1-tema. Kirisiw. PÁNniń maqseti hám wazíypalarí

Ádebiyatlar:
1.Абдуазизов А.А.Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. –Тошкент. Ўқитувчи. Б.84-85.
2.Ризаев С.А. Бўғин структурасини ўрганиш тажрибасидан. –Ташкент: Фан. 1975. Б.7.
3.Хасенова А.К. Производные глагольные основы казахского языка. –Алма-Ата: АН Каз ССР. 1959. С.17.


4-tema. Fonemalar distributsiyası
Qaraqalpaq tilinde geminat dawıssızlar
Qaraqalpaq tilindegi túbir morfemalardıń fonemalıq dúzilisin úyrengende olardaǵı geminat dawıssızlardıń qollanılıwın ayrıqsha izertlew talap etiledi.
Túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde geminat dawıssızlar ayrıqsha qızıǵıwshılıqtı payda etedi. N.K.Dmitriev geminat dawıssızlardıń túrkiy tiller fonetikası ushın tán emesligin, biraq ilgerili hám keyinli tásir nátiyjesinde sózlerdiń túbirleri menen affiksleri shegarasında olardıń jiyi ushırasatuǵının aytadı hám dálilli mısallar keltiredi. İlimpaz geminat dawıssızlar túrkiy tiller fonetikası ushın tán emes degende, olardıń eski túrkiy jazba estelikleri tilinde ushıraspaytuǵının, túrkiy tillerde dáslep túrbir morfemalar bir buwınlı bolǵanın esapqa alǵan bolsa kerek. Haqıyqatında, eski túrkiy jazba esteliklerdiń tilinde geminat dawıssızlar qollanılmaǵan. Sonlıqtan geminatsiya qubılısı soń payda bolǵan dep shamalawǵa boladı. Biraq olar tek túbir hám affiksler shegarasında emes, al túbir morfemalardıń ishindegi buwınlar shegarasında da ushırasadı: ǵarrı, múddet, ashshı, qattı, dushshı hám t.b. A.Dáwletov: «Qabatlasqan dawıssızlardıń, sonıń ishinde geminatlardıń da morfemalar shegarasında ushırasıwın ayrıqsha túsindirip otırıwdıń keregi joq. Sebebi kóp morfemalı dórendi sózlerde aldıńǵı morfemanıń sońǵı sesi hám sońǵı morfemanıń aldıńǵı sesiniń dawıssız bolıp keliwi arqalı olar qońsılas bolıp kelip, dawıssızlar qabatlaslıǵın payda etedi. Qabatlasqan dawıssızlardıń, sonıń ishinde geminatlardıń da morfemalar shegarasında emes, al bir morfemanıń quramında ushırasıwın dálillew qıyın hám bul ayrıqsha izertlewdi talap etedi,» -dep jazadı. Durıs, geminat dawıssızlardıń payda bolıwın tek fonetikalıq yamasa tek morfologiyalıq nızamlar menen túsindiriw múmkin emes. Geminatsiya - tildiń morfologiyalıq qurılısınıń tariyxıy rawajlanıwı dawamında payda bolǵan morfonologiyalıq qubılıs. Sonlıqtan olar házirgi túrkiy tillerde birgelikli halda ushıraspaydı. Bul jerde A.Ayǵabılovtıń morfonologiyalıq qubılıslardı tariyxıy rawajlanıwı dawamında sóylew barısındaǵı ózgerislerdiń áste-áste tillik dástúrge aylanıwınan barıp qáliplesken ózgerisler sıpatında bahalanıwına tolıq qosılıwǵa boladı.
A.Dáwletov óz miynetinde geminat dawıssızlardıń túrkiy tillerde hár qıylı bolıp ushırasatuǵının kórsetedi.
N.K.Dmitriev geminat dawıssızlardıń túrkiy tiller ishinde azerbayjan, túrkmen tillerinde kóbirek ushırasatuǵınına dálilli mısallar keltirgen. Qaraqalpaq tili geminat dawıssızlardıń sanı boyınsha basqa túrkiy tillerge salıstırǵanda ortasha dárejede turadı. Geminat dawıssızlardıń payda bolıw sebeplerin túsindiriw boyınsha ilimpazlardıń pikirleri hár qıylı. N.K.Dmitriev olardıń payda bolıwın ilgerili hám keyinli tásirge baylanıstıradı. Haqıyqatında túbir hám affiks morfemalar shegarasındaǵı geminat dawıssızlar ilgerili hám keyinli tásirge baylanıslı kelip shıǵadı. Máselen, házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde basshı, qosshı, duzshı, sanlıq, ashsa hám t.b sózler janlı sóylew tilinde ilgerili hám keyinli tásir nátiyjesinde bashshı, qoshshı, dushshı, sallıq, ashsha bolıp, geminat dawıssızlardı payda etedi. Al házirgi tilde túbir morfema sıpatında esaplanatuǵın ǵarrı, ashshı, dushshı, ullı hám t.b. sózlerdiń qurılısındaǵı geminat dawıssızlar qalay payda bolǵan?
A.ǵulamovtıń pikirinshe, geminat dawıssızlar dáslep ekspressiyanı bildiriw ushın payda bolǵan, soń olar bul mánilerden ayırılıp, basqa ápiwayı sózge aylanǵan. Al A.Martine hám A.M.Sherbaktıń pikirinshe, bul qubılıs dawıssızlardıń intervokal jaǵdayda turaqlılıǵın saqlaw ushın qosımsha qural bolıp, ol arqalı sózdi aytıwdıń intensivligi de artqan.Demek, olardıń pikirinshe, geminat dawıssızdıń payda bolıwı dawıssızdıń intervokal jaǵdayına baylanıslı, al geminantlardıń ekspressivlik tárepi sonıń juwmaǵı bolıp esaplanadı. Ózbek tiliniń xorezm govorı boyınsha izertlew júrgizgen F.Abdullaev óz miynetinde túrkiy tillerde geminat dawıssızlardıń payda bolıwınıń sebeplerin anıqlawǵa háreket etken. Onıń pikirinshe, ózbek tiliniń rawajlanıwınıń belgili bir dáwirlerinde sózdiń birinshi ashıq buwının bekkemlew tendentsiyası payda bolǵan. Máselen, achıǵ «gorkiy» sózindegi aqırǵı dawıssız bir qatar túrkiy tillerde, sonıń ishinde ózbek tiliniń xorezm govorında qısıq dawıslıdan soń túsip qalǵan. Sózdegi eki buwın da ashıq bolǵan. Birinshi buwın mánini alıp júriwshi bolǵanlıqtan, onı bekkemlew talabı, túbirdiń vokalizmin saqlaw zárúrligi kelip shıqqan. Biz de bul pikirge tolıq qosılamız. Túrkiy tillerde buwın tiykarǵı xızmet atqaratuǵın fonetikalıq kategoriya. Túrkiy tillerdiń tariyxıy rawajlanıwı barısında buwınlardıń qurılısında hár qıylı fonetikalıq ózgerisler bolǵanı anıq. Onıń ústine, geminatsiya qubılısı menen birge eliziya qubılısı da usınday buwınǵa baylanıslı payda bolatuǵın qubılıs. Máselen, qaraqalpaq tilindegi murın+ı = murnı, qarın+ı= qarnı, kewil+i = kewli hám t.b. sózlerdegi ekinshi buwındaǵı ı dawıslısınıń túsip qalıwı ashıq buwınlardıń qatar jumsalmay, olardıń biriniń qamaw buwınǵa aylanıw zárúrliginen payda bolǵanın kóremiz. Sonday-aq infikslerdiń payda bolıwı da usınday sebepke baylanıslı kelip shıqqan. Máselen, usında almasıǵınıń sepleniwindegi n fonemasınıń payda bolıwı da ashıq buwınǵa baylanıslı kelip shıqqan.
Geminatsiya hám eliziya qubılısları arasındaǵı taǵı bir ulıwmalıq belgi - olardıń kópshilik jaǵdayda qısıq dawıslılardıń aldında ushırasıwı. Máselen, ǵarrı hám ashshı, murnı hám kewli t.b.
Solay etip, geminat dawıssızlardıń payda bolıwınıń eń tiykarǵı sebepleriniń biri ashıq buwınǵa baylanıslı bolıp esaplanadı. Sonıń menen birge qaraqalpaq tilinde geminat dawıssızlar arab-parsı tillerinen ózlestirilgen sózlerdiń qurılısında ushırasadı. Máselen, muhabbat, Abbaz, Muxammed, hámme, ǵázzel, ǵárrem hám t.b. Sonday-aq hár qıylı stillik maqsetlerge baylanıslı da geminat dawıssızlardıń payda bolıwı ushırasadı. Máselen, kóp sanlı qaraqalpaq awızeki xalıq dóretpeleriniń tilinde, awızeki sóylew tilinde toǵız sanlıǵı toqquz, otız sanlıǵı ottuz, segiz sanlıǵı sekkiz//=sákkiz, eliw sanlıǵı elli túrinde qollanıladı.
Qaraqalpaq tilinde geminat dawıssızlar sóz shaqaplarında túrlishe ushırasadı. Bul jaǵday geminatsiyanıń morfologiyalıq qubılıs ekenin tastıyıqlaydı. Baqlawlar júrgizip qaraǵanımızda, geminat dawıssızlar kóbirek atlıqlarda ushırasadı: bb - muhabbat, Abbaz, Shabbaz; kk - shókkish, hákke, mákke; qq - shaqqı, laqqı; ll - Abdulla, Tallıq, sálle, alla; mm - Muxammed, gómme; nn - anna, jannıq (dialekt); rr - gúrriń, hárre; zz - izzet; jj - tájjal; ss - qıssa, qassap; dd - sádde, úddet; pp - toppı, shappat hám t.b. Kelbetliklerde: shsh - ashshı, geshshe, dushshı; tt - qattı; ss - ıssı; ll - ullı, jıllı; pp - appaq; zz - gózzal; qq - shaqqan. Sanlıqlarda: kk - sekkiz, sekkiz; qq - toqquz; tt - etti, etti; ll - elli hám t.b. Almasıqlarda: ll - gúllán, gúlli; mm - hámme. Ráwishlerde: rr - dárriw; shsh - qashshan; nn - tosınnan; tt - tosattan, ápsátte, máttal hám t.b. Tańlaqlarda: ss - mássaǵan hám t.b.