1. Rivojlanish psixologiyasining tavsifi, fan sifatida Rivojlanish psixologiyasining nazariy va amaliy vazifasi

ILK BOLALIK DAVRIDA JISMONIY RIVOJLANISH
Reja:

1. 
   Ilk bolalik davrida psixik rivojlanish
   
2. 
   Ilk bolalik davrining psixologik xususiyati ilk bolalik davrida nutqning rivojlanishi
   

Yurishni o‘rganish bolaning jismoniy o'sishi uchungina emas, balki uning psixik taraqqiyoti uchun ham muhim ahamiyatga egadir. Bolaning mustaqil harakat qilishi — yurishi tufayli ko‘plab predmetlarga duch keladi, ularning nimalarga ishlatilishini «amal»da ko‘rib biladi va o‘zi ham ulardan kerakli o‘rinda foy- dalana boshlaydi. Bola yurishni o'rgangach, fazoni ham bila bo- radi. Kichkintoy bolalar «yaqindagi» fazoni qo'llarining harakati yordamida bilib oladilar, bunda ko‘z ham ishtirok eta boshlaydi. Bog‘chagacha yoshdagi bola «uzoqdagi» fazoni oriyentirovka qi- la boshlaydi. Bola yura boshlaganda, o'z oyog‘i yordamida maso- fa va yo‘nalish bilan tanishadi, uning ko‘z, qo‘1 va oyoqlarining o'zaro kelishib harakat qilishi, boshlang‘ich ko‘z o'lchovi o'sa- di hamda masofa va predmetlarning turgan joylarini birmuncha aniq aytib berish ko‘nikmasi vujudga keladi.
Bog‘chagacha bo'lgan yosh davrining birinchi yarmida bola- lar predmetlar bilan harakat qilib, tanishib boradilar. Harakatlar- ning barcha koordinatsiyasi bolada barqaror diqqatning rivojla- nishiga, idrokning aniq bo'lishiga va iroda kuchining o'sishiga olib keladi. Ammo bolalarning harakatlari kattalarning harakat- lariga taqlid qilish xarakteriga ega bo'ladi. Biror-bir harakatni o‘z vaqtida o'zlashtirishi bilan bola uni asta-sekin mustaqil baja- ra boradi, bu harakat unda dadillik, ishonch va sabr-matonatlilik kabi ijobiy xislatlarning tarkib topishiga yordam beradi.
Bola hayotining uchinchi yilida, ya’ni organizmning intensiv o'sishi va rivojlanishi davrida harakatlarning kam bo'lishi bola- ning umumiy o'sishiga salbiy ta’sir etadi.
Shu sababli asosiy harakatlar (yurish, yugurish, predmet- larga tirmashib chiqish) bilan birgalikda, qo‘l harakatlarining ham to‘g‘ri va o‘z vaqtida rivojlanishi haqida g‘amxo‘rlik qilish zarurdir. Bolaning harakatlarini asosan uning kundalik faoliyati jarayonida o‘stirib borishga e’tibor berish kerak. Masalan, musta- qil ravishda yuvinish, kiyinish, ovqatlanish, gigiyenik mashqlar, o‘yin va boshqalar.
Har xil harakatlarni bajarish va predmetlar bilan harakat qi- lish tevarak-atrofdagi olamni bilishga olib keladi. Bola predmet- larning fazodagi o‘rni, joylanishi, sifati, hajmi, shakli va holatlari bilan tanishadi. Bularning hammasi sezgi organlarining o‘sishi- ga ijobiy ta’sir etadi. Bir yoshlik bola nisbatan yaxshi rivojlangan sezgirlikka egadir. Bola bog‘cha davrining boshlanishida ba’zi to- vushlarni, o'ziga yaqin kishilarning ovoz tempini aniq ajrata ola- di, ba’zi bir narsalarning ta’mi va hidini farq qiladi, ranglarni taniy boshlaydi. Bu yosh davrida ko‘rish va eshitish analizator- larining rivojlanishi ayniqsa yuksak darajaga yetadi. Bola aso- siy ranglarni bir-biridan farq qiladi. Lekin bolaga ranglarning n‘1ini —(1181^— air—g—nda, ularni bi'-biridan ajratrsh osonroa- dir. Bolalar ranglarnX bilsala' ham, bu soanaagi o‘z bilimlari- ^—1 yetarli ^—'-1-^- yaxshi foydalana olmaydilar. Bolalar qizil rangni osonlik bilan ajrati o1aai1ar-h, '11—^81— 'angni ajratish- da 1o‘pincha yanglishadilar. ^‘‘^1101— bolalar ha' bir rangning tusinr, tovlanishini yaxshi ajrata olmaydilar.
Bu yoshdagi bolalar uchun idrok qilinayotgan pradmat obraz- larining bir-biriga ‘‘xshashib kotishi xaraktorlXdXr. Masalan, ular olmani biladilar, olma bolaga bir bu1hn1X‘Xcha 1ani$h, lakin bo- la o1manin‘ ran‘ini ham, 8ha1‘ini ha1 —‘‘1X^1 holda ajrata ol- maydi. Prodmetni har 1omoi1ama ko‘ra bilish, ’a’ni uni qism- larga ajra1X8h, belgi va 1hr1arXga qarab farqlash — uni analXz ailish ^01—1^1'. Bu esa bolaga bhthn1i1nX thsaunisa i11onini beradi. Shu sababli, bolalarnX yangi predmetlar bilan tanishtir- ganda, ularni bir-biridan ajra1Xb turadXgai $ha1‘i, rangi va qis1- 1akX‘a e’1i6or berish lozim. Mana 8ahnaay tarbiyavxy 1a’sir nati- jasida bolalarnXng predmotlar aaqidagi 118avvhr1arX ‘‘sadi. Bola bir yarim yoshga borganda, o‘z1ari tez-toz uchratib turgan prad- motlarni, h1arnXn‘ ran‘i, 1—111, 81—11X1X1^ o‘zgarisaldar qat’i nazar, xatosiz tanib ‘1—^X1—^ Bola i11i yoshga to‘1ay doganda, tanish kuy va 1oah8al1rni bilib oladi. Borliani '11181 ja'ayoni- dn bola o‘z hnyotian va 1ovarn1-atrofida‘i 118111—' 1urlusai- da o‘rna1i1gan tartXbnX tusahna '‘8111(^1. Bu ‘1—111 bilish- ning eng muhim tomoni bo‘1gan zamon — vaatni bilib olishi uchun asos bo‘ladX. Bolaning ‘rganizmi ma’1um ta'tibga 1oBolanlng aqllo jlhatdii ‘‘sishlda makon va /amoi hiqldigl tushuichalaril al‘1ath‘a o‘tdlm 60^101^11 so‘z1irn1 ‘‘zlashtl- rlb oilshX muhlmdlr. Predmetlir o‘t:lsX0l mavjod bo‘igan har xll fi/ovpy 601^111^111^ (masalii, ‘atti orallq, tor orallq) va tur- 11 fizovly munosabitlirilng ‘‘,111X11 (‘‘‘‘01, chapda, orqidi, 61r qltot0l) 61116 ‘11^1 iitllisPdi 6o1a1ir predaetlar o'rtasXdigl bu munosabitlirnl ajrit16 ollshga o‘r‘iii01iar. Shu tarlqi, nutq predmetiiri1i‘ 6e1gilar1n1 dlffereislyilash va u,um1y1lth:l- rlsh v‘sl:lt1 bolib xlzmat qlladl. Lekln, shr bllan blr qator- da, so‘z alr1lch1 slgnal t1ttemlt1 bllan 6evositi bog‘linmog‘1 lozlm. l‘k1-uch oashar 6n1l1lt0l‘1 10^^ o‘zm1ng yetarll dara- jada o‘t,lgln11g1 va 60qaror11gi bllai ajrillb turadl hamda blr kuzitlsh obyektidai 1‘klnchl ‘uzatlsh ‘600^1^1 te/-t0/ ‘‘‘chlb torlshl 61111 xlraktet1llld1. Yaltiroq, chlroyll. ‘o‘zgi tez tash- laiidlgin predmetlar 6^11 dlqqatXil o‘/iga jalb qlladl. Bog‘cha- gacha ^‘‘^^‘11 yosh divrldigl bolalar idroklirlnl qo‘yXigan va- zlfa lt‘t10l tashkll 0:1 olmaydllir, u1lr0la1 bu xll idrok juda qlsqa muddatll b‘iladi. 0‘zlirldai ozoqdi turgai predmetlarnl idrok qlllshda aonlqsi ‘o‘p xato qlladllir. Bolada idrok asta-s0- kln mostaqlllishlb, ma’1u, mlqtla‘l tlolnall boladl, ‘u/a- tuvchaillk rlvojlaii 6ora01. Bola o‘z1i1 q1z1q:lray‘tall llrtl- ga u/oq vaqt qara6, uil ‘oxa:lth1, o‘sha pred,0t :o‘g‘ris10i blror irrsail to'rathX mumkli.
Lekln bola hall predme: va hodlsiliril har tomonlami ‘u/a- tlb, uilig lt‘t1y, muhlm :om‘n1lt1l1 ajrat16, ayrlm 0l0menllirin1 o‘xiro bog‘1ab ollshnlig o00lt1dll chlqa olmiydl. Boladi ‘u/a- tuvchaillkil ‘‘ttXrith0l sayr va e‘skurt1yl1lr muhlm ahimlyit- ga egadlr. Buida bolalar kattaliriXng rihbirllgldi tevarak-itrof- dagl predmet va hodlsilirdi o‘/1iri uchoi >.‘‘1 6o‘lgan muhl, va ql/lqarll iirsalirnl ailqlishgi ‘‘‘1110 ilir. Rltm1lrgl qarash, ‘‘simllk va haovonlaril parvarlsh qlilsh idroknlng ‘‘t1sh1gl juda yaxshl tn’sir etadl.
llk o‘shda‘1 b‘1a1arl1na y0ta‘chi faolloat turl — predmetlaril ‘|rganXth, predmetlar 611ai aanlpulyatlv harakat hlsoblanadl.

1. 
   Bola tafakkurida egotsentirizmning yuzaga kelishi predmetli harakat faoliyatlarining rivollanishi
   

Ilk no1a1iO davridagi no1a1ar so‘z1ay boshlagai no‘1ishiga qarf- may, ular hali vaqt va fazo Oabi murfOOan 1ushuncha1aant to‘g‘ri idaok qila olmaydilaa, chunOi ularda hali tuamush 1aje1bfsi yo‘q. Buiday muraOOab tuslunehalar OundfhO hayot davomida se- ktn-fs1a hosil 111^ noa1ladi.
Bia eoshgac1a bo'lgan bolalarning diqqati nihoyatda beqaaoa va ixti7orsiz bo'lsa, ikki yoshga to'lgan bo1flaan1ng diqqatida yan- gi sifatlaa yuzaga Oela bosllaydi. Bola o^sib u1g‘aegan sari uniig diqqati narqaaoaroq bo'la nosh1aydi. Diqqatning ozmi-Oo'pmi baaqaror bo'la bosh1agfni shuida ko'rinadiOi, bola o‘/m1 11^1111'- gan biaor raasa ^11^1 uzoq vaqt monaylidf shug‘u11ana oladi. Ik- ki yoshga io‘1in, uch yoshga qadam qo‘ygae1 so'zlaari tushunadi. So'z boyligi oata boagach, bolaiing o‘zigf xos bo'lgan situativ 11- li haqiqiy tilga aylaiadi.