1. Rivojlanish psixologiyasining tavsifi, fan sifatida Rivojlanish psixologiyasining nazariy va amaliy vazifasi

PSIXIK RIVOJLANISHNI TUSHUNISHNING MADANIY-TARIXIY KONSEPSIYASI. L.S.VIGOTSKIY VA UNING MAKTABI
Reja:
1. Oliy psixik funksiyalarning yuzaga kelishi va rivojlanishi.
2. Inson psixik riv^o^^i^i^^liining o‘ziga xos muammolari.
3. Inson psixik rivojlanishini o‘rganish metodlari muamm^osi.
4. Ta’lim va rivoll^^nish muammolari.
5. L.S.Vigotskiyning psixik taraqqiyotni madaniy-tarixiy na- zariyasi.
6. Psixik rivojl^^nish taraqqiyotini ‘‘rganishda ikkita paradig- malar.

Yosh davrlari psixologiyasining asosini L.S.Vigotskiy (1896— 1934) tomonidan shakllantirilgan asosiy tushunchalarning qat‘iy g'oyalari va tizimlari tashkil qiladi.

1920—1930-yillarda L.S.Vigotskiy tomonidan psixik rivolla- nishning madaniy-tarixiy nazariyasining asosi ishlab chiqilgan. Garchi L.S.Vigotskiy tugallangan nazariyani yaratishga ulgurma- gan bo‘lsa-da, lekin olim ilodida bolalikdagi psixik rivoj^^^ish
haqida umumiy tushuncha yoritilgan edi. Keyinchalik, A.N.Le- ontev, A.R.Luriya, A.V.Zaparojets, D.B.Elkonin, L.I.Bojovich, M.I.Lisina va L.S.Vigotskiy maktabining boshqa vakillari ishlari- da rivojlantirib, oydinlashtirilgan va aniqlangan. L.S.Vigotskiy- ning quyidagi ishlarida madaniy-tarixiy yondashuvning asosiy mazmuni yoritilgan. «Bolaning madaniy rivojlanish muammo- lari» (1928), «Psixologiyadagi instrumental metod» (1930), «Bola rivojlanishida vosita va belgilar» (1930), «Oliy psixik funksiyalar- ning rivojlanish tarixi» (1930—1*931) olimning juda mashhur ki- tobi «Tafakkur va nutq» (1933—1*934) va qator boshqalar. L.S.Vi- gotskiy XX asrning birinchi o'n yilligida fan sifatida psixologiyani inqirozga yuz tutish sabablarini tahlil qilib psixik rivf^ol^ni^lhning barcha zamonaviy ta'limotlarida unga nisbatan yondashuv qo‘lla- nilganligini aniqladi, ularni biologizator, biologik to'siq yoki na- turalistik tabiiylik deb atagan. Biologik to‘siq talqini bolaning rivojlanish va hayvonning psixik riv^oll^nishini bir qatorga qo‘yib, tenglashtiradi.
L.S.Vigotskiy
L.S.Vigotskiy psixik jivojlaaishgv nisbvtva bildirilgan an’anvviy nuqtayi avzarai baholab, assotsiativ va bixeaiorizm psixologiyasi- ga taalluqli 3 ta asosiy qoidani ajkatgva:
— oliy psixik funksiyalarni ularni tashkil qiluvchi tabiiy jara- yoalvr tomonidan o‘jgvaisU;
— oliy va murakkab jarayonlvrdaa elemeatargacha bilish;
— xulq-atvoming madaniy rivojlanishiai o‘ziga xos xususiyat- lari VV qonuniyvtlajiai e’tiborgv olmaslik.
U oliy psixik jvrayonlvrni tadqiq qilisUgv bunday yondvsUuv- ni, uning umumiy novdekaatligini ko‘rsvtib, «atomistik» deb ata- gan. L.S.Vigotskiy an’anvviy yondashuvni tanqid qilib, sUundvy yozadi: «Bolalaj psixologiyasigv oliy psixik funksiyalar rivojla- nishi tushunchasiai o‘zi begona, u bolaniag psixik riaojlanishi tushuachasini bolaning organik ye^ilish funksiyasi sifatida, mi- ya riaojlamshidan bevosita bog'liqlikda keluvchi, elementar funk- siyalami biologik rivoji bilan chegvralaydi». L.S.Vigotskiy in- sonaiag oliy psixik funksiyvlari rivo^i^i^i^iisi^ini tushunish uchun, biologik bo‘lmagan, bosUqacUa yoadashua zvrurligiai ta’kidlagva. U bolaning rivojlanisUi uchun nafaqat ijtimoiy muhit muhimligi- ni ko‘rsvtgvn, balki bu ta’simiag aniq mexa^nizmini aniqlasUgv harakvt qilgan. L.S.Vigotskiy quyi elementar psixik funksiyvlvrni tabiiy riaojlanish dwri va yuqori psixik funksiyalarni mvdvaiy rivojlvmsh dwri ajratgan. L.S.Vigotskiy tomoaidan ilgari suril- gan faraz, elementar va oliy psixik funksiyvlar o‘rtasidvgi aloqa muammolariniag yangi yechimini taklif etgan. Ular o‘rtasidvgi asosiy farq ixtiyoriylik dvrajasidadir, ya'ni tabiiy psixik jarayonlar inson tomonidvn boshqvkib bo‘liamvydi, oliy psixik fuaksiyvlvmi odamlvr ongli bosUqvkisUi mumkin. L.S.Vigotskiy ongli boshqa- rish bevosita xarakteri bilan bog‘liq, degan xulosaga keldi.
L.S.Vigotskiy eng wralo novniqlikniag bu klassik wziyati yoki muammoli UOIV: ikkita teng imkoniyvtlar o'rtasidagi tan- lov yuzaga kelgan vaziyatni tubdan o‘zgaktirisUga yordam beradi- gan vositalar nuqtayi nvzvridan qiziqtirgan. L.S.Vigotskiy bo‘yi- cha, inson tomoaidan tashlvngaa qur’a vosita hisoblvaib, uning yordamida inson ushbu vaziyatni tubdan o‘zgartiradi va hal etadi. Inson reaksiyasi va ta’sir kq‘rsatuvchi stimullar qo‘zg‘atuvchilar o‘rtasida bog'lovchi bo‘g‘in orqali qo‘shimcha aloqa hosil bo‘la- di — stimul vosita yoki belgi. Belgilar yoki stimul vositalar bu — psixik qurol bo‘lib, mehnat qurolidan farqli ravishda, fizik olamni emas, balki unda harakat qiluvchi subyektning ongini o‘zgartira- di. Belgi — bu ma’lum bir ma’no ahamiyatga ega bo‘lgan har qanday shartli belgidir, stimuldir, timsoldir. Inson tomonidan yaratilgan bo‘lishi mumkin bo‘lgan stimul vositadan farqli ravish- da, masalan, ro‘molchadagi tugun yoki harorat o‘lchagich o‘rni- ga tayoqcha, belgilar bolalar tomonidan yaratilmaydi, biroq kat- talar bilan bo‘lgan muloqotda ular tomonidan egallanadi. Inson uchun xos bo‘lgan oliy psixik funksiyalarning yuzaga kelishiga ta’sir kq‘rsatuvchi, bolaning psixikasi o‘zgarish mexanizmi — bu psixik faoliyatni tartibga solish vositasi sifatida belgilar interiori- zatsiyasi mexanizmidir.
Interiorizatsiya — filogenez va ontogenezda oliy psixik funk- siyalar riv^oH^j^^^lhi^ning fundamental asosiy qonunidir. L.S.Vigot- skiyning oliy psixik funksiyalarning yuzaga kelishi va tabiati ha- qidagi farazi shundadir. Bolaning oliy psixik funksiyasi dastavval boshqa odamlar bilan hamkorlik qilish shakli sifatida, lamoaviy xulq-atvor shakli sifatida yuzaga keladi hamda keyinchalik faqat- gina interiorizatsiya yo‘li orqaligina ular shaxsiy individual funk- siyalarga aylanadi, yoki L.S.Vigotskiy yozganidek — bolaning madaniy rivqjlanishidagi har qanday funksiya sahnada ikki ma- rotaba, ikki xil doirada — dastlab-iltimoiy, so‘ngra — psixologik, dastavval interpsixik kategoriya sifatida odamlar o‘rtasida, keyin esa intrapsixik kategoriya sifatida bolaning ichida paydo bolladi.
Masalan, agar oliy psixik funksiya sifatida ixtiyoriy diqqat ha- qida so‘z yuritadigan bo'lsak, uning shakllanish bosqic^lari ket- ma-ketligi quyidagicha dastlab, kattalar muloqotda bolaning diqqatini qaratadi, lalb qiladi va yo‘naltiradi, asta-sekin bolaning o‘zi lest, imo-ishora harakatlari va so‘zlar ro‘yxatini ‘‘zlashtirib oladi, o‘zgalarning va o‘z diqqatini tartibga solish usullari inte-
riojizatsiya yuz bejadi. nutq ham dastlab, odvmlar
o‘rtasidvgi muloqotning tashqi vositvsi sifatida nvmoyon bo'lib, u oraliq bosqicUga egotsentrik nutq o'tadi, intellektual funksi- yani bvjakishai boshlaydi va asta-sekia ichki, intekokizatsioa psi- xik funksiyaga aylanadi. Shuadvy qilib, belgi dastlab tashqi doi- kada, muloqot doikasidv, keyin esa ichki doikaga, ong doijvsiga o'tadi. Iateriorizvtsiyv muammosi O‘SUV yillajdayoq fraasuz ijti- moiy maktablari tomonidaa ishlab Oldindan mavjud
bo'lgan va avvaldaa vssotsiatsiyvlashgan individual ongga sirtdan umumiy ongning ayrim shvkllari bog‘lanvdi: