rm1rlaening ehtibdjlar1 va 1mOdliyat1arining d‘zaed mos kylmas1igi d‘rmir1ar bilan dta-dna1ari, d‘qituvcl11ari va bosh- qa murabb1b1ar1 d‘rtarida qarama-qarshilikni 0^111^^ cliqaradi.
0‘smir ^^1111^ juda ko‘p istaklari, «xohlayman»larini amal- ga dshirirhga intiladi: katta ^^111 odamlar ega bolgan ham- ma narta1ardan foydalanishga, erkin, mustaqil va o/od ^‘‘lish- ga intiladi. Tevarak-itrofdigi odamlarga n‘/ining ahamiyataa ega ekanini k‘‘rtatith uchun u ‘uchli, qo‘rqmas va epchil bo^^i^s^l^ga intiladi. Tarbiyachilar ham o‘z tarbioalanuvchilari xuddi shundao bo‘lish1arini istaydilar, immo ular ana shu fa/ilatlarnina faqat «kera‘1iai» uchun shunday b‘‘lithmi istaydilar. Ana thunday «xohlayman» va «‘erak» o‘rtas1dag1 qarama-qarsliliklar ba’zan oilada, ma‘taada keskin /iddiyatli vazioatlarni 0^/1^. keltira- di. Tarbioalangan odamda «xoh1ayman» faqat «kera‘»ni baja- rish ‘rqaligina amalga othiri1adi. Agar ‘‘smir bola tuthunishga ‘‘rgati1ma‘an bo‘lsa va «kerak» b‘‘laan narsani bajarishaa odat- lanmagan bolsa, u o‘zaosh1mchaligini namoyon qilish orqa- li tarbiyachi1lrmna ta1aallriga qarshilik qiladi hamda o‘/ining shaxtiy asoslanilmigan xohishlari atosida ish tutadi. 0‘smirning 01^1 huquqlarga da’v‘ti, avvalo, kattilar bilan o‘/aro muno- sabatlarning butun muhitiga oid bo‘lad1. 0‘tm1r avvil bajonidil bajaradigan ta1aalaraa endi qarth111k ko‘rsata botl1ayd1: uning mustaq1111a1ni cheklashganda, vat1y11k qilishganda, yo‘na1t1r1sh- ganda, na/orat q111thganda, quloq tolisln1 ta1aa qilishganda, ja- /olashganda, uning qiziqishlari, munosibatlari va fikrlari al1an h1sob1ath1shmaganda u juda xafa boladi va noro/ilik al1d1rad1. 0‘tm1rda o‘z qadrini b111th h1tt1 paodo boladi va u o‘/ini kam- sitish, muttaq1111‘ huquqidan mahrum qilish mumkin ao|lmaaan inson, deb ^111^1. Bolalikdagi kattalar al1an bolgan mun‘saaat haqidagi fikrlari ‘‘/garadi va uning o‘z ‘1^111^1 darajasi haqidagi tasavvurlari bilan mos kelmay qoladi. U kattalar huquqini chek- laydi, ‘‘/inikini esa ‘engaotiradi. Kattalarning o‘z shaxsi va 1n- soniolik qadrini hurmat qilishlarini xohlaydi, 1thonch va musta- qillik namoyon etishga da’vo qiladi, ya’ni ‘attalar al1an ma’1um teng huquqlilikka va ularning shu nartan1 tan o11sh1ar1aa eri- shishga harakat qiladi.
0‘smirlik davriga ‘imningdir xatti-harakatmi imitatsiya qilish aosalr. Ko‘pincha ular ‘‘zlariga tanish va ooqadigan ‘attalarning xatti-harakatlariga imitatsioa, taqlid q11aal1ar.
O‘smi'1a' bu ^1^'^— chekish hamda spirtli 101X111111'^— qiziqib qo1isalari ^-1 mumkin. O‘smir katta odb1, shuiiigd01, che- kuvchi, ichuvchi smvari (—11^1 rollarda o‘zini loau1ay IIS 4111^1. Psixik riaoji 1X1-11^11 bolalarga yaqin, lekin 0htiyojlari jiha1idan kattala'ga (aqin bo‘lgan o‘smirda juda 1o‘p i‘4u1a’ va tashvishva 1usauvcai holatlar bo‘ladi va ular ‘‘811'^— 1'izisii yuzaga 10lti- rib chiqa'adi. Bu 1rizis o‘smirninv 1a’ibvi( ‘‘sishi, shuiingde1, psixikasidagi o‘zvarisalar bilai III '‘‘114^1'. Bu davrda bola- rirg ijti1‘iy maaaoi ‘‘zga'adi, o‘ziiin‘ ya4ii1ari, do‘st1rri, IOIV- doshlari bilan yangi muiosabatlar yuzaga 1o‘rdi. La1in arg 1atta o‘zvarish uning icaki dulyosiaa (UZIVI 101—^1. Ko‘pgina o‘s1ir- larda o‘zidai qoniqmaslik ao1ati kuzatiladi. 81^1X1^^01, o‘zi ha- 4idagi 1rvjud fi1r1arining bugun uida sodi' b‘i^^n‘1gii ‘‘zgr- risalarga to‘g‘ri 1ollayotgan1ivi o‘s1irning asabiylashishiga olib keladi. Bu esa o‘smirda o‘zi ha4idr salbiy fi1r va 4‘‘r4uvni yuza- ga ko1tirisai mum1in. Ba’zi o‘s1ir1arni ni1a uchun atrofdagilb', 1atta1ar, shuningde1, otb-onasigb qarsai caiqayotval1igili anglay olmanotganligi tasavisaga soladi. Bu ho‘a1 ulrrni ichdan asabi’- 1asaish1ariva sabab b‘ilad1 va o‘smir‘i1 davri ii4irozi yuzaga ka- ladi. Krizis boladagi maa1ud tusalul1ik, yolg‘iz1i11a intilish, passiali1 yo1i aksi, ojarlik, qa’sar1i1, agressivlik, aa’otga salbiy munosabatlarning 1001X811^1 namoyon b‘iladi. Bundb’ pantlarda u o‘z1 sinvari 1atta fizio1ogi1, psixologik o‘zvarish1ar 1ocaayo1val o‘r1og‘i bilan muloqot 4i1ishga kbtta eh1i’oj sazadi. Do‘sti o‘smi'- ga ijobiy ta’sir 4i1adimi yo1i uii yo‘1dai urib, (omon ta’sir qiladi- mi — bu narsa UIXIV ax1‘4iy qi’ofasi bilan bogliq.
O‘rtoq1ariniig ta’siri ostida o‘smi' o‘ziiing eh1iyoj1ari va is- 1ak1arini qondirisai mu1kin. Agarda bundai qaloat1anisa ui- gn 1atta ma1nun1i1 bav‘ish1asb, bunda’ hn11arda uiing ba’zi bir harakat yoki 4ih4larga lisbatan bo‘lgan 1asodifiy 4izi4ish- lnri dastavaa1 isa1ino4qa, undai 1ayii ohtiros yoki odatga aylani- shi mumkii. Aia shunda’ yo‘1 bilan o‘quvcai1arda, masalai, ma1ema1ikaga, fizi1a yo1i xi1i’bga, duradgorlik, slesa'lik (oki 411^1(^1' bosa4a bir ishla'ga nisbntai ishti’oq yuzaga koladi, ammo ^‘quvchilar xuddi slunday yo‘1 bilan yd1g‘dnchi11kka, be- ^^^11100^ va ^^11^ axloqsiz xattI-haraOatlarga ham o'rganib qo- 11rh1ae1 mumkin.
0irmir11O davridagi barcla ndmunds1b larakatlar bir on- da d‘tib Oetadigar xdhishlaerirg
ILK O‘SPIRINLIK YOSHINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
Reja:

1. 
   Ilk o’spirinlik davrining psixologik xususiyatlari
   
2. 
   Ilk o’spirinlik davrida shaxsni shakllanishi
   
3. 
   Ilk o’spirinlik davrida shaxsni shakllanishi
   
4. 
   Ilk o’spirinlik davrida bilish jarayonlari
   
5. 
   Ilk o’spirinlik davrida aqliy faoliyatlarning xususiyatlari
   

Akselyratsiya mundrabati bilan d‘spie1nliO bdshining chegara- si endi 15—16 dan 23 ydrhgacha bollmoqda. Bunda ilk d‘spieinlik 15—18 yosh, d‘spirinliO 18—23 bdrhdagi yigit va qizlarni o‘z ichi- ga oladi. Demak, d‘spirinliO ham oldin bdrhlanadi. Lekin, bu ta- raqqiyot davrining kdnOryt mazmuni nieinchi navbatda ijtimdiy sharoitlar bilan belgilanadi. Yoshlarning jamiyatda tutgan ohni, ularning mavqei, ular egallabdigan bilimlarning hajmi va bir qa- tor ndshqa dmillae ijtimdiy sharditlaega bogi^l^iqdi^.

Ilk d‘spirinliO ydrhidagi bolalar bu 15 bdshdan 17—18 gacha boi^lgan akadymiO litseb va karb-hunar kdllejlari o'quvchi- laridir. 0‘rpirinliO — bu odamning fuqaro sifatida shaOllanishi, uning ij1timdiy jihatdan betilirhi, o‘z taqdirini o‘zi hal qihrhi, ijti- moiy hayotda faol irhtirdk ytirhi davri, fuqaro va vatanparvarning ma'naviy sifaltlari tarOin topadigan davrdir. Faol ijtimdiy hayot, d‘qishning yangi xaraOtyri (murtaqil bilim dlish) yigit va qizlar- da dun^^^airas^ning shakllanishiga, ularda mustaq1lh0 va burch hissining taeOib topishiga, nihmning turli so^alarida ularning ijddib qdbihbatini avj dldieishga katta ta'sir koirsatadi.
Rus prixdldgi L.I.Bdjdvich ilk o‘spirinliO davrida shaxs mo- tivatridn sdhas1n1ng rivdjlanish1ga urg‘u beradi: d‘quvchilarning o‘z d‘enini va ichki pdzitsiyasini aniqlarhi, dunbdqaearh- ning rhakllanirhi va uning nihsh fadhbatiga, d‘z-d‘zini anglashga
va axloqiy ongga ta'siri nazarda tutiladi.
Ilk d‘rpirinlae mustaqil habdt rdharida yaqin irtiqndlga ega bo‘lar ykanlae, d‘zlarining habdt yo‘llarini belgilab olishga, bun- dan buydngi mehnat fao^i^i^l^i^i^i^^ning aniq istiqbdllarim aniqlab olishga, d‘zlarining Oylguri ixtirdslarin1 tanlashga intiladilar. Shu munosabat bilan kasa-lunarga ‘1^ qi/iqishlar tarkia i‘paai va yanadi barqarorroq bo‘1ib qoladi, yigit va qi/lar o‘z ‘elajflklari haqida jiddiyroq ‘‘ylay boshlaydilar.
Ilk o‘spirin1ik davridagi jismoniy rivojlanish uttidl to'xta- lib o'tami/, bu narta ^^01^1^1 saaaalaraa ko‘ra muhimdir. Jis- mnniy ri^^j^ianis:hnin‘ ayrim xututiyat1lri ilk o‘spirin thaxtining ayrim tifat1lri rivojlanishiga ma’1um darajida ta'sir ko‘rsatadi va uning bundan ‘eyingi hayot fag1iyati tohasidagi imkonioatlarini bir qadar be1gi1aa beradi. Birinchidan bu o‘rinda ‘1^^ tanlash na/arda iuti1adi, bu esa ma’1um darajaaa 01^1: va ^1X111111^ indi- vidual jismoniy iu/i1isli xususiyitlariga him bog‘1iqdir. Ikkinchi- dan, jint1arning o'zaro mayli ta’sir ‘o‘rtatadiki, bundi jitm‘niy rivojlanish xutusiyat1ari incha muhim rol o'ynaydi. 0‘/ining jis- moniy ‘uchini va jo/ibador1iaini, tog‘1om1igi va mu‘amma11iaini his etish 01^1: va qizlarda o‘/igi ishonch, dadillik, tetiklik, op- timi/m va xushchaqchaqlik tingari tifatlarning tarkib t‘pithigl ta’tir ‘o‘rsatadi.
ao‘yning o‘sishi ‘‘spirin qi/lirda 15—16 y‘thgacha, o‘g‘i1 bola- larda 17—18 yoslgacha davom etadi. Bu yothda muskullar kuchi te/ o‘sadi. Mata1an, 18 yotl1i a‘1a muskul kucli 12 yoshli ao1a- ga nitalian 2 aaravlr ko'p bn‘1adi. Jismoniy iaraqqiy‘t, asotan, to‘g‘ri ovqatlanisl rejimiga va jismoniy tirbiya bilan shug‘u11a- nithiaa ‘o‘p jihitdan bog'liq. Jinsiy taraqqiyot jihatdan bu yosh- ^.‘1 ‘o‘pchi1ik yigit va qi/lar pgstpuaertat (tuaa11anuvchi) davrda a‘'1aai1ar. ^^larning j'itmoniy rivojlanishi katta yosldagi odam- ning jismonio rivojlanishidan kam farq qiladi. Bo'yning va or- ganizmnin‘ n‘tekit o‘sithi va rivojlanish davri tugallanadi hamda jismoniy rivojlanishnma mtaatan birmuncha tekis davri a‘th1a- nadi. O'spirinlik o‘thida jismonio tifat1ar (bo'y, og'irlik) nisba- tan barqaror darajaga yetgan bg‘1adi. Shuningdek, muskul kuchi va ithchan1i‘ qobilioati se/ilarli darajada ortadi.
Ko‘krak qafasining hajmi ‘en‘ayadi, skelet, naochasimon suyaklar qattiqlashadi, to'qimalar va a’/o1arnina sha‘11anithi va funksional taraqqiyoti tugallanadi. Oditda bu yoshda yurak va
qon tomij1lrnilg riaojlanishid- o‘smir1arga xos bo‘1g—n 1^1011^- 111 endi ta1is1-sa-ai, qoi bosimi blrbabr1lshldi, ich1i ^01^01^1- yr baz1lri bir me’yojdl isally bosh1i’di. sistemlsininv va
xusus—i, miya riaojlamshidlgi o‘zvljish1lj ma'lum bo‘lib qoladi. Lekin, bu ‘‘/‘111^^11^ mi’i mlss-sininv ortishi hisobivl emas, ba11i miyaiing 1ch1i ahllnr-1lri thzi1isailil‘ mhk-kklb1lshhvi hisobi‘— ro‘y barldi.
Katt— y—rim ^^—^11^ a-t1lmidlgi hui—yi^ali^^iiig tuzilishi se- 1ii-ist— 1a1ta yoshalgi 11^^ miylsininv huiiyrilirig— xos bo‘l‘in xususiy—tl—rg— ega boladi. Bosh mi’i po‘stining aism1ljidl as- sotsi—tiv to‘aiml1ljligg miqdori ko‘pryidi. Ni1ijada o‘aisa va mehn—t llrlyolidl 1atta (yarim sharlar) ant1lminilg —ni1iti1-sii- tetik faoliyati mujlkklb1lsaldi. Ba’zrn bu yosadlgi o‘quachi1lr- da 10^^ ao‘zv‘l1uvchan1ivininv ortisai, 10^^ sistemasi nojml1 ish- 1-^111111^ bhzi1ishi ko‘pinch— loto^ri yash—sh rejimilinv: tulvi mlsag‘h1ot1-j, to'yib hx1-mls1ik, to1iaish, chakisa, noritsionbl ovqatlanish, zararli od-tlrr va boshab -yrim sibbbl—rning nati- l-sidl ro‘y barldi.
I11 o‘spir1i1 yoshining boshlriishida odatd— iinsiy ’e1i1ish tu- gallanidi, ik1i1-mchi jiisi’ ba1gi1-r riaojlanldi, bu hoi ^1^11 v— qiz1lrlinv t—shqi 1o‘rinishial h-m sezilarli o‘zgarish aosi1 qila- di. Jiisi’ yoti1isa ^—^^1111^ 1hv-11lnisai hrli iismoiiy nethk1i1li alm, buiin‘ ustiga psixik va m-’nlaiy ’atu11i1li him anglat- mi’di. F-q-t 18 yoshvl bojib, nikohdai oitishga jhxslt beriladi- gan d-vrda, shu ’OSI hchun minimal d-rblla- zlrhr bolgan jis- moiiy, m-’nlaiy, fuqaro1i1 yath1h1 dlr-llsi boshlanadi. 18 yoshli yigit v— qizl—r l-mi’-t tomonid—n 1itta yoshli kisai1br deb e’ti- rof etiladi.
Qerilikoiog biriocli devri g0roologeo0z yoki k0ksayiih devri deb ale1adi. Ko‘pcli1ik olimleroiog fikrige ko‘ra, bu davr 60 doo k0yio boslleohdi. Bh’zi olimlar ese bu devroi eyollarde 55 yosh- ^4^, erkeklerde 60 yoxlaeo keyio boxh1eoadi, d0ye )e’kid1ashgeo.
Bu oothdlgi insonlrrni uch ‘uruhga bo'lish mumkin: qariyalir, keksalar, uzoq umr ko‘ruvchi1ar.
Xorij olimi aerntayd bu drvrni to‘rt guruh‘a ljrataan: 60—69 yoshgacha qarilikdan o1din‘i davr, 70—79 ooth‘lchl qarilik, 80— 89 yoshgacha keksalik, 90—99 yothglchl munki11laln qarilik.
Bu o‘shnin‘ eng muhim xusutiyatlaridan biri o‘sh o‘zalrithi bi- lnn kechadi‘an genetik programmrlrshtiril‘an jarayonning qarishini ai1dirldi. Qarilik murrkkab bioijtimoiy ptiao1ogik hodisadir. Bin1ogik jarayon sifatida qarilik organizmning keksayishi, o‘1im ehtimo1inina ortishi bilrn bog‘1iq. Ijtimoiy hoditl sifatidi keksalik nafaqaga chi- qish, ijtimoiy statusning o‘/glrithi, muhim ijtimoio ro1lamina yo‘qo1i- shi bilan bog‘1anadi. Psiao1ogik darajida bu ro‘y bergan o‘/garishlarni anglash va unga muvnffaqioatli mos1lshithdan iborat.
Bu yosh o‘z‘arish1ari nimalarda ko‘rinadi, degan o‘rin1i sa- vol tug‘i1adi?
Dlst1ra organizm fioliyatining sekin-ltta sutlyishidl kuzatila- di. Bu yoshdagi inson1arnina jismoniy kuchi, ener‘iyaning umu- miy zaxirasi yoshlik davriga nisaltln rncha kimaoginligini ku- zatish mumkin. Insonnin‘ qon aollnith va immun tizimi ham sutayadi.
^1^1^^ jirayoni insonnin‘ nerv sittemlti‘a ham ta’sir qiladi. Dltt1la uning sezgirligi kamayadi, ^1^1 ta’sir1argi organizmnin‘ sekin reaksioa bi1dirithi, turli sezgi oraln1ari sezgirligining ^1^101- shi kuzatiladi. Qarilik davrida kn‘pchi1ik inton1lr u yoki bu ma’1u- motni olish uchun ko‘proq vaqt sarflayotganligini his qilishadi.
Qarish jarayoninin‘ natijaliri insonning eshitith sezgirliginin‘ susayishida kuzatiladi. Fozard (1990)ning tadqiqotlaridin ma’1um aollishicha, bu yothdagi insonlarda eshitishnin‘ tutloithi qari- Oaalrnina uchdan bir qismida, ko‘proq erkaklarda kuzatiladi.

Bu yoshdagi insonlarning ko‘pchi1igida ko‘rithnina turli- cha auzi1ish1lri kuzitilishi mumkin. Ko‘z gavhari e1attik1igi- ning yo‘qoti1ishi hisoaigl predmetlarga nazar tash1ath qobiliyiti- ning susayishini payqash mumkin. Ko‘z gavhari ttrukturasining o‘z‘irishi aniq ko‘rmas1ikka, keyinchalik katiriktagi ‘11^ keli- shi mhmkig. Qlrina1ardlgi o‘zgarish‘lrdlg biri sifatida ko‘rish o‘tkij1ivigigg khkayikhiaa, mayal ^^^^—111^1 farqlashnin‘ qryin- chiligida gamoyog bo‘ladi. Bunday o‘zgarisallj bifo1a1 va trifokal ko‘zonnl11ar bilan to‘ldiriliihi mumkin. Qiri’a1irda 1o‘risa sez- gij1igigigg o‘zga^ikai ko‘p jiaatdln pkixofizik funksiyalar dina- mikaki bilan ko‘p iiaatdan bog‘‘ia. Qariyilirdi ^—^‘11^1 airatish aam birmuncha ihsanadi, faaat sariq ran‘ni li^ltish 50 yokhdln kenig ham o‘z‘armiydi.

Ta’m bi1iih sa2‘i1lri ham qlrinl1akda aarinb o‘zgarmaydi. Bar- toshuknin‘ (1990) tldaiaot1lridln ma^lum bo‘lishicha, sairinni seziih qobiliyati o‘z‘irmi’di. M. Spitzer (1988)ning tadqiqotlari- dan ma’1um bo‘lisaicha, lchcaiani sezish biroz kam—yadL Ta’m bi1iih sezvillridagi altor o'zgarishlrr ba’zlg igionning individu- al xususiyatlariga aam bog‘1iq bolrdi. Qariyl1lj ovqatdagi ba’zi kompone^tlarning tl’migi seziiadl aiy^gchi1ikgi bosadag kacai- radi, bu asa ta’m bi1isa lnl1izatoji emas, balki hid bilish sez- gir1igininv suilyiiai ealzigl bo‘ladi.
Hid sazgijligigig‘ o‘zgarikhiga akoki’ kabab gejv hcallri va tolalarida 1-^1X111111^ bosalagikaidik. Bundan tlkhalri, bi- 11^ kezgik1i‘i kamlnikhinin‘ kablb1lri hlaonin‘ if1os1agishi, znanr1i va ao‘llnsa hidli modaa1ar bilan nafas olish, caakish, oziq-oaqatda A vitamini yatiihmls1ividir.
^^^^^1’ ai1ib, ke1slyisa davridr ko‘pchi1i1 sansor fhgksiyl1lr kuklyaai. ^^11^ kahgi ta’1id1ash iorzki, biz yhqojrda 1o19.2. Gerontopsixologiya muammolariga doir dolzarb tadqiqotlar
Qarilik iatimoiy kate‘ojinl srfltida XX -^1 ajratildi. Bu oxirgi yuz yilda Yer p1agatakidl‘i aamografik o‘z‘irish1ar bilan bo‘‘lia.
Dvoxo aho1ixioiog keeiexisli ro‘y b0rmoqda, ya’oi rivojlaogeo davletlarda ^^^^4 iosooler xooi or)ib bormonde. Aholi keksaxixai- oiog sabeblaridao biri )vg‘i1ixhoiog eemoyisai5 salomatlikoiog Xexxhi1eoishi, ^2^11^ va ^4))^ xoxldegi1erae o‘1im sooioiog ke- meyishi, leyotoiog iodividvei davomiyligioiog or)ixlidir. Broo- za davride layotoiog o‘rZacla devomiyligi 18—20 yil bo1^xa, o‘rta asrlerde 35 yil, XIX asrda 44 yil bo‘lse, XX esrde 68-72 yiloi )ashki1 0)adi.
Alolioiog eekxexisai f0oom0oi iutisodiy, )ibbiy, huuvuix, si- yosiy va boshqe mvemmo1aroi Zvg‘diredi. Seylovchilar ve tovar ixle’mo1cai1erioiog eo‘pcli1ik uismi ^0^^414^ boilgeoiigi ^^1^^ barcla )izim1aroi qexta ko'rib chinisloi )e1ab uiladi. Rivojlaogao Yevrope va Amerike mom1ake)1arida lam kekseler muammoler- ioi lel ^211^1 borgao sayio qiyiolashib bormoqda (le))o uoi «se- kio )a’sir qiladigao demogreflk bombe, deb elaslmoqda)l. Ay- rim mam1aka)1arda oafeue yoshioi ^4X^4 ko‘rib chin1ih meselasi uo‘xi1geo (maxa1eo, Brileoiyada 2010~yildao k0yio erollar
ucluo oafeue yoshi 65 yosh deb belgileb qo‘yi1di).
Gerootopiixoiogiya — yoih psixologiyasioiog bo‘limi bo‘lib, kekselik muammolerioi o‘rgeovvchi psixologiye Zermog‘1 sifatide xo‘oggi ventlerdo ko‘p )edqiqotchi1er e’tiborioi o‘ziga Zortmoqda.
Qoriyalerde bilish 1ereyoo1aridhgi farqlar bo^yicla o‘)kazi1gao )adninotierge ko‘ra, xotireoi )eexhir1shda staoder) )opiairiu1eroi ba- 1arishae 30 yoxl1i ve 70 yoslli ^2^1114^ ^^^11 )0z1ikda bajaradi. Sod- da eogoitiv )opsliriq1ar, xe’oi ^^^11 predmetleroi ea))h1igi bo'yiche xotirada )auuos1aslda uariyalerge yoxh1arga qeragaode 50% ko‘p veu) )a1eb e)i1geo. Topshiriq murakkab1esltiri1geoaa yosllarge qar- agaoda ueriyalarga 2 barobar ko‘p vaqt )eiab etilgao (Beltes, 1993).