1-tema. Kirisiw. PÁNniń maqseti hám wazíypalarí

Kómekshi sózlerde morfonologiyalıq qubılıslar. Tirkewish atlıqlardan soń kelip, olardı gáp ishindegi basqa sózler menen grammatikalıq baylanıstırıw ushın xızmet etetuǵın kómekshi sózdiń bir túri bolıp esaplanadı. Tirkewishlerdiń ishinde bir qatarı eki, úsh hám onan da kóp variantlarǵa iye. Tirkewishlerdiń variantları qurılısındaǵı dawıslı yamasa dawıssız seslerdiń almasıwı arqalı payda bolǵan hám olardıń qaysı variantınıń qollanılıwı ózleri basqarıp kelgen atlıq yamasa atlıqlasqan sózdiń aqırındaǵı dawıssız seslerdiń únli yamasa únsiz bolıwına, sonday-aq olardıń sońǵı buwındaǵı dawıslı sestiń juwan yamasa jińishke bolıwına baylanıslı boladı.
Qaraqalpaq tilindegi tirkewishlerde m-b-p morfoneması ataw sepligin basqarıp keletuǵın menen-benen-penen tirkewishlerinde kórinedi. Olardıń almasıwı ózleri basqarıp kelgen atlıqtıń sońındaǵı dawıssız sestiń únli únsizligine baylanıslı boladı: eger aldındaǵı túbir sóz dawıslı seslerge hám sonor dawıssızlardıń birine tamamlansa, oǵan menen variantı, únli dawıssızlardıń birine tamamlansa benen variantı, únsiz dawıssızlardıń birine tamamlansa penen variantı basqarıp keledi. Máselen, jala menen, adam menen, naz benen, aǵash penen hám t.b.
Qaraqalpaq tilinde barıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın deyin tirkewishi sheyin variantına da iye. Biraq olarda d-sh dawıssızlarınıń bir-biriniń ornına almasıp jumsalawında qatań nızamlılıq joq. Olardıń almasıwı tildiń tariyxıy rawajlanıwı dawamında payda bolǵan. Bul tirkwishler házirgi qaraqalpaq tilinde bir-biriniń ornına sinonim bolıp qollanıla beredi: keshke deyin-keshke shekem, azanǵa deyin - azanǵa shekem hám t.b. Qaraqalpaq tilindegi bul tirkewishler dawıslı seslerge tamamlanǵan sózlerge ǵana dizbeklesip, olardı basqarıp keledi.
Házirgi qaraqalpaq tilinde shıǵıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın góre tirkewshiniń awızeki sóylew tilinde kóre variantı da bar. Olarda g-k morfoneması payda boladı. Góre variantı aqırı dawıslı, únli hám sonor dawıssızlarǵa, al kóre variantı aqırı únsiz dawıssızǵa tamamlanǵan sózlerge dizbeklesip, olardı basqarıp keledi.
Dáneker sóz benen sózdi, qospa gáp quramındaǵı jay gáplerdi baylanıstırıw ushın xızmet etetuǵın kómekshi sóz bolıp esap-lanadı. Dánekerlerdiń mánilik toparlarınıń ishinde biriktiriwshi dánekerler bolǵan da\\=de, ta\\=te sózlerinde d-t, a-e morfonemaları ushırasadı. Olardaǵı únli hám únsiz dawıssızlardıń almasıwı dizbeklesip kelgen sóziniń aqırǵı sesine baylanıslı boladı, al dawıslı seslerdiń almasıwı aldındaǵı sózdiń aqırǵı buwınındaǵı dawıslınıń juwan yamasa jińishkeligine baylanıslı boladı. Máselen, dárya da, kól de, boldıq ta qoydıq, minip te otırdı hám t.b.
Menen, benen, penen tirkewishler dáneker xızmetinde de jumsaladı. Olarda dawıssızlardıń almasıwı birdey ózgesheliklerge iye..
Janapaylar sózge, sóz dizbegine, al geyde pútin gápke hár túrli qosımsha máni beriw xızmetin atqaratuǵın kómekshi sózler bolıp esaplanadı. Olar tirkewish dánekerlerge salıstırǵanda kóp variantlı sıpatqa iye. Olarda tómendegidey morfonemalar ushırasadı. Kúsheytiw janapaylarına kiretuǵın da, de, ta, te janapaylarında d-t, a-e morfonemaları ushırasadı. Olardıń almasıwı dáneker xızmetinde jumsalǵan usı sózlerdegi sıyaqlı ózgesheliklerge iye.
Ajıratıw hám sheklew janapaylarınıń ishinde ǵana janapayı gene variantına da iye. Biraq gene variantı ádebiy tilde ónimsiz qollanıladı. Onıń qollanılıwı ayırım shıǵarmalardıń tilinde ushırasadı. Máselen:
Qaraqalpaqlar birgene jerde,
Bul dástúrin biykar qılǵan. (İ.Yusupov).
ǵana hám gene janapaylarında ǵ-g dawıssızlarınıń almasıwı olardıń ózleri dizbeklesip kelgen sózleriniń qanday dawıssızǵa tamamlanǵanına emes, al onıń qanday buwınǵa tamamlanǵanına baylanıslı. Demek, bunda da ǵ menen g dawıssızlarınıń bir fonemanıń reńkleri ekeni anıq boladı.
Házirgi qaraqalpaq tilinde soraw janapaylarınıń ishinde morfonemalardıń payda bolıwı kóbirek ushırasadı. =Ma\\=me, =ba\\=be, =pa\\=pe soraw janapaylarında m-b-p dawıssızlarınıń morfonema xızmetinde jumsalıwı menen, benen, penen tirkewishlerindegi m-b-p morfonemalarınan ózgesheliklerge iye. Bul soraw janapaylarında olardıń almasıwı tómendegishe: sózdiń dawıslı yamasa awızlıq sonor dawıssızlarǵa tamamlansa, olarǵa soraw janapaylarınıń m dawıssızınan baslanatuǵın variantı, sózdiń aqırı únli hám murınlıq sonor dawıssızlarǵa tamamlansa b dawıssızınan baslanatuǵın variantı, sózdiń aqırı únsiz dawıssızlarǵa tamamlansa p dawıssızınan baslanatuǵın variantı dizbeklesip keledi. Biz olardıń sebepleri haqqında jumıstıń birinshi babında toqtap óttik. Bul janapaylardaǵı a-e morfonemaları ózleri dizbeklesip kelgen sózdiń aqırǵı buwındaǵı dawıslınıń juwan yamasa jińishkeligine baylanıslı boladı.
Biykarlaw janapaylarınıń qatarına kiretuǵın joq-jaq janapaylarında o-a morfonemaları ushırasadı. Bul morfonemalar joq hám jaq sózleriniń az da bolsa olardıń grammatikalıq mánisine baylanıslı boladı. Joq sózinde biykarlaw mánisi keskin, al jaq sózinde oǵan salıstırǵanda biykarlaw máni bos, keskin emes.
Modallıq-buyrıq janapaylar bolıp esaplanatuǵın =shı\\=shi, =sańa\\=seńo sózlerinde ı-i, a-e, a-o morfonemaları janapaylar dizbeklesip kelgen sózdegi aqırǵı buwınnıń juwan yamasa jińishkeligine baylanıslı kelip shıǵadı: kelshi, barsańshı, kelseńo, barsańa hám t.b.
İshki sezimlik máni bildiriwshi janapaylar bolǵan ay, áy, a, á , mısh, mish, mıs, mis janapaylarında a-á, ı-i morfonemaları janapaylar dizbeklesip kelgen sózdegi buwınnıń juwan hám jińishkeligine baylanıslı bolsa, mısh, mish, mıs, mis janapaylarında sh-s morfonemaları grammatikalıq mánige baylanıslı kelip shıǵadı. =Mısh\\=mish janapayında boljaw máni kúshli, al =mıs\\=mis janapayında mısqıllaw máni kúshli boladı.
Ádebiyatlar:

1.Қарақалпақ тилиниң орфографиялық сөзлиги. –Нөкис: Қарақалпақстан.1990.Б.352.

2.Қазақ тiлiнiң қысқаша этимологиялық сөздiгi. - Алматы:1966.Б.64.
3.Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX вв. С.149.
4.Шразов Б. Қарақалпақ тилиндеги көмекши сөзлердиң фонетикалық өзгешеликлери. Кандидатлық диссертациясының түп нусқасы. –Нөкис: 2001. Б.48.