1. Rivojlanish psixologiyasining tavsifi, fan sifatida Rivojlanish psixologiyasining nazariy va amaliy vazifasi

Iloxiy ta’limotga ko’ra tarbiya bu -o’zligin anglash, o’z -o’zini boshkarish, tevarak atrofdagi olamni bilib olish yer yuzida va jannatda yashash uchun xozirlik ko’rish. Tangri dargoxiga intilishdan iborat. Dinlar paydo bulgach, diniy tarbiya kutlug kitoblardagi g’oyalar asosida ota-onalar yoki maxsus tayerlangan kishilar tomonidan amalga oshirilgan.
Mashxur chex pedagogi Ya.A.Komenskiy «Buyuk didaktika» asarida ko’rsatishicha, kadim zamonlarda ota-onalar, odatda o’z bolalarini oilada o’zlari tarbiyalaganlar. Lyokin ota -onalar xam usha davrda bolalarga xar xil tarbiya berishgan, bu albatta ota -onalarni talablaridan kelib chikilgan.
Bolalarga ta’lim-tarbiya berishda ba’zi ota -onalarda tajriba yetarli bo’lgan bo’lsa-da, ko’pchiliklarida yetarli bilim, kunikma, malaka yetishmagan. Ba’zan ota -onalar farzandlari tarbiyasi uchun kerakli vakt ajratmaganlar. Shu sababdan ko’p oilalar, o’z bolalarini bilimli, ogir tabiatli, tajribali maxsus kishilarga berib o’qitishgan.
Yoshlarga ta’lim-tarbiya beruvchi bunday kishilarni pedagoglar deb atashganlar. Dastlabki ta’lim -tarbiya berishda ancha murakkab vaziyatlarda bo’lishgan. Buning asosiy sababi ta’lim -tarbiya bilan shug’ullanuvchilarda pedagogik mahorat yetishmagan. O’qituvchilik kasb sifatida vujudga kelishi bilan pedagogik mahorat asoslari tarakkiy zta boshladi. Bu kasb zgalari asta -syokin bilan ta’lim -tarbiya sohasida mahorat sirlarini zgallay boshladi.
Buyuk mutafakkirlar fikricha zng kadimgi maktablar, gimnaziyalar Sharq maktablarida jumladan, Misrda, Isroilda ochilganligini ta’kidlaydi. Ammo keyingi manbalarni, tadqiqotlarni guvox berishicha xususan, Tyoshiktosh g’oridan Fargona vodiysidagi Selungur g’oridan Zarautsoy yodg’orliklaridan topilgan manbalardan ko’rinadiki, zramizdan oldingi yuz ming yillar oldin xam Markaziy Osiyoda odamlar yashaganligidan maktab, ta’lim -tarbiya maskanlari, katta-katta ko’rgonlar bo’lganligidan dalolat beradi. Yukoridagi manbalardan kelib chikib aytishimiz mumkinki o’qituvchilik kasbining pedagogik mahorat komponentlarini bizning yurtimizdan kelib chikkan degan fikr tug’iladi. Chunki yuz ming yillar avval odamlar yashagan davrda xam ta’lim-tarbiya ishlari bilan shug’ullanuvchi kishilar bo’lib, nazariy va amaliy jixatdan yetarli bilimga zga bulmasa-da, bolalarga oddiy ilmlarni berishgan.
Bizning xalqimiz, xususan, turkiy xalqlar kadim zamondayok o’z yozuviga zga bo’lgan.Ota-bobolarimiz o’tmishda uygur, sugd, xorazm yezuvlaridan foydalanganlar, sung arab alifbosi kabul kilindi. Arab yezuviga asoslangan o’zbek alifbosiga ming yildan ko’prok muddatda amal kilindi. O’zbyokistonda 1929 yilda lotin, 1939 yilda rus alifbosiga utildi. 1993 yilda O’zbyokistonda lotin yezuviga asoslangan yangi o’zbek alifbosiga utish haqida karor chikardi.
Zardushtiylik ta’limotining mukaddas kitobi «Avesto» da Sharq xalqlarining ahloqiy tarbiyaviy qarashlari o’z ifodasini topgan.Bu ta’limotning asoschisi Spitama Zardusht zramizdan oldingi VI asrda yashagan. Ko’plab tadqiqotchilarning fikricha zardushtiylik chorvachilik va dexkonchilik bilan shug’ullanadigan xalqlar dini bo’lib, Xorazm va Sugdiyenada shakllangan VII asrda Osiyoni arablar tomonidan utkazilgan zulmdan sung zardushtiylikning ta’siri ancha kamaidi.
«Avesto» ning pedagogik kimmati shundaki, u ko’p asrlar davomida yoshlarga ilmu ma’rifatni o’rgatish, axlok odob,fazilatlarini tarbiyalashda dasturamal vazifasini bajargan. «Xar bir kishini shunday tarbiyalash zarurki, -deyiladi «Avesto» da -u avvalo yaxshi o’qishni va sungra yezishni o’rganib, yuksak pogonalarga kutarilsin».
Bolalarga beriladigan ta’lim va tarbiya quyidagilarni o’z ichiga oladi: diniy va ahloqiy tarbiya, jismoniy tarbiya o’qish va yezishga o’rgatish. Bu ta’limotga ko’ra diniy tarbiya yetti yoshdan boshlangan bo’lib, darsda ko’rsatilgan ko’rollardan ximoya kilish va suxbat usullaridan foydalanib utilgan materialni shovkinsiz takrorlash talab kilinar edi.
Asosiy z’tibor bolalarni mexnatsevarlik va kasb -xunar kunikmalarini shakllantirishga karatilgan. Zardushtiylik ta’limotiga ko’ra bolalarda byosh yoshlarida bolagatga yetib jismoniy simamtik, ma’naviy soflik haqida gamxurlik kilish, tozalikka rioYa kilinish talab kilinar edi Ta’limotga ko’ra xayvonlarni kaltaklash kiynash gunox xisoblangan. Xullas, zardushtiylik ta’limoti ikki ming yil mobaynida milliy va umuminsoniy kadriYatlar karor topishda tarbiyashunoslik xamda pedagogik mahoratning shakllanishida muxim tarixiy manbalardan biri buladi.
Islom ta’limoti buyicha o’tmishda yaratilgan barcha iloxiy ilmlarni insoniy tajriba va fazilatlarini o’zida mujassamlashtirilgan.
Islom ta’limotida o’qituvchi mahorati quyidagi yuksak ahloqiy sifatlarni o’zida mujassamlashtiradi.
1) Sabr kanoatli bo’lish.
2) To’g’ri so’zlik va rostguylik.
3) Ilmni teran tushuntirish.
4) Ilmni o’rganish uchun o’zluksiz davom zttirish.
5) Ilm olishda ta’lim tarbiyaga zga yaxshi z’tiborni karatish.
Buyuk chex pedagogi Yan Amos Komenskiy o’zining pedagogika nazariyasidan o’qituvchi mahoratiga aloxida axamiyat beradi. O’zining «Onalar maktabi» asarida maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tarbiyalashda tarbiyachining mahoratiga aloxida axamilt berib, tarbiyachi bu yoshda asosan bolalarga ahloqiy fazilatlar,ya’ni to’g’ri so’zlik, mexr -okibat, ota -onalarni xamda o’zidan katta yoshdagi bolalarni xurmat kilish gamxurlik, mexnatsevarlik, saxiylik kabi tushunchalarni singdirishga z’tibor berish lozimligini uktiradi. «Tillar va xamma fanlarning ochik eshigi» asarida ona tili fanlarini o’qitishda «Fizika», «Astranomiya» asarlarida ushu fanlarni o’qitishda o’ziga xos xususiyatlari xamda unda o’qituvchi mahorati katta o’rin tutishni asoslab berdi.
Sharq mutafakkirlaridan Farobiy, Beruniy, Ibn Sinolar o’z asarlaridan pedagogik mahorat g’oyalariga katta z’tibor berishgan.Ularning fikrlaricha pedagog, mahoratli o’qituvchi quyidagilarga e’tibor berish lozim:
1) Ta’limda oddiydan murakkabga karab borish lozim.
2) O’quv materiali bolalarni yosh xususiyatiga xamda xar bir fanning mazmunidan kelib chikishi lozim.
3) Ta’lim berishning bolalik davrdan o’zluksiz balogat yoshgacha olib borish maqsadga muvofik buladi.
4) O’g’il va qiz bolalarga ta’limda bir xil talablar quyib, tarbiyada o’ziga xos tomonlariga z’tibor qaratish lozim.
5) Ta’limda turli xil usul, vositalardan foydalanish lozim.
6) Bolalarni dikkatini jalb kila olish lozim.

7. 
   Tashkilotchiligi, tashabbuskorligi bilan bolalarga namuna bo’lishi lozim.
   

Sharq mutafakkirlari fikricha pedagogik mahorat natijasi quyidagilarda namoyen buladi.
1. O’quvchilarni o’zlashtirishlarida.
2. Pedagogik muammolarni yechishda.
3. O’quvchilarga ta’sir ko’rsatish.
4. Nazariy bilimlarni amalda qo’llayolishda
Arab xalifaligida yuz bergan ijtimoiy - siyosiy o’zgarishlar, yagona Islom dinining tarkib topishi madaniy xayetga xam ta’sir ztadi. IX asr Sharq mamlakatlarida boshlangan va madaniy xayetda yuz bergan kutarinkilik ma’naviy hayotda xam o’zgarishlar bo’lishiga olib keladi.
Ana shu ko’tarilish butun Arab xalifaligini, Yaqin va O’rta Sharqni kamrab olganligi uchun xam Sharq Uyg’onishi davri deb ataldi. Bu uyg’onish jarayeni IX asrlardan boshlab XV - XVI asrlargacha davom etdi.
Bu jarayonda arab xalifa xalqlari bilan birga Eron, Kavkaz Shimoliy Afrika, Markaziy Osiyo olimlari xam ishtirok ztdilar. Chunki arab xalifaligida IX asrda vujudga kelgan uyg’onish davri xalifalikni Bogdod, Damashk, Xalab shaxarlarida boshlanib, barcha boshka xalq madaniy xayetga tarkaladi va bu jarayenni boshlab beradi. Buni biz xalifa Xorun ar - Rashid (786 - 833), sung uning ugli al - Ma’un davrida Bogdodda «Baytun xikmat» («Donishmandlik uyi») xozirgi davrda Akademiya ma’nosida tashkil etilganidan xam bilsak buladi. Mazko’r Akademiya 813 - 833 yillarda yanada rivojlangan.
Akademiya koshida rasadxona xam bo’lgani,ya’ni kutubxona ko’rilgan. Bogdoddagi mazkur ilm markazi, o’z navbatida Sharq va g’arbda ilm fanning tarakkiy ztishiga ma’naviy xayetning rivojlanishiga ta’sir ztgan, bu xakda mazko’r «Baytul xikmat» ning ilmiy ishlariga raxbarlik kilgan Al -Xorazmiy xalifa, Al — Ma’unning ilm — fan ravnakiga kay darajada xomiylik kilganini «al — jabr va al - Mukabala xisobi haqida» asarida shunday ta’riflangan: «Ollox Imom al - Ma’unga. Unga meros bo’lib kolgan xalifalik lavozimini in’om kilib, muruvvat ztganligi, bu lavozim libosini keydirib, uni bezaganligini va shu bilan birga unda fanlarga muxabbat va olimlarni o’ziga yakin tutishga intilishi (xissiyetini) uyg’otganligini menga jasorat ato kiladi, (chunki u) ularning ostiga ustiga o’z xomiylik kanotini yezib, ularga noaniqbo’lgan narsalarni yeritishga va ular uchun mushkul bo’lgan narsalarni osonlashtirishga yerdamlashadi».
Shuningdek Sharq uyg’onishi davrining paydo bo’lishida asosiy manba kidimgi yaratilgan madaniy yedg’orliklar xam bo’lib, ular xox yunon, xox arab, xox Mavaraunnaxr va Xuroson xalqining eng kadimgi antik davrlar madaniy yedg’orliklari xam bulsin, Uyg’onish davri madaniyatining yaratilishi va rivojlanishiga asos bo’lib xizmat kiladi.
Zero, agar arablar, Markaziy Osiyoni bosib, bu yerdan ilgari mavjud bo’lgan fan va madaniyat o’choqlarini yo’qotgan bo’lsalar, ko’p o’tmay kadimiy ilmiy an’ana asta—syokin tiklanib natijada ilm — fanning yetuk siymolari yetishib chika boshladi. Yakin Sharqda, jumladan Eron, Zakavkaziya va Movaraunnaxrda savdo alokalarining rivojlanganligi, ilm-fan, xunarmandchilikning tarakkiy etishi moddiy va madaniy alokalarning barchasi umumiy rivojlanishga ta’sir etadi. Bu davrda kishlok xujaligida foydalanadigan yer maydonlari kengaydi, ko’plab sug’oriladigan yerlar ochildi, sug’orish inshootlari tiklandi, yangilari ko’rildi, paxta, zigir, kanop zkilib, ularning tolasidan mato to’qildi. Movaraunnaxr,xusuan Xorazm, O’rganch, Fargona, Samarkand va Buxoro to’qimachilik maxsulotlari, ayniqsaSamarkand va Buxoro shoyisi dunega mashxur bo’lgan.
X asrdan boshlab Mavaraunnaxr va Xuroson mustakil fiodal davlatlari-Toxiriylar, Samoniylar, Koraxoniylar, Gaznaviylar, Saljo’qiylar, Xorazmshoxlar davlatining paydo bo’lishi va xalifalik yemirilishi xam madaniy xayetning orkaga ketishiga emas, balki yanada ravnak topishiga olib keldi.
Bu davrda pul muammosi rivojlandi. Jamiyat siyesiy, ijtimoiy -iktisodiy xayetdagi o’zgarishlar albatta madaniy xaytga o’z ta’siriyi utkazmay kolmaydi.
Bu davrda arab tili ilmiy va aloka tili edi. Maktablarda darslar arab tilida olib borilar edi. Rasmiy xujjatlar, shariat koidalari arab tilida yuritilar edi. Ilmiy asarlar xam arab tilida yezilar edi. X asr urtalariga kelib, fors - tojik tilida xam ish yuritila boshlandi. Ammo yeziladigan xujjatlar, ishlar fors - tojik tilida bo’lsa xam, arab imlosida yezilar edi.
Bu shaxarlardagi maktablarga xatto tevarak-atrofdagi kishloklardan oddiy xalq bolalari xam kelib o’qiganligi manbalarda keltiriladi.
Usha davr Buxoro katga kitob bozori bo’lgan, kitob dukonlarida olim va fozil kishilar uchrashib, ilmiy mulokatlar, munozaralar utgan.
Abu Ali ibn Sino kitob dukonlaridan birida Farobiyning Aristotel «Matafizika» siga yozgan sharxlarini sotib olganligini tarjimai xolida xikoya kiladi.
Buxoro amiri saroyida esa yirik kutubxona mavjud bo’lgan. Bu davrda xind, eron, arab-yunon tillaridan tibbiyot, astranomiya, matematika, mantik,psixologiya,falsafaga oid asarlar tarjima kilinishiga ta’sir etdi.
X asrning ikkinchi yarimidan tashkil topgan Koraxoniylar davlatida ba’zi xonlar o’z saroylarida kutubxonalar tashkil ztdilar. Bu kutubxonalarda arab xatto Garbiy Yevropa olimlarining asarlari xam mavjud edi. Bu davrda turkiy til shakllanib bordi. Yusuf Xos Xojib, Maxmud Koshgariy kabi olimlar jaxon axamiyatiga zga bo’lgan asarlarini yaratadilar.
IX asarda Xorazmda ilm - fan ayniqsatarakkiy etdi.Xorazm shoxi Ma’mun o’z saroyig eng zabardast olimlarni taklif etdi. U tashkil etgan «Baytul xikmat» - Donishmandlar uyi tarixida «Ma’un akademiyasi» deb nom koldirgan. Bu akademiyaning rivoj topishida Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, tarixchi Miskavayx, riyezatchi Abu Nosr ibn Irok, faylasuf Abu Saxl al - Masxiy, tabib Abdulxayr Xammor kabi olimlar ilmiy ijodlar bilan muxim rol o’ynaydilar. Lyokin toj-taxt uchun ko’rash natijasida bu ilm dargoxi o’z faoliyatini tuxtatib, olimlar tarkalib . ketadi.
Mavaraunnarx va Xurosonda mugillar istibdodi davrida «Uyg’onish» davri tanazullga yuz tutdi.
Sharq uyg’onish davri madaniy rivojlanishida ilm - fan shartli ravishda uch yo’nalishda rivojlanganligini ko’ramiz.
2. Intellektual tayyorgarlik.
Tovarak-atrofda moljal ola '11X81, bilimlar zaxira8ininv mav- judligi.
Idrok va 1o‘'gazma11-o6razh tafakkurning ma’1um darajada riaojlangan1igi. Umu1la8h1irish darajasi — na'sa va hodisalarni farq1a8a va ulum‘a8a1ira ‘1X81 1o‘ii1ma8i.
Nh1qining ma’1um darajada riaojlangan1igi; 1o‘pincha aqli’ tayyorgarli1 dayilganda bo1anin‘ dhnyoqara8ai, jonli tabiat, in- sonlar va ularning mehna1‘ari haqidagi bilimlari 1u8auni1adi. Ushbu bilimlar maktab boradigan 1a’1imga asos bo‘lisai mum- 1in, ‘ekin so‘z boyligi, ma’1um xatti-hara1at‘a'ni bajara olish ‘a- y‘qati b‘1aiing maOtabga ^111^ tabyorgar1igintlg asosib ko‘rsat- kichi b‘‘1a ‘lmaydi. MaOtab dartuet b‘1a1aedan taqqoslay ‘lish, tahlil eta ‘lish, umum1asht1ea ‘11^1, ma’1um bir xulosa chiqa- ra ‘lish, shuiiigdeO, yetae1i darajada etv‘jlalgan n‘rhqa bilisl jaeayon1ar1li ham talab etadi. Masalai, 6—7 y‘shli bola tabiat laqida ayrim h‘disa1aenigila emas, balOi ‘rganizmiiig tabiat bilai ^‘‘‘11111^111 va ‘‘zar‘ ta’rieini lam turhunirli va ‘‘zlash- tirisht mumkin. 6—7 yoshli bolalar ^111^ riv3. Harakat tayyorgarligi.
— mayda m‘t‘riOa;
— Oatta haraOat1aeli amalga ‘shirisl (q‘‘1, ‘b‘q, tana).
4. O‘quv faoliyatiga tayyorgarlik:
— Oattalami diqqat bilai eshita ‘lisl va uning Oo‘esatma1ae1ni aiiq bajarish;
— t‘pshiriqni mustaqil bajarish;
— cla1g‘ituvchi ‘millarga e’tln‘e bermasdan t‘prhiriqni ba- jarishga kirislish.
B‘1a avvalo maOtabga jtsm‘nib jihatdai tabb‘r bo‘1isli ke- raO. 6 b‘rh1i b‘1a1arning anat‘m1O-f1zio1‘gik eiv‘jlanirhi ‘‘ziga xos tarzda kechadi. Bu b‘rhda b‘la organizmi jadal riv‘jlaia- di. Uniig ‘g‘irligi ‘yiga 150 dan 200 gacha, ^^1 esa 0,5 sm ga- cla O‘‘paeadi. 6 y‘sh1i bolalar turli tezliOlarda, tez va ^^^11 yu- gura oladilar. Ular saOearl, k‘ikida yugurish, chaig‘1da uchish, suzisl siigari laraOatlami ham bemal‘1 bajarishlari mumkii. Musiqa b‘‘yicla maslg‘u1‘t1arda esa xilma-xil ritmiO va plas- tiO laeaOat1ami bajaradilar, turli mashqlami aniq, tez, yeigil va claqqoi bajara ‘ladilar.
6—7 yoslli n‘1a1ar nerv sistemasini mustahkamlash, ularni surunOali OasalliOlardai xalos etish, k‘‘rish va erhitish qobili- yatiga a1‘hida e’tib‘r ber1rh, sluningdek, umurtqa pog‘‘larililg to‘g‘r1 e1vojlanish1ga ahamiyat ^^1^1, nihobatda muhim. Katta- lar slu boshdag1 bolalar bilai isl ‘lib borar eOanlar, bu yosl- dagi bolalar oeganizmi hali ‘‘sisli davom etayo^gi^^iligiii doi- mo his‘bga o1irh1ari lozim. Masalan, b‘1ani majbuean yozislga ‘‘rgatisl hali barmoq musOullari t‘‘liq riv‘jlanmagan1igi ranan- li ularga ma’1um darajada zarar keltir1rlt, b‘1aiiig chir‘y1i yoza olmasligi esa, ‘‘/-‘‘zidal no1ani o‘ziga nisbatan 1rhonclin1 yoOi ‘‘qislga n1snatan qiziqishining Oamay1rltga olib 0^11^11 mumOin.
Bolaning maktabda muvaffaqiyatli ‘‘qisli nafaqat uning aqliy va jismoniy tayy‘rgar1igi, balki shaxsiy, ijtim‘ib-psix‘1‘giO tayb‘r- garligiga lam bog‘liq.
Kichik maOtab yorh1dagt ‘‘quvcli1ae ‘‘rt‘g‘iiing salbiy xu- sustyatlarini k‘‘pchi1iO va neg‘na1ar ‘‘rtasida nema1‘1 ayta ‘lisl ausuriyatiga ega ^‘‘ladilar. Bu esa ax1‘qi va odobi jilatidan tan- qidga uclrab‘tgal bolaii ‘‘et‘q1aei jam‘asiga q‘‘shirirhdan b‘sh tort1rh1ga y‘O1 umuman maOtabga Oelishni istamar1ig1ga sabab bo‘hrhi mumOin. Shu sabab no1ali o‘et‘q1ae1 va urto/1ar1 tomo- ridai tanqidga uchramaydigan darajada ax1‘q-od‘n q‘ida1ariga ‘‘rgatish ahamiyati jihatidan Oam b‘‘1magan ax1‘qtb tayyoegar- lik his‘b1anadi. Bolaii maOtabga ieodavib tayboegae11g1 uni yan- gi Oui tartlniga amal qilishida, dars jarabolida quit bilai bilim- larni o‘z1asht1e1sh1da, uy vazifalarini bajar1rhida ‘‘z b‘^dam1n1 O‘‘rsatad1. MaOtabga ‘‘qish uchun Oelay^^gai b‘1a yaigi ijti- moiy mavqeyiii — turli majbur1yatrari va huquq1ae1 b‘‘lgai va uiga turli talablar q‘‘yhadtgar — o‘quvchi mavqebin1 olisl uclun tabb‘r bo‘lmog‘1 lozim. Ushbu x‘hisl va haraOat bolaiiig maO- tabda muvaffaq1bat1i ‘‘qisli uchui tanlib eav1slda asos bo'la ola- di. B‘1aniig endi ‘‘^111 Oatta bolgaiini, bog^cha no1asi emas, balOi ma’1um bir majnuriyat1ae1 bor o‘quvchi bo‘lishini aiglasli, jiddiy faoliyat bilan rhug‘uhalab‘tgalhgini bilishi niloyatda mu- lim. Bolaiiig maOtabga borisliii istamasligi ham ralniy holat l1t‘b1anad1. Maktabga slaxt1y va 1jt1m‘1y-ps1ao1oaXk tayyoraar- llk bolilarda tengd‘tl1ar1, o‘qXtuvcl11ar1 611an munosabatga ‘irp- shi olish xusut1yatin1 shakllantlrl^^nl lam o‘z 1^11^1 olidi. Har blr bola bolalar jamoat1ga qo‘sli1i ‘11th1, ular bllan lamkorllk- da harakat qlla olXsll, ba’zi va/lyitlardi ularga yon boslb, 6^1- qa va/lyatlarda yon b‘tmat11kka 0risha ollshl zarur. Ushbu xu- sut1yat1ar bolanlng maktabdagl yangl sharoltlarga iez mot1atha o11th1n1 ta’min1ab 6^.01. 6—7 yoth11 6‘lalir ‘‘qlshldagl atotXy qlyinchlllk thunda‘1, ‘o‘pincha bu o‘thdag1 bolalar o‘qituvchX- nl u/oq vaqt davomlda tlnglay olmaydllar, o‘quv 1111^1:111^X^^1 u/oq vaqt o‘z dlqqatlarlnl qarata ‘1,100X111. Bunga sabab, faqat, shu yoshdagl bolalarda ixtiyoriy alqqatn1ng rivojlanmagan11glaa 0,.^, balkl bo1ln1na ‘ittalar bXlan muloqotga klrXsha ‘11^1 xu- susiyat1aa ham bog^^i^q. ClunkX, shu xususXyatX rivojlangan boia- lar erkln muloqotga ‘irisha oladXlar, ^1X1^:11^11 narsalar haqlda to‘ray oladllar. Nailjada 01111X1^ ‘‘qXshga bolgan ql/lqX^^larl or- tadl va ‘‘qltuvchl gaplrayotgan nlrta1arn1 dlqqat bllan u/oq vaqt 0^11:. oladXlar. Demak, bolanlng maktabga tez mot1athXshX va muvaffaqlyatll ‘‘qlshlda shaxt1y va ijtimoiy-psixologik tayy‘raar- 11^X111^ ham ahamlyatl juda ‘atta.
Bu davrda bolalarda ivvalo bllXsh sohalarl, s‘‘nara esa emot- tiona1 motlvaislon yo‘na11th bo‘y1cha ichki thlxtXy hayot b‘th1ana- dl. U yokl bu y‘‘nal1shdaai rivojlanlsh ‘brazllllkdan ram/llkkacha bolgan bosqichlarnl ‘itaydX. Obrizllllk d0yilganda bolaiarnlng turll obra/larnl yarat1th1, ularnl g‘/aart1rishi va erkln harikat- ga keltlrlshl, ram/llllk 000X1^1101 0^1 601^111^ tl/lml (matematlk, lXngvlstlk, mantlqly vi 6‘shqalar) bllan ishlash milakasX tuthun1- ladi. Maktabgacha 0^1 davrda ijodkorlik jarayonl b‘tl1ana01. Ijodkorllk layoqatl, asotan, bolalarnlng kon^^ruktorllk ‘‘ylnlarl- 0a, t0xnik va 6.0110 1joalarlaa namoyon bollaal. Bu davrda max- sus layoqatlar ‘urta‘1ar1n1na blrlamchl rivojlanlshl ko‘/ga tash- lana b‘th1aoO1. Maktabgacha davrda tisavvur, tafakkur vi nutq umum1asha01. Bu esa bu ygthaag1 b‘1a1aral tafakkur ^111^1 oml- 11 t1fat10a ichki nutq yuzaga kelayotganligidin 0a1o1at b0ra0X. Bl- ‘ish jarayonlarining sintazi bo1anin‘ o‘z oia tilini to‘liq egallashi asosida yotadr. Bu aaarda nutKichi1 maktab davri 6—7 yoshdan 9—10 yoshgacha davo1 ata- AL Uiing psixikasi bilim o‘ish‘a yotaaigan aaraj1a1 rivojlinadi. KICIII maktnb yo8aiangi bolaning muaim xususryatlaridan bi- 'i, unda o‘ziga xos oh1iyojlarnin‘ mavjud‘ividir. Bu ohtiyojlar o‘z lohiya1iva 1o‘ra faqat muayyan bilim, ko‘nikma va ma‘a1a1a'- ni egallashga qara1i1may, ba‘1i o‘4uvchi‘11 istagini aks ottirish- dan ham ibora1dir. Shu ehtiyojlak asosida bolaning o‘z portfoligi, shaxsiy ‘‘auv qu'o1‘ariva, dars tayyorlash stoliga, kitob 4o‘’ish javoni‘a oga '‘‘USI, kattalardek II' kuni 1—11—'^— borish XSI—VX yotadi. Ana shu ohti(‘j bola 811X811X1^ 81—111—1181X^1, shuning- dak, uning ijtimoiylashuvida katta aha1iyatga aga hisoblanadi.
Bu davrda bola, fan asoslarini ‘‘'‘111811 uchui bio‘ogi1 va psixologik 1X1—1^11 ta’yor bo‘ladi. Fizio‘ovlarninv fikriva 1o‘ra, 7 yoshga kelib bolaning katta miya yarim sharlari ma’’um dara- jnda rivojlangan bo‘ladi. Lakin bu yosada inson 11(181111^ psi- xi1 faoliyatni reja1a8htiri8a, boshqarisa, nazorat ailish 1abi mu- ra11ab shakllariga javob boradigan maxsus '‘‘limlari hali toliq shakllanib '‘ilmagan bo‘ladi (miyining bu qismlaki 12 yosh- da 'ivojlanib bo‘lidi). Miyaning bo8a4aruv fUnksiyalarini toliq 8ha1‘‘anib '‘ilmaganligi kichik ma1tab yoshidagi bo‘a‘arnin‘ xu‘q-a1vorida, fao‘i’atlarini 1—811X1 etishlarida va amotsional so- halarida (aqqol ni1oyon bo‘ladi.
Ayrim 6 yoshli 'olalar ota-ona8inilv xohishi bilan hali o‘qish- ga tayyor bo‘lmay turib, ma1tab o81ona8iga qadam 4‘‘yishadi. Afsus1i, o‘qish davomida aqliy-ruhiy zo‘'iqish oqiba1ida turli xil kasa‘‘i1‘arga chaliiib, jismoni’ va psixik rivnjlalishda nuqsnl- la' paydo bo‘ladi. Bunda’ bolalarda eig avvalo miya stru1tura- sining va 10'^ psixi1 ja'a’on‘arining ma1tabdi o‘qish uchun to‘liq (01X8111^—11X^1, ko‘ruv aaraka1 1oordinatsiya8i va 110^11 mot‘eikalilg eivojlanmagan1ig1, maitiqiy fiOr mahsu1doe1ig1ling pastligi Ouzat11adt. Undai tarhqar1 motivatriya, 1r‘daviy jilat- ^1111^ ayniqsa, ixt1yoeiy diqqat va xotiraniig rhak11anmagan- ligi, xatt1-laraOat1aeni 1xtib‘r1y noslqaruvdag1 muammolar, bir r‘‘/ bUan aytganda lali «0 ‘quvchi ichki p‘/ttr1ba»sming shakl- lanmaganligi maOtabda ‘‘qislga tabyor ^‘‘lmagan b‘1a1ariing muvaffaqiyatli ‘‘z1arhtieib ketirh1aeiga ralntb ta’sir k‘‘esatadi. Pedagog1ae, ‘ta-‘na1ar, b‘1a1arni erta maOtabga berislning foy- da yoOi /aeae1 to‘g‘eistda ‘‘ylaganlarida iis‘i miyasi eivojlalisli- riig ieyrofizi‘1‘giO qonuniyatlarini lam a1‘hida e’tib‘ega ‘lish- lari lozim. Bolaii erta ‘‘qisl, y‘/1sh, saiashga o‘egatin uiing bilisl jaeay‘l1ari /o‘r1qtiri1ra, b‘1aniig em‘tsiona1 htrs1y eiv‘jla- nisli uclun zarur bodgai miya quvvatining talqis1arhuv1ga sabab b‘lladi. Buidan b‘1a1ariing em‘tsi‘ia1 lissiy jarab‘n1ar1nilg ke- chtrl1da y‘O1 jismoiiy eivojlanirhida Oamchiliklar s‘die b‘‘1a- di. Bunday holatda eiergiya taqsimlanisliniig majburan buzi- lishi r‘die ^‘‘^1^^, u 7—8 yosh1t bo1alaen1 qohquv, ageers1v11O yoki g1peeaOt1v1iO h‘1at1aeiga ‘lfo Oeladi. Bu no1al1 maOtabda ‘‘qisl- ga tayb‘r1arl OeraO emas, degan fikr emas, leOin b‘1aning aqliy r1v‘jlal1rh1ga erta o‘q1rhli, ranaslli, boz1sll1 o‘rgat1rh nl1angma ^^1^11^ b‘|lmabd1. Ma’1umO1, eiv‘jlanirh q‘nunibatiga Oo'ra, har qaiday taraqqiyot O‘‘rgazma11 ‘bra/1111Odan anrtraOt maltiq1b- liOOa qarab bOTadi. Agar b‘1a hali ‘‘qislga aqliy, ma’naviy-ruhiy jilatdan tayboe no|lmab turib, unga larf va raqamlarni y‘zish, ‘‘qish ‘lrgatilsa psixiO eis‘rlanirhn1ng terkaei t‘m‘nga ketishiga sabab boladi. Prixo1‘g ‘limlariing f1keicla, psixiO va ev‘lutsi- ya taeaqqiy‘t q‘nun1ae1 ham fiziO q‘iun1ardek bu/11mar, hamda universaldir. Yuqoridagi fiOe1arli umumlashtirib aytish mumOin- O1, lebe‘f1z1o1‘g1O jihatdai 1xt1yoeiy diqqat va o‘q1sh uchun zarur n‘‘lgan Oo'plab miyada Oechadigan jarayoilar ar‘ran 7—8 boshda (aqliy y‘shi ‘L/fo Oetgai n‘1a1aeda ‘lti b‘shda lam) shaOllanadi. Ya’ii shu y‘slda bola 45 minuthk aqhb mehnatga tayy‘r b‘lladi.
MaOtabda ‘‘qishniig borh1alirht 7 b‘rhda b‘lladigai to‘rtiichi fiziologiO Orizis bilan mos Oeladi (bola ‘rgaiizmida jadal bo‘yn1n‘ ‘‘slshl, ichkx ‘r‘an1arning ‘atta1atluv1, veg0ta- tlv o‘/garish1ar bllan bog‘11q bolgan ketkin endokrln ‘‘z‘arish- lar ro‘y 60radi).
6—7 ooshll maktabga tayyor bolada «Men thun1 x‘h1ayman» moilvidan «Men slunl baJar1th1m ‘eri‘» moilvl uttun11k qi- la boshlaydl. Maktabda blrlnchl s1nfaa ‘01^1^ lar blr o‘quvchi- da ^^1x1^ /o‘riq1sh ‘uchayadl. Bu nafaqat 0^X1^ jlsmonly salo- matllglda, balkl xattl-harakatldi lam, mata1an, ma’1um darajada qo‘rquvning kuchaylshl, 1r‘aav1o faolliknin‘ susayishlda namo- yon boiladl.
Bo1an1na ijtlmoly munosabatlar tl/lml va faollyatldagl ‘ardl- nal o‘/gari^^1ar 0^X1^ organl/mldagl bircha tlzlmlar va funkt1- 0.111X01^1 o‘z‘arXth1lr‘a to‘‘‘ri ‘0116 boiadan ‘uchll z‘‘riq1sh va o‘z iclkX imkonloatlirldan to‘liq foydalanlsh /arurlyatlnl taqo/o etadl. Maktabga tayyor bo'laln 6‘1adaa1 uslbu ‘‘/garlshlar salbly ‘qlbatlarnl olib kelmay, aksincha 0^X1^ yangl thlro1t1lrga muvaf- faqlyatll mos1ashuvX‘a yoraam b0radi. O ‘qltuvchinlng munosabat uslubl o‘qrvchmina fao111g1aa b0vosita ti’sir ko‘rsiiadi.
Klchlk maktab yoshlda‘1 bolalar tez cla1‘‘1yd11ar, u/oq vaqt dlqqatlarlnl 6ir narsaga qarata ‘lmaydilar, ta’sirclan himda emot- sionil boladllar. Klchlk maktab y‘shlaa‘1 ‘‘quvchl faolllglnlng atosan uch xll ko‘r1nish1 mavjud bo‘li6, bular: jlsmonly, ^^1x1^ va ijtlaoly faolllkdlr. Jlsmonly faolllk — tgg‘1om organl/mnlng ha- rakai q111sl‘a bolgan turlX mavju0 to^lqlarnl yenglshdagl tablly 0ht1yoj1d1r. Bu yoshdaa1 bolalar nlhoyatda terharanat boiladilar. Bu jlsmonlo harakat bolanlng atr‘fdla1 narta1araa qlzlqlsh bl- lan qarayotganllgl, ularnl o‘rgan1sl‘a intilayotgini bllan ham bog‘liqdir. Bolanlng j1tm‘n1o va pslxlk faolllgl ‘‘/aro bogl 1^0X1^. Chunkl, pslxlk sog‘1om bola harakatchin boladl, charchagan, sl- qplgin 6o1a esa deyarll hech narsa 611an qlzXqmaydl. Pt1x1k faolllk — bu normal riv(o^^ni;^(^i^!^i^n bolanlng atrof ‘lamdagl predmet- larnl, insonio munotabatiarn1 b111shaa nlsbatan q1z1q1thalr. Psl- xlk faolllk deganda, bolanl ‘‘/ini blllshga nlsbatan ehtlyojl lam tushunlladl. ^.^16^1 blrlnchl 6or ‘01^3^ bolada qator qloinchX- liklar yuzaga koladi. Uli'nigg, aaaa‘o, bir aancha maktab qoi- dalariga bo‘ysuni8ai qiyin 1echadi. Bosa‘alv‘ica sinf o‘ahacalsi UCIUI ang aiyin aoida bu da's aa4tida jim ‘'1X^181^1'. O‘qituachi- lar o‘4uvchilarlinv doimo jim o‘tiri8a‘ariga ha'a1at ailishadi, le- kin 1am harakatli, pas8ia, auvvati 1am bo‘‘gai o‘4uachigila ^—'8 jarayonida uzoq vaat ji1 o‘tira ‘‘IAX.