1 Sportshılar tayarlawdı basqariw

 
8 Sport jarıslarınıń sisteması
 
 
Sporttaǵı jarıslar - jarıslar ushın kútá ulken marapatlaw bolıp, óz
kúshleri hám imkaniyatların korsetiwshi qural sıpatında, erkin hám
xarakterlerin shınıqtırıw ushın xızmet atqaradı. Bizge belgili, jarıslar
oyın processiniń nátiyjesi bolıp, sportshılardıń erkin tárbiyalawdı,
sport gúreslerine úyretiwde, oyınshılar processin baqlaydı. Jarıslar
ayrıqsha tayarlıq talap etedi hám sportshılardıń joqarı nátiyjelerge
erisiwde áhmiyetli rol oynaydı. Jarısta qatnasıw ushın ilimiy
tiykarlanǵan nızam-qaǵıydalarǵa súyeniw kerek. Jarıslardıń maqseti,
masshtabı hám ruwxıy zorıǵıw dárejelerine qarap hárqıylı boladı.
Jarıslarda qatnasıw sportshınıń dene hám ruwxıy jaǵdayına
unamlı tásir etedi hám tájiriybesin, bilimin arttıradı. Jarıslar
miynetli, normasına jetkeriw hám joqarı dárejeli sıyaqlı túrlerge
bólinedi. Bul bóliniw sonnı ańlatadı, yaǵnıy dáslep bir qansha
qatara jarıslar arqalıtiykarǵı maqsetke ótiledi, hám normasına
jetken jarıslarǵa alıp keledi. Anıq maqsetlerde tayarlanǵan
jarıslar toplamı, dáslep shınıgıwlarda keyin bolsa normasına
jetken jarıslarda kórinedi.

---

Sport jarısları olimpiada sportında oraylıq elementlerden bwlib, jarıs iskerligindegi 
eriwiladigan nátiyjeler ushın, sportshınıń tayarlıq usılın hám shólkemlestiriwshiliktiń 
hámme sistemasın anıqlaydı. Jarıslarsız sporttıń wzi ámeldegi bwlmagan bwlar edi. Sol 
sebepli olimpiada sportı qaysı bolıp tabıladı mániste bilim hám iskerlik sheńberin jarıstıń 
rawajlanıwı hám taminlanish ywnalishiga qaratılǵanlıǵın kwrib shıǵadı. 
Sport jarısları insan munasábetleriniń wziga tán modeli esaplanadı. Bul bolsa 
bellesiwlerde, maǵlubiyatlarda, turaqlı ǵalabaga erisiwde, joqarı nátiyjelerdi qwlga 
kirgiziwde, obrw-itıbarda hám material taminlanish maqsetleridi kwrinadi. Jarıslar, 
mashkilotchilikning ámelde kwrinishida, tayarlıqtıń materiyaliq-texnikalıq tiykarlarida, 
olimpiada sportı ushın, saralaw sistemasındaǵı rezervlerdi tárbiyalaw, trener kadrlardıń 
iqtisosini asırıwda, qánigeler tayarlawtizimidagi nátiyjeliklıq, sport pánindegi ilimiy-
metodikanı dárejesi, medicini tárepinen taminlanishida anıqlanadı. 
Sport jarıslarında sportshılardıń hám jámáátlerdiń múmkinshiliklerin maksimal 
dárejede ámelge asıwı, olardıń tayarlıq dárejesin salıstırıw, eń joqarı nátiyjelerdi iyelew, 
ǵalabalar, rekordlar wrnatish júz beredi. 
Arnawlı ádebiyatlarda sport musbaqalariga yondashgan biologizatorlar 
poziciyasini kwp ret ushıratamız. Bul qarawdı tárepdarları jarıslarda birinshi náwbette 
«tajavuzkorlikni wziga tán formasıni», «jangovor sezimdi qandırıw», «ruhiy keskinlikti 
azayıwı», «chalǵish» hám basqa jaǵdaylardı nomoyon bwlishini kwrishadi. Bul 
jaǵdaylarda, sport jarıslarınıń mánisin insanlardıń sezim qábiletine qaray emes bálki, 
tereń wylangan sport olimpiadaların wtkazish arqalı tastıyıqlanadı. 
Jarıslar, urıs qatnasıwshısılar hám olar arasındaǵı wzaro báseki arqalı qáliplesedi. 
Básekishilik munasábetlerde, milliy olimpiada qwmitasi, milliy federaciya, komanda 
basshıları, Sportshılar tayarlaw sistemasınıń shólkemlestiriwshileri, ilimiy xızmetkerler, 
vrachlar, arnawlı taminlash xızmeti, sport inventarlari hám úskeneleri menen taminlovchi 
firmalar, sport kiyimleri, trenajyorlar, diagnostika úskeneleri, bolelshiklar qatnasadılar. 
Sportshılar arasındaǵı wzaro báseki musobaq nátiyjelerine erisiwde qalıs ataq 
beriw xarakteri menen (miytinlik hám dáreje); jarıs procesi menen (shama menen birdey 
klasstaǵı sportshılardıń sanı hám olardıń dárejesi); jarıs sharayatı menen (bolelshiklar 

---

sanı, pressaning itıbarı hám boshq.);musobaqa procesi hám nátiyjelerge subektiv 
xarakteristika menen (sportshılar, bolelshiklar, qánigeler pikiri) bahalanadı. Sonday etip, 
sport jarısları processinde básekishilik tiykariy munasábetlerden biri bwlib qaladı. 
Olimpiada sportında ǵalaba menen boǵliq bwlgan nátiyjeler hám malum wrinlarni 
iyelewge bólek itıbar beriledi. Televideniya informaciya quralları menen básekichilikni 
jaqtılandıriw zárúrli faktor bwlib, jarıslardı taǵı da tamashabop etedi hám taǵı da wziga 
tartadı (Keller, 1987). 
Básekishilik bellashuv urıs qatnasıwshısıların bir- birine qarama -qarsı etip 
qwymaydi bálki, sportshılar hám qánigelerdiń birlestirib, ulıwma qızıǵıwshılıqları 
bwlgan sporttıń taǵı da obrw-itıbarlı bwlishini támiyinleydi. Sonıń menen birge, onıń 
tamashabop hám ataqlı bwlishiga, bellashuv processinde tájiriybe almaslawına, sport 
pánin jetiskenliklerge jetiwine alıp keledi. 
Sport bellashuvlari socialliq ómirdiń hádiysesi bwlib, insan iskerligine tasir 
etiwshi tiykariy principlariga bwysunadi (miynette, wqishda, kórkem onerde). Bular 
áshkaralıq, nátiyjelerdi salıstırıw hám tájiriybelerdi ámelde tákirarlaw. 
Áshkaralıq - bul tamashagóylar aldında hár tárepleme informaciya beriw. Bul 
jarıslashuvchilarning háreketin ulıwma baqlawǵa sharayat jaratadı hám tájiriybe 
almastırıwdıń bir forması retinde xızmet etedi. 
Nátiyjelerdi salıstırıw - jarıs háreket qaǵıydaların támiyinleydi, sport 
jetiskenliklerin obiektiv usıllar menen belgilengenler etedi hám jarıs usılları hámme ushın 
teń ekenligin qadaǵalaw etedi. 
Tájiriybelerdi ámelde tákirarlaw múmkinshilikleri, jarıslar kalendar daǵı udayı 
tákirarlanatuǵınlıqtı, ananaviylikni, turaqlılıqtı, tańlaw qaǵıydaların hám jarıs 
qwyishnianiqlaydi. Bul tiykar tekǵana sport uqıpındaǵı ananaviylikni joqarı 
dárejedewsishini támiyinleydi bálki, bellashuv iskerligin da jedellestiredi. Sol sebepli 
bellashuvlarga sportshı tayınlıǵınıń eń kwp nátiyje beretuǵın hám almastırıp 
bwlmaydigan qural retinde qaraladı