1-tema. Kirisiw. PÁNniń maqseti hám wazíypalarí

Sanlıqlarda morfonologiyalıq qubılıslar. Qaraqalpaq tilinde eki, altı, jeti sanlıqları dawıslı fonemalarǵa tamamlanǵan. Olarǵa qatarlıq sanlıq jasawshı =ınshı//=inshi, jıynaqlaw sanlıq jasawshı =aw//=ew affiksleri qosılǵanda túbirdiń aqırındaǵı qısıq dawıslı túsip qalıp, i -Ø, ı-Ø morfonemaları payda boladı: eki+inshi =ekinshi, eki + ew = ekew, altı+ ınshı = altınshı, altı + aw = altaw, jeti+ inshi = jetinshi, jeti + ew =jetew. Bularda qatarlıq sanlıq jasawshı affikler qosılǵanda qatar kelgen dawıslınıń qaysısı túsip qalatuǵının anıqlaw qıyın. Biraq basqa sóz shaqaplarındaǵı hám jıynaqlaw sanlıq jasawshı =aw//=ew affiksi jalǵanǵanda túbirdiń sońındaǵı qısıq dawıslınıń túsip qalıwına tiykarlanıp, olardaǵı túbirdiń sońındaǵı dawıslı túsip qalǵan dep tolıq aytıwǵa boladı. Sonda házirgi qaraqalpaq tili boyınsha mektep sabaqlıqlarında hám joqarı oqıw orınları ushın arnalǵan sabaqlıqlarda =ınshı//=inshi affiksiniń =nshı//=nshi variantın biykarlawǵa tuwra keledi. Bul variant biziń sózlerdi morfemalarǵa bólgende máselege tek bir tárepleme qatnas jasawımızdan kelip shıqqan.
Ráwishlerde morfonologiyalıq qubılıslar. Qaraqalpaq tilinde ayırım dórendi hám qospa ráwishlerdiń, sonday-aq ráwishtiń dáreje formalarınıń jasalıwında bir qatar morfonologiyalıq qubılıslar boladı. Ráwishtiń dáreje formalarınıń jasalıwında payda bolatuǵın morfonologiyalıq qubılıslar tiykarınan kelbetliktiń dáreje formalarınıń jasalıwındaǵı sıyaqlı ózgesheliklerge iye. Tek ayırım ráwishlerdiń dáreje formasınıń jasalıwında kelbetliktiń dáreje formasınıń jasalıwında ǵana ushıraspaytuǵın morfonologiyalıq qubılıstı kóriwge boladı. Máselen, arı hám beri ráwishlerine salıstırıw dárejeniń qosımtaları qosılǵanda eki túrli ózgeristi kóriwge boladı. Birinshiden, arı + raq = arıraq, beri + rek = berirek. Ekinshiden, olar arraǵıraq hám berregirek túrinde de ushırasadı. Bunda Ø - =raǵ//=reg morfoneması payda bolıp tur. Eski túrkiy tilinde =ra//=re seplik forması bolǵan. Arı hám beri sózlerindegi =rı//=ri de eski seplik forması bolıp esaplanadı. Bular morfologiyalıq ıǵısıwlardıń nátiyjesinde bir sózge izbe-iz jalǵanǵan. Soń =rı//=ri túbirge sińisken. =Ra//=re affiksleriniń salıstırıw qosımtalarınıń aldında birde qollanıw, birde qollanbawı usınday rawajlanıw dáwirlerinen qalǵan izler bolsa kerek. Onıń sózdiń mánisine ayrıqsha tásiri bolmaǵanlıqtan birde túsirilip, birde qosılıp aytıladı. Ol qosılǵanda salıstırıwshılıq máni az da bolsa kúsheytiledi.